ءسوز باسىن كەلگەن جىلدىڭ اتىمەن باستاۋدى ءجون كوردىك...

«جىلان جىلى» قازاق دۇنيەتانىمىندا ەجەلدەن قيىنشىلىقتار اكەلەتىن، وسى جىلى اسا ساق بولۋ كەرەكتىگىن ەسكەرەتىن جىل رەتىندە قابىلدانىپ كەلەتىنى جاسىرىن ەمەس. ونىڭ دا ءجونى بار، ويتكەنى، تابيعاتپەن ەتەنە ارالاسقان قازاق حالقى تابيعاتتاعى تىرشىلىك يەلەرىنىڭ پايداسى مەن زيانىن قاتار سارالاپ وتىرۋعا ۇيرەنگەن. ءسويتىپ، ول وسى تۇسىنىكتى «جىلدىڭ اتىنا» جالعاپ (پروەكتسيالاپ), جىلعا سوعان ساي انىقتاما بەرەتىن بولعان. سونىڭ ءبىرى – جىلان.

ادەتتە، كەز كەلگەن ماقۇلىقتىڭ «پايدالى‑زياندى» جاعى ونىڭ ادام ومىرىنە تيگىزەر اسەرىمەن باعالانادى. مىسالى، «قوي» ‑ مامىرلاعان بەيبىت ءومىر كورىنىسى، «جىلقى» ‑ تۇياعى قاتتى بولسا دا، ادامنىڭ ورەسىن كەڭەيتەتىن، وعان قانات بىتىرەتىن كيەلى جانۋار، «دوڭىز» ‑ توڭمويىن جانۋار رەتىندە تابيعي اپاتتاردى اكەلۋى مۇمكىن جانە وسىلاي جالعاسىپ كەتە بەرەدى. سول قاتارعا «جىلان» دا ەنەدى: «جىلان» ‑ تاسادا جاتىپ شاعاتىن، ادام ومىرىنە قاۋىپ توندىرەتىن، ۇيگە ەنگەنى «جامان ىرىم» سانالاتىن جاندىك قاتارىندا. وسى تۇرعىدا «جىلان»، «شايان» جانە بىرقاتار جىلدار «قاۋىپتىرەك» سانالادى.

بۇل، بالكىم، دۇرىس تا شىعار، سەبەبى، جىل مەن جىل بىردەي بولۋى مۇمكىن ەمەس. ەندەشە، تابيعات اياسىندا ءومىر سۇرەتىن حالىق تەك قانا جىل مەزگىلى مەن ايلارىن ەسەپتەپ ەمەس، سونىمەن قاتار، ون ەكى جىلدىق تسيكلدى دا بىرىڭعاي «جانۋارلىق» رەتكە كەلتىرىپ، سوعان ساي ءومىر ءسۇرۋ تاجىريبەسىن وزگەرتىپ، جەتىلدىرىپ وتىرۋى زاڭدىلىق بولسا كەرەك...

دەگەنمەن، قازاق حالقى ونداي جىلداردىڭ قاتەرىنە قارسى تۇراتىن «ءوز يمۋنيتەتىن» دە قاتار الىپ جۇرۋگە بەيىمدەلگەن. مىسالى، «كەلگەن جىلاننىڭ باسىنا اق قۇيىپ، ۇيدەن شىعارىپ جىبەرۋ» ىرىمىن وسىعان جاتقىزۋعا بولادى. نەگە دەسەڭىز، قازاق دۇنيەتانىمى انتروپومورفيزمگە تولى: قازاق قالاسا «تاسقا دا ءتىل بىتىرەدى»، «ءار جانۋاردىڭ ءوز كيەسى بار» دەپ سانايدى، ولارعا دا بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە «سانالى تىرشىلىك» ءتان دەپ سانايدى. سول سەبەپتى، ءۇي ماڭايلاعان ءبورىنىڭ بولتىرىكتەرىنە تيىسپەيدى، جۇرگەن جەرىنىڭ تابيعي ارەالىن لاستاۋعا جول بەرمەيدى: ەشبىر سەبەپسىز ءشوپتى جۇلمايدى، جاندىكتى جانشىمايدى، قۇس قاناتىن قىرقپايدى...

مىنە، بيىلعى كەلگەن جىلان جىلىن قازاق حالقى وسىنداي دۇنيەتانىممەن، وسىنداي داستۇرىمەن قارسى الدى دەپ سەنىممەن ايتا الامىز. ويتكەنى، جىلان دا ءوز قازىناسىن قىزعىشتاي قوريتىن تىرشىلىك يەسى، جاندىك... ونى الەۋمەتتىك جەلىنى باقىلاپ وتىرىپ انىق بايقاۋعا بولادى. سونىڭ ناقتى مىسالى رەتىندە ءبىر عانا جازبانى كەلتىرۋ جەتكىلىكتى دەپ ويلايمىن. سەبەبى، ونداعى استانا «ەل اقساقالدارى كەڭەسى» قوعامىنىڭ اتىنان بەرىلگەن باتادا قازاق دۇنيەتانىمى وتە ءدال كورسەتىلىپتى:

كەلگەن جىلان «شاعامان» دەپ ەمەس ‑ ەلگە «جاعامىن» دەپ كەلگەي،
«جالمايمىن» دەپ ەمەس ‑ «كەم كەتىگىن ەلدىڭ جالعايمىن» دەپ كەلگەي،
ۇلۋ سالعان ىلاڭدى ‑ جالاپ-جۇقتاپ جوق قىلام دەپ كەلگەي.
مال تولتىرىپ دالاعا ‑ حالىقتى توق قىلام دەپ كەلگەي!
جانۇيانى باققا ‑ داستارحاندى اسقا تولتىرام دەپ كەلگەي!
ءتاڭىرىمىز بەرەكەلى، مەرەكەلى وتباسى بولۋدى ءناسىپ ەتكەي!
جاڭا جىل تابىستى بولعاي!
تىلەك قابىل بولسىن!

تيىشتىق بايزاقۇلى،
ەلوردا اقساقالى.

ەندى وسى باتانى قابىل الىڭىزدار قازاق ەلى! جىلان جىلدارىڭىز قۇتتى بولسىن، قۇت‑بەرەكە اكەلسىن!

ءابدىراشيت باكىرۇلى

Abai.kz