«دۇنيەدە ادىلدىك پەن ادالدىقتى
تۋ ەتكەن ادامنان ارتىق ەشكىم جوق» شوقان ءۋاليحانوۆ.

 قازاق حالقىنىڭ اياۋلى پەرزەنتتەرىنىڭ ءبىرى دىنمۇحامەد قوناەۆ اتامىز ەستەلىگىندە بىلاي دەپ جازعان: «پانفيلوۆتان قايتار جولدا قازاقتىڭ ۇلى عالىمى، سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى ازاماتى - شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ جاتقان جەرىنە ءتاۋاپ ەتتىك. وقىرمانعا تاريحتان بەلگىلى، شوقان 1865 جىلى ءساۋىر ايىندا التىنەمەل جوتاسىنىڭ ەتەگىندەگى كوشەنتوعان دەگەن جەردە دۇنيە سالادى. كەزىندە كۇيگەن كىرپىشتەن كۇمبەز تۇرعىزىلسا كەرەك. كەيىن ساۋلەتشى پ.زەنكوۆتىڭ جوباسى بويىنشا شوقاننىڭ باسىنا كوكتاس قويىلادى. بىراق ۋاقىت سۇرلەۋىنە توتەپ بەرە المادى ما، جوق، باسىنان نەشە الاپات زاماندى كەشكەن قازاق دالاسىنىڭ قاسىرەت ۇشقىنى ونى دا شارپىماي وتپەدى مە، ايتەۋىر، بۇرىنعىدان ءىز دە قالمايدى. ءبىز اينالا قاراپ، مىناداي اقىلعا كەلدىك: شوقان – قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن جۇلدىز، ونىڭ ولمەس مۇراسىن وسكەلەڭ ۇرپاققا ۇسىنا وتىرىپ، ول جاتقان جەردى ارى-بەرى وتكەن قازاق سوقپاي ءوتىپ، ارۋاق اتتاعانداي بولىپ جۇرمەسىن، تىم بولماسا، ءتاۋاپ ەتىپ قايتىپ جۇرەر قاسيەتتى ورىنعا اينالسىن دەپ، كوكتاسىن قالپىنا كەلتىرۋگە بايلام جاسادىق. قىسقا مەرزىمدە ەسكەرتكىشتىڭ جوباسى جاسالدى. ونى سالۋعا 240 مىڭ سوم قارجى ءبولدىرتتىم. شوقاننىڭ بەينەسى بەدەرلەنگەن قۇلپىتاس 1958 جىلى سالىنىپ ءبىتتى. ول اشىلاردا مەن ارنايى كەلىپ، تاعى دا ءتاۋاپ ەتىپ، قۇران شىعارتىپ قايتتىم» (قوناەۆ د.ا. ءوتتى داۋرەن وسىلاي: ەستەلىك-ەسسە. ورىس تىلىنەن ەركىن اۋدارعان جانە اۆتوردىڭ ىقىلاسىمەن قازاقشا نۇسقاسىن كەڭەيتىپ، ادەبي رەداكتسياسىن جاساعان جۋرناليست سەرىك ءابدىرايىمۇلى. - الماتى:الماتىكىتاپ باسپاسى، 2011. – 496 ب.  196-197 بەتتەر).

ءوز تاراپىمىزدان وسى تاريحي دەرەكتى تەرەڭىرەك زەرتتەۋ جانە د. قوناەۆ اتامىزدىڭ تاپسىرماسىنىڭ قالاي ورىندالعانىن انىقتاۋ ماقساتىندا تالدىقورعانداعى «جەتىسۋ وبلىسىنىڭ مەملەكەتتىك ءارحيۆى» مەكەمەسىنە سۇراۋ جولداعان ەدىك. ناتيجەسىندە، قولىمىزعا ءارحيۆتىڭ №1152 قورىندا ساقتالعان 1957-1958 جىلدارى قابىلدانعان تومەندەگى قۇجاتتاردىڭ كوشىرمەلەرى ءتيدى.

اتاپ ايتساق، 1957 جىلدىڭ 12 قازانىندا ەڭبەكشىلەر دەپۋتاتتارىنىڭ تالدىقورعان وبلىستىق سوۆەتى اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ورىس تىلىندە جازىلعان «وب يزگوتوۆلەني پروەكتنو-سمەتنوي دوكۋمەنتاتسي نادگروبنوگو سوورۋجەنيا چوكانۋ ۆاليحانوۆۋ» اتتى №549 قارارى قابىلدانعان ەكەن.

