گەرب (لاتىنشا – herb, قازاقشا – ەلتاڭبا) قالقانعا سالىنادى. قالقان قارۋ ەمەس، جاراق تۇرىنە جاتادى. ەرتەدە قالقاندا الىپ جۇرگەن ادامنىڭ اتى-ءجونى جازىلاتىن. بىراق قالقاننىڭ قاشان، قاي ەلدە پايدا بولعانى جونىندە ناقتى دەرەك جوق. ول جايلى تەك جىر-داستانداردا كەزدەسەدى. عالىمدار قالقاننىڭ ەڭ كونە ۇلگىلەرىن ب.ز.ب. I عاسىردا ساقتار قولدانعان دەپ توپشىلايدى.

ورتاعاسىرلىق ەۋروپادا گەربتەردىڭ كىمگە تيەسىلى ەكەنىن انىقتاپ، تىركەپ، جۇيەلەپ، ونىڭ گەرالديكالىق بەلگىلەرى مەن ءارتۇرلى بوياۋ تۇستەرىن دايىندايتىن ماماندار بولاتىن. ولار 7 جىلدىق وقۋ-تاجىريبەسىنەن وتكەننەن كەيىن بارىپ، ارناۋلى ءراسىم بويىنشا انت قابىلداپ، «گەرولد» (لاتىنشا – herوld, قازاقشا – جارشى) اتاعىن الاتىن. گەرولدتاردىڭ تەك بىرەۋى عانا «گەربتىك كورول» اتانىپ، سارايدا قىزمەت ەتەتىن، وزگەلەرى باسقا وڭىرلەردى قارايتىن. گەربتىك كورولدىڭ دارەجەسى كورول ەلشىسىنىڭ وكىلەتتىكتەرىمەن تەڭەستىرىلگەن. ول وزگەدەن ەرەكشەلەنىپ، ايرىقشا ءسان-سالتاناتپەن كيىنەتىن. لاتىنشا «گەربتىك كورول» دەگەن، قازاقشا – قارۋ-جاراق كورولى.

قارۋ-جاراق كورولىنىڭ مىندەتتەرى:

– سوعىس جاريالاۋ;

– سوعىس مەرزىمىن انىقتاۋ;

– بىتىمگەرشىلىك، بەيبىتشىلىك كەلىسىمدەرىن جۇرگىزۋ;

– قازا تاپقانداردى، جارالانعانداردى تانۋ;

– تۇتقىندارمەن الماسۋ ءتارتىبىن رەتتەۋ;

– ەلشىلىك ميسسيالارىن اتقارۋ;

– مەملەكەتتىك تۋرنيرلەر وتكىزۋ جانە ولارعا باسشىلىق جاساۋ;

– گەربتەردى قۇراستىرۋ;

– گەربتەردىڭ جاسالۋىن قاداعالاۋ;

– مەملەكەتتىڭ گەرالديكالىق ءتىزىلىمىن جۇرگىزۋ;

– گەرالديكالىق ەرەجەلەر مەن ادىستەمەلىك نۇسقاۋلىقتاردى ازىرلەۋ;

– گەرالديكالىق ەرەجەلەردىڭ ساقتالۋىن قاداعالاۋ;

– گەرالديكا سالاسىنداعى اۆتورلىق قۇقىقتى بۇزۋمەن بايلانىستى سوت ءىسىن جۇرگىزۋ;

– كورولدىڭ تاققا وتىرۋ ءراسىمىن باسقارۋ.

تۇلعالىق، توپتىق، اۋلەتتىك، كورولدىك، يمپەراتورلىق گەربتەردىڭ سيپاتتامالارى مەن بەينەلەرىنىڭ جيناعى – «گەربوۆنيك» دەپ اتالادى. «گەربوۆنيك» تەرمينى لاتىننىڭ «armا» سوزىنەن شىققان. «اrmا» دەگەن – قارۋ. ال «قارۋ» ءسوزىنىڭ ءتۇبىرى – قارى، قولدىڭ قارى.

