سوڭعى جىلدارى پاشينيان ۇكىمەتىنىڭ باتىسشىل باعىتىنان تۋىنداعان ماسكەۋ مەن ەرەۆان اراسىنداعى قارىم-قاتىناستاعى ەلەۋلى شيەلەنىسكە قاراماستان، ارمەنيا رەسەي التىنىن ەكسپورتتاۋ ءۇشىن نەگىزگى جاھۇت دالىزگە اينالدى.

ەستەرىڭىزگە سالا كەتەر جايت: ەرەۆان بۇدان بۇرىن ۇقشۇ-عا قاتىسۋىن توقتاتىپ، اتالعان ۇيىمنىڭ قىزمەتىنە ەندى قاتىسپاۋ نيەتىن بىلدىرگەن بولاتىن. ءبىر قاراعاندا، كەيبىر اڭعال پەندەلەرگە ارمەنيا «وڭتۇستىك كاۆكازداعى باتىستىڭ اسكەري جانە ساياسي پلاتسدارمى» رەتىندە جەكە ارەكەت ەتە باستاعان سياقتى كورىنەدى. بىراق وسى ساياسي كەلىسپەۋشىلىكتەردىڭ بارلىعى باتىستىڭ سانكتسيالارىن اينالىپ ءوتىپ، ميللياردتاعان دوللار تاباتىن سۇيكىمدى «وداقتاستىققا» ەش كەدەرگى كەلتىرمەيدى. گەوساياسات ەرەۆانعا ەلدورادو نارىقتارىندا پايدا تاۋىپ قالۋى ءۇشىن تابىلماس قازىنا.

رەسمي ستاتيستيكاعا كوز جىبەرەتىن بولساق، ارمەنيا مەن بىرىككەن اراب امىرلىكتەرى اراسىنداعى ساۋدا كولەمى 2024 جىلدىڭ العاشقى 10 ايىندا 5 ميلليارد دوللارعا جەتىپ، بەس ەسەگە ۇلعايعانىن اڭعارا الامىز. ەكونوميكاداعى بىلگىرلەردىڭ الدىن الا ەسەپتەۋلەرى بويىنشا، بۇل ارىپتەستىكتىڭ كولەمى 6 ميلليارد دوللارعا دەيىن ءوسىپ وتىر.

ارمەنياداعى اشىق ۇكىمەتتىك دەرەككوزدەرگە قاراعاندا، ارميان ەكسپورتى ءباا-مەن جالپى ساۋدا كولەمىنىڭ 98 پايىزىنان استامىن قۇراعان. بۇل ارادا نە نارسە كوزگە ۇرىپ تۇر؟ وسى ساۋدا كولەمىندەگى ارميان تاۋارلارىنىڭ ۇلەسى ماردىمسىز.  بىراق، ەكسپورت كولەمى نەگە كۇرت ءوستى دەگەن سۇراق تۋىندايدى.

رەسەي ءباا-گە ارمەنيا ارقىلى بارلىق سانكتسيالانعان التىندى وتكىزىپ كەلەدى دەپ اتالعان ساۋالعا ارمەنيانىڭ ستاتيستيكا كوميتەتىنىڭ امالسىز تسيفرمەن جاۋاپ بەرۋىنە تۋرا كەلەدى. كوميتەتتىڭ مالىمەتىنشە، ارمەنيانىڭ التىن، گاۋھار جانە باسقا دا زەرگەرلىك بۇيىمدار يمپورتى مەن ەكسپورتىنىڭ جالپى كولەمى 2024 جىلعى قاڭتار-قازان ايلارىندا بەس ەسەدەن استام ۇلعايدى. يمپورت 6,8 ميلليارد دوللاردى، ال ەكسپورت 7,4 ميلليارد دوللاردى قۇرادى. بۇل – كورشىسى ءھام اتا جاۋى ازەربايجانعا قاراعاندا قىرعان قازبا بايىلعى جوق ەل ءۇشىن زور جەتىستىك.