ودان كەيىن، 1958 جىلعى 17 مامىردا جوعارىدا اتالعان اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ەكى شەشىمى شىعارىلىپتى: №253  «وب ۋتۆەرجدەني سمەتى نا سترويتەلستۆو نادگروبيا چوكانۋ ۆاليحانوۆۋ»، مۇندا قۇرىلىستىڭ جوبالىق قۇنى 263264 رۋبل دەپ بەكىتىلگەن جانە № 254 «و سترويتەلستۆە نادگروبيا چوكانۋ ۆاليحانوۆۋ»

بۇل قۇجاتتارمەن تولىق تانىسا وتىرىپ، سول كەزدە شوقان ەسكەرتكىشىن تۇرعىزۋ الدىندا ۇلى عالىمنىڭ سۇيەگى ناقتى قاي جەردە جاتقانىن انىقتاۋ ماقساتىندا ەشقانداي عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىسى جۇرگىزىلمەگەن دەگەن قورىتىندىعا كەلەمىز. جوعارىداعى قۇجاتتاردىڭ ماتىنىندە ول تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز دە جوق. سوندىقتان، شوقانعا تۇرعىزىلعان وبەليكسك-ەسكەرتكىش نەلىكتەن سول ورىنعا ورنالاستىرىلعان دەگەن زاڭدى سۇراق تۋادى.

مىنا سۋرەتتە د.قوناەۆ اتامىزدىڭ شوقان ءۋاليحانوۆ ەسكەرتكىشىنىڭ قۇرىلىسى اياقتالعاننان كەيىن، ياعني 1958 جىلدىڭ كۇزىندە كەلگەندە تۇسكەن ءساتى كورسەتىلگەن. ءبىز د.قوناەۆتىڭ وڭ جاعىندا تۇرعان ادامداردى تانىمادىق، ال سول جاعىندا تالدىقورعان وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى ا.الىباەۆ، شوقان كولحوزىنىڭ توراعاسى ي.بازارباەۆ جانە شوقان كولحوزى پارتيا ۇيىمىنىڭ حاتشىسى ا.ابدراحمانوۆ دەپ پايىمدادىق.

بۇل ايگىلى ەسكەرتكىش جەتىسۋ وبلىسى، كەربۇلاق اۋدانى، شانحاناي اۋىلى ماڭىنداعى «كوشەن توعان» اتتى جەردە جەرگىلىكتى حالىق «تورەلەر زيراتى»، «تورەلەر قورىمى» دەپ اتايتىن ەسكى بەيىتتەردىڭ جانىندا ورنالاسقان.

ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرى، كەربۇلاق اۋدانىنىڭ تۋماسى، شوقان اتىنداعى كولحوزدىڭ 1964-1979 جىلدارداعى توراعاسى يگىباي بازارباەۆ تۋرالى جازىلعان «قازاقتىڭ قايسار ۇلى» اتتى ەستەلىك كىتاپتىڭ  172-بەتىندە مىناداي جولدار بار: «اناۋ تومەنگى جاقتا كوشەن توعانى بىتكەننەن كەيىنگى بەيىتتەر «تورەلەر زيراتى» دەپ اتالادى» (قۇراستىرۋشى نۇريلا بەكتەمىروۆا. – الماتى: قازاقپارات، 2015. 248 بەت).

بۇل جەردەن 3-4 شاقىرىم قاشىقتىقتا قازىرگى رەسمي اتاۋى «شانحاناي»، ال بۇرىننان كەلە جاتقان اتاۋى «شوقان كولحوزى» دەگەن ەلدى مەكەن بار.

ءوزىمىز دە سول اۋىلدا بالالىق شاعىمىزدى وتكىزىپ، شوقان اتىنداعى ورتا مەكتەپتى بىتىرگەن ەدىك. جاستايىمىزدان شوقان مەن ونىڭ زامانداستارى، تەزەك تورە مەن كوشەن تورە، ايسارا تۋرالى كوپتەگەن اڭىز-اڭگىمەلەردى ەستىپ وستىك. مەكتەپ قابىرعاسىنان باستاپ اتالعان تۇلعالار جايىندا جازىلعان ماقالالاردى، كىتاپتار مەن جۋرنالداردى وقىپ، ماتەريالدار جيناقتاپ، شامامىز كەلگەنشە شوقانتانۋ ىسىمەن اينالىسىپ كەلە جاتىرمىز.