قولدا ەكى پار جىلىك (ەكى شىبىق) بولادى، «ونى قارى جىلىك» دەيدى (كارى جىلىك ەمەس، ءبىر دەنەدەگى سۇيەكتىڭ جاسى نە كارىسى بولمايدى). ال قولدىڭ قارى دەپ شىنتاقتىڭ ىشكى بۇگىلەتىن جاعىن اتايدى (قان تامىرىنا سيستەما قوياتىن جەر). قولدىڭ قارىنا كوپ كۇش تۇسەدى. مىسالى، قول شالعىمەن ءشوپ شاپقاندا قولدىڭ قارى تالىپ، العاشقى ءبىر-ەكى كۇن قاتتى اۋىرسىنادى، كەيىن بەيىمدەلە باستايدى. ءبىر اي ءشوپتى قول شالعىمەن شاپقان ادام، مەيىزدەي قاتىپ، اش كۇزەندەي بۇگىلىپ، پرۋجيناداي سەرپىلىپ تۇرادى. «قارى» ءسوزى قولعا قانداي دا ءبىر زات العاندا كۇشەيەتىندىكتەن – «قارۋ» دەپ اتالعان. وسىدان «قارۋ-جاراق» دەگەن ءسوز ۇعىمى پايدا بولعان. قارۋ-جاراق ءوزارا «شابۋىل قۇرالدارى» جانە «قورعانىس جابدىقتارى» دەپ ەكى توپقا بولىنەدى:

1) قارۋ – قامشى، سويىل، پىشاق، سەلەبە، نايزا، قىلىش، قانجار، سەمسەر، مىلتىق، ساداق، ايبالتا، شوقپار، گۇرزى، ت.ب. شابۋىل قۇرالدارى.

2) جاراق – دۋلىعا، جىعا، ساۋىت، قالقان جانە بالتىرلىق، جەڭسە، ت.ب. قول-اياقتى قورعايتىن قوسىمشا قورعانىس جابدىقتارى.

سونداي-اق، وڭعار دەگەن – كىسى ەسىمى، جوڭعار دەگەن – مەملەكەت اتى بار. وڭعار (وڭ+قارى) جانە جوڭعار (جوڭ+قارى) دەگەن – شەپ قۇرعاندا ەكى جاق شەتتە ورنالاساتىن اسكەري قۇرىلىمداردىڭ اتاۋى. وڭعار – وڭ قول (اسكەر), جوڭعار – سول قول (اسكەر).

«قارى» سوزىنەن تۋىنداعان سوزدەر:

1) قارعا (قارى+عا) – ءتاڭىرىنىڭ ەلشىسى، كيەلى قۇس. باقسىلار قارعانى قاسيەتتى ساناپ، ءپىر تۇتادى. اڭىز بويىنشا جۇرتتا قالعان بالانى كوكبورىگە حابار بەرىپ، امان ساقتاپ قالعان قارعا بولاتىن. ءدىني اڭىزداردا قارعا و دۇنيە مەن بۇ دۇنيەنى جالعاۋشى دەپ ايتىلادى. سكانديناۆيا حالىقتارىنىڭ دۇنيە تانىمىندا باس قۇداي «ودين» قارعا بەينەسىنە ەنىپ، الەمدى شارلايدى. ەسكى قازاقى ۇعىمدا قارعا اتا تەگى جاعىنان تاراتقاندا، بۇركىتتىڭ اتاسى بولىپ كەلەدى، ال بۇركىت ونىڭ ون ءبىرىنشى ۇرپاعى سانالادى دەيدى. قارعاعا بايلانىستى «قارعا بالاسىن اپپاعىم دەر»، «قاز كەلسە جاز بولار، قارعا كەلسە قاتقاق بولار»، «قارعا تامىرلى قازاق»، «قولىما قارعا تىشار»، «قارعا قارعانىڭ كوزىن شۇقىمايدى»، ت.ب. ماقال-ماتەلدەرمەن قاتار، «قارعا تۇياق»، «قارعا تۇمسىق»، «قارعا ساۋساق»، «قارعام-اۋ»، «قارعاتايىم»، «قارعاشىم»، «قارعا ادىم جەر»، ت.ب. ءسوز تىركەستەرىن كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى. وسىنداعى «قولىما قارعا تىشار» دەگەن ءسوزدى «مەنىڭ دە قولىم بىردەڭەگە جەتەر» دەگەن ماندە قولدانۋعا بولادى. قارعا وزگە قۇستارداي جەمگە تالاسىپ، ءبىرىن-ءبىرى شۇقىمايدى. وسىدان بارىپ قازاقتىڭ بىرلىك پەن ىنتىماققا ۇگىتتەيتىن «قارعا قارعانىڭ كوزىن شۇقىمايدى» دەگەن ماقالى تۇزىلگەن. وسىنىڭ ءوزى ۇلكەن ونەگە. «قارعا بالاسىن اپپاعىم دەر» – بۇل انانىڭ بالاسىنا دەگەن مەيىرىمى. قارعا تامىرلى قازاقپىز» دەگەن تىركەس ءبىر اتادان تاراعان ۇرپاقتىڭ تۋىستىق بەلگىسىن عانا ەمەس، بەلگىلى ءبىر ىسكە جۇمىلا كىرىسەتىن تاتۋلىقتى بىلدىرەدى. قازاقتىڭ اۋزىندا قارعادان باسقا قۇستىڭ اتى اتالماعانىنا قاراعاندا، قارعانىڭ تۋىسقاندىق تامىرى تىم تەرەڭدە ەكەنىن، ۇزاق جاس جاسايتىنىن، تۇقىمى قاۋلاپ وسكەن كوپ ەكەنىن بىلدىرگەن. جانە قازاق ونى «قانىنا تارتپاعاننىڭ قارى سىنسىن»، – دەپ تىلمەن ءتۇيىپ تاستاعان. تىسپەن شەشە المايسىڭ. قارعا جازدىڭ مي قايناتار 40 كۇن شىلدەسىندە (25 ماۋسىم مەن 5 تامىز) ءنار تاتپايدى. سوندا ءشولىن قالاي باسقان؟ ونىڭ دا امالىن وزدەرى تاپقان. ولار وزەن جاعاسىن پانالايدى. اۋىزدارىن اڭقيتا اشىپ قويىپ، اعىپ جاتقان سۋدىڭ ىلعالىمەن سۋسىندايدى. وسىلايشا اشىعۋ ارقىلى ىشكى اعزاسىن ءجۇن-جۇرقا، ت.ب. ارتىق-اۋىس زاتتاردان تازالايدى. ولگەن قارعانى كومىپ جاتقان قارعانى كورگەن سوڭ، ادامدى جەرلەۋ ءداستۇرى قالىپتاسقان. قارعا – ەڭ ادال دا اقىلدى قۇس. قارعا وزىنە جار تاڭداپ، بالاپاندارىن ءوسىرىپ، وتباسىنا قامقورلىق جاسايدى. ءبىرى ولسە، ەكىنشىسى وزىنە باسقا جار ىزدەمەيدى. ءسوزدى جاتتاي الادى، ساناۋدى بىلەدى. ۇستىندەگى ميكروپتاردان قۇمىرسقانىڭ يلەۋىنە اۋناپ قۇتىلادى. جۇزدەگەن قۇمىرسقا قارعادان قورعانىپ، ونىڭ ۇستىنە ۋلارىن شاشادى. قارعا اۋزىنداعى ىرىمشىگىن تاستامايدى. ەڭ قىزىعى – قارعانىڭ بالاسى قارقىلدامايدى. قارعا قازاقستاننىڭ بارلىق وڭىرىندە كەزدەسەدى. قارعانىڭ 6 تۋىسى، 13 ءتۇرى بار. سالماعى 1,5 كگ. دەيىن جەتەدى. قازاقتا قارعالار توبىمەن قارقىلداسا، قىستا كۇن سۋىق بولادى، قارقىلداي بەرسە، نايزاعاي وينايدى دەگەن نانىم-سەنىم بار. 1812 جىلى موسكۆاعا باسىپ كىرگەن ناپولەون كرەمل مۇناراسىنداعى كرەستى سوعىس تروفەيى (ولجا) رەتىندە پاريجگە الىپ كەتپەكشى بولعاندا، قارعا ءۇيىرى ۇزدىكسىز قارقىلداپ، سولداتتارىنىڭ ۇستىنەن شىر اينالىپ كەتپەگەن. بۇل قۇبىلىستى باقىلاپ تۇرعان ناپولەون جامان ىرىمعا جورىپ، رايىنان قايتقان. سوڭىنان جەڭىلىسكە ۇشىرادى. 1982 جىلى قاراشا ايىندا ل.ي.برەجنەۆتى جەرلەپ جاتقاندا قىزىل الاڭدا قارعالار توبى باسىپ قالىپ، باس حاتشىمەن قارقىلداپ قوشتاسقانىن ورىس حالقى جامان ىرىمعا جورىعان بولاتىن. كوپ ۇزاماي، كسرو-نىڭ ىرگەسى سوگىلىپ، اقىرى ىدىراپ كەتتى.