وسى ۋاقىتقا دەيىن «شوقان كىمگە كەرەك؟»، «شوقان جانە تەزەك تورە»، «شوقان مۋزەيىندەگى بالبال تاستار قۇپياسى»، «شوقان سالعان سۋرەتتەر»، «شوقان ءىلىمىنىڭ كوكجيەگى»، «شوقان قازاقتىڭ تۇڭعىش پروزايگى»، «قازاقتىڭ تۇڭعىش شوقانى»، «ءار قازاق بالاسى شوقانداي بولۋعا تالپىنۋعا ءتيىس»، «شوقان سۇيگەن ايسارا»، «قازاقتىڭ جارىق جۇلدىزى» سىندى عىلىمي-زەرتتەۋ ماقالالار جاريالادىق.

كەلىپ جەتكەن 2025 جىلى ۇلى عالىم، اعارتۋشى، گۋمانيست شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ تۋعانىنا 190 جىل تولادى.

ايتۋلى داتا قارساڭىندا جوعارىدا اتالعان ەسكەرتكىشتىڭ قالاي تۇرعىزىلعانى، كىمدەردىڭ اتسالىسقانى تۋرالى كوزى قاراقتى، كوكىرەگى وياۋ اۋىل اقساقالدارىنان تاعى ءبىر سۇراپ كورۋدى ءجون سانادىق.

وسى ماقساتپەن 2024 جىلعى 19 قىركۇيەكتە شوقان اۋىلىنا بارىپ، جاس كەزدەرىنەن شوقان اتىنداعى كولحوزدا جۇمىس ىستەپ، زەينەتكە شىققان ەكى-ءۇش اقساقالدىڭ باسىن قوسىپ، «كوشەن توعانعا» باردىق. شوقان باسىندا            1938 جىلعى قابدولدا ەلۋباەۆ، 1941 جىلعى ستالحان سەيىتقازينوۆ جانە 1952 جىلعى دۇيسەنباي تۋلەميسوۆ سىندى اعا بۋىن وكىلدەرىن اڭگىمەگە تارتتىق.

قابدولدا مەن ستالحان قاريالار عىلىمي جاڭالىق دەپ ەسەپتەيتىندەي، وتە قىزىقتى كەلەسى مالىمەتتەردى ايتتى.

ەسكەرتكىش تۇرعىزىلعان 1958 جىلعا دەيىن ول جەردە سىرتقى ءپىشىنى قازاق ۇيگە ۇقسايتىن ەكى كۇمبەز جانە سىرتى قورشالماعان، ەشقانداي بەلگى قويىلماعان، توپىراعى تومپەشىك بولىپ ۇيىلگەن تاعى ءبىر مولا تۇرعان كورىنەدى. ەكى كۇمبەز ءبىر-بىرىنە جاقىن ورنالاسقان، قابىرعالارى كىرپىشتەن قالانعان «تورتقۇلاقتى»، ءتورتبۇرىشتى بولعان ەكەن. ال ءۇشىنشى قورشاۋى جوق مولا شەتكە تامان ورنالاسقان كورىنەدى، ءۇيىندىسى قازىر دە سول ورنىندا. سول زاماندا جەرگىلىكتى تۇرعىندار كۇمبەزدىڭ بىرەۋى كوشەن تورەنىكى دەپ ايتاتىن، ەكىنشىسى شوقاندىكى دەپ ايتاتىن، سەبەبى ونىڭ الدىندا اق گرانيتتەن قاشالعان، بەتىندە كورشى اۋىلدىڭ ەكى ورىسى شاپقانىنان قالعان ءىزى بار ءتورتبۇرىشتى پليتا جاتقان.

اقساقالداردىڭ ايتۋىنشا، 1958 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا دەنى ورىستاردان قۇرالعان قۇرىلىس بريگاداسى كەلىپ، شوقاننىڭ بولاشاق ەسكەرتكىشى تۇرعىزىلاتىن الاڭدى دايىنداۋعا كىرىسكەن كورىنەدى. الدىمەن ۇلكەن جۇك كولىكتەرى سارىوزەك جاقتان قيىرشىق تاس تاسىپ، كۇمبەزدەر تۇرعان جەردىڭ جانىنداعى سايدى تولتىرادى. ودان كەيىن ەكى كۇمبەزدى دە قۇلاتىپ، جەرمەن-جەكسەن ەتىپ تەگىستەپ تاستايدى. ءتىپتى ۇستىنەن جۇك ماشيناسىمەن تاپتايدى. ال قورشاۋى جوق مولاعا تيىسپەيدى. وعان تيىسپەگەن سەبەبى، باستىقتىردىڭ باقىلاۋىمەن جۇمىسشىلار بۇل مولانىڭ ءار جەرىنە ۇزىن لوم تەمىر جۇگىرتىپ، پىسپەكتەيدى دە ترۋبا تىعىپ، تىڭ تىڭدايدى. سوندا لوم تەمىردىڭ ۇشى جەردىڭ استىنداعى الدەبىر تەمىر زاتتارعا سوقتىعىپ، تاڭقىلداعان دىبىس ەستىلگەن. ول تەمىر زاتتار شوقاننىڭ دەنەسىمەن بىرگە جەرلەنگەن قارۋ-جاراعى دەپ قابىلدانىپ، بەيىتتىڭ ءوزى شوقاندىكى دەپ شەشىلگەن.

وسى جەردە تۇسىنگەنىمىز، الدىن-الا ەشقانداي عىلىمي-زەرتتەۋ-ارحەولوگيالىق جۇمىس جۇرگىزىلمەگەن! جوعارىدا كەلتىرىلگەن تالدىقورعان وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتى قۇجاتتارىندا دا ونداي عىلىمي جۇمىس جۇرگىزۋ تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز جازىلماعانىن ايتىپ وتتىك.

قازىر بۇل جەكە قورشالماعان مولانىڭ باسىندا سوپاقشا كەلگەن قارا تاس تۇر، ونى كىمدەر، قاشان قويعانى ازىرشە بەلگىسىز.

سونىمەن، جوعارىداعى سۋرەتتە بەينەلەنگەن شوقاننىڭ وبەليسك-ەسكەرتكىشىنىڭ قۇرىلىسى قازان ايىندا اياقتالادى. اقساقالداردىڭ ايتۋىنشا، قۇرىلىس باسىندا كۇنى-ءتۇنى باسشىلىق جاساعان سول كەزدەگى تالدىقورعان وبلىستىق كومسومول ۇيىمىنىڭ جەتەكشىسى لاۋازىمىن اتقارعان رامازانوۆا بيجامال (1927-2020) دەگەن ازاماتشا ەكەن. ەسكەرتكىشتىڭ جوباسىن ارحيتەكتور مارگاريتا ۆاششەنكو ازىرلەگەن،  تۇتاس  گرانيتىن قوردايدان الدىرعان ەكەن. ال شوقاننىڭ قولا ءمۇسىنى موسكۆا تۇبىندەگى مىتىششەنسكي زاۋىتىندا قۇيىلىپتى.

1958 جىلعى 12 قازاندا ەسكەرتكىشتىڭ اشىلۋ سالتاناتى وتكىزىلىپ، ارتى بايگە مەن تويعا ۇلاسقان. اشىلۋ سالتاناتىن جۇرگىزگەن دە ب. رامازانوۆا. بۇل جيىنعا اكادەميكتەر ءا.مارعۇلان، س.بايىشەۆ، جازۋشى س.مۇقانوۆ، اقىندار ت.رۇستەمبەكوۆ، ق.جاپسارباەۆ سياقتى كوپتەگەن ۇلت زيالىلارى قاتىسىپتى.

سۋرەتتەگى ەسكەرتكىشتىڭ تومەنگى جاعىندا كورىنىپ تۇرعان اق ءمارمار تاستا «زدەس پوكويتسيا پراح شتابس-روتميسترا چوكانا چينگيسوۆيچا              ۆاليحانوۆا, سكونچاۆشەگوسيا ۆ 1865 گودۋ.
پو جەلانيۋ تۋركەستانسكوگو گەنەرال-گۋبەرناتورا كاۋفمانا، ي ۆو ۆنيمانيە ۋچەنىح زاسلۋگ ۆاليحانوۆا، پولوجەن سەي پامياتنيك گەنەرال-لەيتەنانتوم كولپاكوۆسكيم ۆ 1881 گودۋ» دەگەن جانە مۇسىلمانشا اۋدارما جازۋ بار.