2) «قارعاق تامىرلى قازاقپىز» دەگەن دە ماتەل بار. قارى+عاق – ءبىر تامىردان ءنار الاتىن، ۇزىلمەيتىن، تامىرىن وتە تەرەڭگە جىبەرەتىن وسىمدىك. بۇل – ءبىر-بىرىمەن ىلىك-شاتىستىعى بار ەل دەگەندى بىلدىرەدى. ايتالىق، شىعىستىڭ قازاعىنا تيسەڭ – باتىستان ناعاشىسى اراشا تۇسەدى، وڭتۇستىكتىڭ قازاعىنا تيسەڭ – سولتۇستىكتە جيەنى اراشا تۇسەدى، ءسويتىپ ءبىر قازاققا تيسەڭ – بۇكىل قازاق ورە تۇرەگەلەدى. ياعني قازاقتىڭ جاۋى قازاق دەگەن ءسوز – قاتە!

3) باياعىدا «قارقۋار» (قارى+قۋار) دەگەن قۇس (كەي دەرەكتەردە – تەڭىز بۇركىتى) بولعان. تاڭ قۇلانيەكتەنە سايراعاننان تالماي، ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن ءبىر تىنباي سايرايدى ەكەن. زامانىندا مايقى ءبيدى «قارقۋارداي مايقى» دەپ اتاپتى. بۇل كۇندە كوزدەن بۇلبۇل ۇشقان وسى ءبىر اسىل تەكتى قۇس تۋرالى اقىن تولەگەن جانعاليەۆ:

– سەن باردا بۇلبۇل قۇس تا ءانشى مە ەدى،

بوزتورعاي بوسقا كوكتە قالقىر ەدى.

سىڭعىرلاپ سەن كەتكەندە، سار دالانىڭ،

سىرقىراپ قالۋشى ەدى ساي-سۇيەگى.

جارتاستار جاڭعىرىعىپ داۋىسىڭا،

تاڭعى اۋا تارار ەدى جانۇشىرا.

ساقاۋ بوپ قالۋشى ەدى ساپ تىيىلىپ،

سايراعىش قۇستىڭ ءبارى ساعى سىنا، –

دەپ بەكەر الاسۇرماسا كەرەك-ءتى...

سۋرەتتە: سەلجۇق سۇلتاندىعىنىڭ ەلتاڭباسى (XI-XII عع.)

ايدىن رىسبەكۇلى،

گەرالديست

Abai.kz