بۇل جازۋدى وقىعان كەز كەلگەن ادام شوقاننىڭ دەنەسى ءدال وسى جەردە جاتىر دەپ ويلايدى، مۇسىلمان اعايىندار قۇران باعىشتاپ جاتادى.

مىنە، قۇرمەتتى وقىرمان، د. قوناەۆ اتامىزدىڭ پارمەنىمەن تۇرعىزىلعان شوقان ەسكەرتكىشىنىڭ ءبىز بىلەتىن، ەستىگەن قىسقاشا تاريحى وسى.

بىراق، شوقانتانۋشى عالىمدار ءۇشىن اقساقالدار ايتقان تاريحتان كوپتەگەن سۇراقتار تۋىندايدى.

شوقاننىڭ دەنەسى مەن جەرلەنگەن جەرى تۋرالى داۋ-داماي، كەم دەگەندە سوڭعى ءجۇز جىلدان بەرى جالعاسىپ كەلەدى. بۇل ماسەلە بويىنشا كوپتەگەن پىكىرلەر مەن جورامالدار جاريالانۋدا.  ونىڭ ءتۇيىنىن ءبىز 2023 جىلعى               21 ساۋىردە «اباي.كز» ينتەرنەت پورتالىندا جاريالانعان «شوقان كىمگە كەرەك؟» اتتى ماقالامىزدا تارقاتۋعا تىرىسقان ەدىك.

التىنەمەل ءوڭىرىنىڭ تۇرعىندارى اراسىندا وسى ۋاقىتقا دەيىن جەتكەن شوقاننىڭ دەنەسى قايتىس بولعاننان كەيىن تەزەك تورەنىڭ ۇيعارىمىمەن، سۇلتان ەرالى ءادىلۇلى ابىلايحانوۆ مازارىنىڭ تۇبىنە جەرلەنگەن دەگەن اۋىزشا دەرەك بار.

ەڭ قىزىعى، ەل اۋزىنداعى دەرەك ن. پانتۋسوۆتىڭ تومەندەگى ەكى فوتوسۋرەتىمەن جانە ماقالاسىمەن دالەلدەنىپ تۇر.

سۋرەتتەردى تۇسىرگەن جەتىسۋ ولكەسىنىڭ اسكەري گۋبەرناتورىنىڭ ەرەكشە تاپسىرمالار جونىندەگى شەنەۋنىگى، عالىم، شىعىستانۋشى، ەتنوگراف نيكولاي نيكولاەۆيچ پانتۋسوۆ. ول 1898 جىلعى 1 تامىزدا مازاردى ەكى رەت سۋرەتكە باسىپ العان. ول ۋاقىتتا مازار تۇرعىزىلعاننان بەرى 30 جىلدان استام ۋاقىت وتكەن ەدى. تومەندەگى سول ەكى سۋرەتتەن مازاردىڭ كۇن مەن جەلدىڭ، جاۋىن-شاشىننىڭ اسەرىنەن ابدەن ءمۇجىلىپ، كۇمبەزى وپىرىلىپ قالعانىن بايقاۋعا بولادى.

مازاردىڭ ناشار جاعدايى تۋرالى ن.پانتۋسوۆ «موگيلا چوكانا ۆاليحانوۆا، بليز ستانتسي كۋيانكۋزسكوي، كوپالسكوگو ۋەزدا» اتتى ماقالاسىندا جازعان. بۇل ماقالا 1899 جىلى تاشكەنتتە جارىق كورگەن ەكەن. ونىڭ قازاقشا مازمۇنىن (ازكەن التاي «شوقان تۋرالى بىرەر ءسوز») كەلتىرەيىك.

«موگيلا چوكانا ۆاليحانوۆا» ماقالاسىندا نيكولاي پانتۋسوۆ: «بۇل مازارعا مەن 1898 جىلدىڭ 1 تامىزىندا باردىم. مازار پوشتا جولىنىڭ سول جاعىندا ورنالاسقان (قويانكوز ستانتسياسىنان التىن-ەمەل ستانتسياسىنا قاراي جۇرگەندە), قويانكوزدىڭ 5-ءىنشى ستانتسياسىنان وتكەن كەزدە جولدان كورىنەدى. مازار بيىك توبەدە ورنالاسقان، اينالاسىندا قازاقتاردىڭ ەگىندىك جەرلەرى بار، ارىقتار اعىپ جاتىر. سوندىقتان ول جەرگە اتپەن عانا جەتۋگە بولادى. شوقاننىڭ مازارى كوپتەگەن قازاق سۇلتاندارىنىڭ مولالارىنىڭ ورتاسىندا تۇر. مازارلاردىڭ ءبارى دە ەسكى، قۇلاعالى تۇر، ەشقانداي جوندەۋ كورمەگەن. شوقاننىڭ مازارىنىڭ ءتورت باعانى بار، سامان كىرپىشتەن سوعىلعان. وسى ءتورت باعاننىڭ ۇستىنە كۇمبەز قويىپتى. وكىنىشتىسى، قازىر كۇمبەزدىڭ جۇرناعى دا جوق. ابدەن ءمۇجىلىپ، قۇلاپ قالعان.

مازاردىڭ ۇزىندىعى - 7 ارشىن (10 مەترگە جۋىق), ەنى - 6 ارشىن (8,5 مەتر), بيىكتىگى - 4 ارشىن (5,5 مەتر).
شوقاننىڭ مازارىنىڭ ىشىنە ءمارماردان قاشالعان ءتورتبۇرىشتى پليتا قويىلعان، بەتىندە مىناداي جازۋ بار: «بۇل جەردە 1865 جىلى دۇنيەدەن وتكەن شتابس-روتميستر شوقان شىڭعىسۇلى ءۋاليحانوۆ جەرلەنگەن. تۇركىستان گەنارال-گۋبەرناتورى فون كاۋفماننىڭ تاپسىرۋىمەن ءۋاليحانوۆتىڭ عىلىمعا سىڭىرگەن ەڭبەگىن ەسكەرە وتىرىپ گەنەرال-لەيتەنانت كولپاكوۆسكي 1881 جىلى ەسكەرتكىش ورناتقان. بۇل جايلى تاقتاعا جازىلعان، قازاق تىلىندەگى اۋدارماسى بەرىلگەن», – دەپ جازادى.

بۇل جەردەگى باستى ماسەلە - فوتوسۋرەتتەگى شوقاننىڭ مازارى قازىرگى وبەليسك تۇرعان جەردەن وڭتۇستىك-كۇنشىعىسقا قاراي 50-60 قادام جەردە ورنالاسقانىندا.

قازىرگى ۋاقىتتا، قاشان قۇلاعانى نەمەسە قاساقانا قيراتىلعانى بەلگىسىز،  سۋرەتتە كورىنىپ تۇرعان ەرالى سۇلتان مازارىنىڭ ءوزى جوق بولسا دا، دومالاق كەلگەن ءۇيىندىسى كولەمىمەن ەرەكشەلەنىپ، انىق كورىنىپ تۇر. سونداي اق، ن.پانتۋسوۆ جازعانداي، شوقاننىڭ زيراتى ەرالى سۇلتاننىڭ مازارىنىڭ الدىندا، باسقا تورەلەردىڭ زيراتتارىنىڭ ورتاسىندا ورنالاسقان بولسا، ولار قازىرگى ۋاقىتتا دا سول العاشقى ورىندارىندا بولەك-بولەك تومپەشىك بولىپ جاتىر. سۋرەتتە انىق كورىنىپ تۇرعان قىش كىرپىشتەن قالانعان قورشاۋدىڭ دا قازىرگى ۋاقىتتا ابدەن ءمۇجىلىپ، ۇيىندىگە اينالعان سۇلباسىن، سۋرەت تۇسىرىلگەننەن بەرى بەرى 127 جىل وتسە دە، انىق بايقاۋعا بولادى.

ال قازىرگى شوقان جاتقان جەر دەپ جۇرگەن، باسىنا وبەليسك ورناتىلعان ورىن ماڭىندا جوعارىدا اتالعان تومپەشىكتەن باسقا ەشقانداي زيرات، بەيىتتەر جوق، ماڭايى تەگىس.

بالا كۇنىمىزدە اۋىل اقساقالدارىنان ەستىگەنىمىز، شىنىندا 1858 جىلى شوقانعا ارنالعان ەسكەرتكىش-وبەليسكىنى «تورەلەر زيراتىنان» ءسال اۋلاعىراق، ياعني قازىرگى ورنىنا ورناتقان (نەلىكتەن ەكەنى بەلگىسىز، ءسىرا، يدەولوگيا بايلانىستى باسقا تورەلەر زيراتتارىنان بولەكتەگەندەرى بولار). ەرالى ابىلايحانوۆ سۇلتاننان باستاپ، بەلگىلى-بەلگىسىز تورەلەر جەرلەنگەن «تورەبەيىتتى» قالقالاپ، سىرتىنان بيىك بەتون (پروموگرادا) پليتالارمەن قورشاپ تاستاعان. مۇنىڭ سەبەبىن سول ۋاقىتتاعى كەڭەس ۇكىمەتى جۇرگىزگەن «قىزىل» ساياساتتان ىزدەگەن ءجون بولار. ەگەر وبەليسكتى شوقاننىڭ العاشقى زيراتىنىڭ باسىنا تۇرعىزسا، كەلگەن ادامدار ونىڭ ماڭايىنداعى جاتقان باسقا زيراتتاردى، قيراعان كۇمبەزدەردىڭ ورنىن كورىپ، وندا كىمدەر جەرلەنگەن دەگەن سۇراق قويار ەدى. ودان بارىپ تورەلەردىڭ اتى-ءجونى، ءومىرباياندارى، اتقارعان قىزمەتتەرى تۋرالى سۇراقتار قويىپ، ماعلۇمات ىزدەيتىن  ەدى. ال ىرىمشىل قازاق بالا-شاعالارىن ءجيى اكەلىپ، ءتۇرلى ءدىني جورالعىلار اتقارا باستايتىنى ءسوزسىز. سودان قايمىققان كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ يدەولوگيا سالاسى باسشىلارى شوقاننىڭ زيراتىن وقشاۋلاعان جانە «تورەبەيىتتى» جاياۋ ادام كورە المايتىنداي، بيىك بەتون پليتالارمەن ادەيى قورشاتىپ تاستاعان دەگەن وي تۋادى.

ول قورشاۋ بەرتىنگە دەيىن، ياعني 2020 جىلدارعا دەيىن تۇردى. ناقتى ايتساق، ولاردى پۋبليتسيست ازامات اقىلبەكوۆ سول ۋاقىتتاعى كەربۇلاق اۋدانى اكىمى م.بيگەلديەۆ مىرزاعا، باسقا ورىندارعا ارىزدانىپ ءجۇرىپ، 2019 جىلى الدىرىپ تاستادى.

سول بەتون قورشاۋدىڭ ءوزى شوقان زيراتىنىڭ قاساقانا كوشىرىلگەنىنىڭ دالەلى ەمەس پە؟ نەمەسە، د.قوناەۆتان باستاپ، ەسكەرتكىش-وبەليسكىنى تۇرعىزۋعا جاۋاپتى قىزمەتكەرلەر شوقاننىڭ ناقتى جەرلەنگەن جەرىن بىلمەگەن شىعار.

ولاي بولسا، شوقاننىڭ 190 جىلدىعىنا وراي ونىڭ ناقتى جەرلەنگەن جەرىن انىقتاپ، سۇيەگىنە ەكسگۋماتسيا ارقىلى عىلىمي ساراپتاما جاساپ، وسى ۋاقىتقا دەيىن ۋشىعىپ كەلە جاتقان داۋ-دامايدى، داقپىرت سوزدەردى توقتاتۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيمىز. ول ءۇشىن قۇرامىنا قاجەتتى مامانداردى ەنگىزە وتىرىپ، ارنايى مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرۋدى ۇسىنامىز.

اتالعان ماسەلەنىڭ ماڭىزدىلىعىن ەسكەرە وتىرىپ، وسى ساۋالدى قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ باسشىلىعىنا جانە مۇددەلى مەملەكەتتىك ورگاندارعا جولدايمىز.

باعدات باقتىبايۇلى اقىلبەكوۆ

قر جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى، شوقانتانۋشى

Abai.kz