التىن ءوندىرۋ، الماس قىرلاۋ جانە زەرگەرلىك ونەركاسىپ ارمەنيادا كەڭەستىك داۋىردەن بەرى ەكونوميكا مەن ساۋدا نەگىزدەرىنىڭ ءبىرى بولعانىمەن، وسىنداي فانتاستيكالىق ساندار اقىل-ويدى الاي-دۇلەي ەتۋى ابدەن مۇمكىن. كەرەمەت ءوسىمنىڭ ارتىندا سىرتقى فاكتورلار تۇر.

رەسەيدىڭ ارمەنياعا ەكسپورتى ءدال وسى كەزەڭدە 5,6 ميلليارد دوللارعا ءوسىپ، 8,3 ميلليارد دوللارعا جۋىقتادى. 2024 جىلى ارميان باق-تارى رەسەي التىنى مەن الماستارىنىڭ ارمەنياعا جەتكىزىلۋىنىڭ كۇرت ۇلعايعانى جانە ولاردىڭ كەيىننەن ءۇشىنشى ەلدەرگە قايتا ەكسپورتتالاتىنى تۋرالى حابارلادى.

بىرىككەن اراب امىرلىكتەرى وسى «ءۇشىنشى ەلدەردىڭ» قاتارىنا كىرەدى.

ارمەنيانىڭ كەدەن ورگاندارى وتكەن جىلدىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا ءوز ەلىنىڭ جالپى قۇنى 4,4 ميلليارد دوللار بولاتىن نەبارى 66 توننا التىن يمپورتتاعانىن حابارلادى. بۇل التىننىڭ دا كوپ بولىگى رەسەيدەن كەلدى.

ارمەنيا رەسەيدەن العان التىندى شەتەلگە جىبەردى. بۇل رەتتە ءباا وسى ەكسپورتتىڭ ۇشتەن ەكىسىن ءوز ەكونوميكاسىنا «ءسىڭىرىپ» الدى، ال قالعان بولىگى قىتايعا كەتتى. نەگە ارمەنيانىڭ قىتايعا ەكسپورتى قاڭتار-قازان ايلارىندا ءۇش ەسە ءوسىپ، 1 ميلليارد دوللارعا جۋىقتاعانىن توبەسى تەسىك جانداردىڭ بارىنە تۇسىندىرەدى.

ارميان ءباسپاسوزى رەسەيلىك التىننىڭ يمپورتى مەن ەكسپورتىنا تارتىلعان وننان استام كومپانيانى جاريا ەتتى. وسى كومپانيالاردىڭ ءبىرى – ارمەنيانىڭ ەڭ باي بيزنەسمەندەرىنىڭ ءبىرى، پاشينياننىڭ سەرىكتەسى ءھام بيلەۋشى «ازاماتتىق شارت» پارتياسىنىڭ دەپۋتاتى حاچاتۋر سۋكياسياننىڭ وتباسىنا تيەسىلى.

بيزنەستىڭ تىزگىنى حاچاتۋر سۋكياسياننىڭ قولىندا

تابىستى ساۋدا وپەراتسيالارىندا اقش پەن ەۋرووداقتىڭ سانكتسيالارىنا جاتاتىن رەسەيلىك الماستار دا زور كولەمدى يەلەنگەن سياقتى. جوعارىدا ءسوز ەتكەنىمىزدەي، 2023 جىلى ارمەنيا (نەگىزىنەن ءباا-گە) 590 ميلليون دوللارعا جۋىق سوماعا 4,5 ميلليون كارات الماس ەكسپورتتادى. بۇل ارميان قىرلاۋشى كومپانيالارى ءوندىرىسىنىڭ جىلدىق جيىنتىق كولەمىنەن ەداۋىر اسىپ تۇسەدى. ارمەنيانىڭ كەدەن قىزمەتى اسقان ساقتىق جاساپ، 2024 جىلعى الماس ەكسپورتى تۋرالى مالىمەتتەردى جاريا ەتكەن جوق.

وسى ورايدا: رەسەي ۋكرايناعا قارسى كەڭ اۋقىمدى اگرەسسيا باستاعاننان كەيىن اقش ەۋروپالىق وداق پەن ۇلىبريتانيا وسى ەلدەن التىن ەكسپورتتاۋعا تىيىم سالدى عوي دەگەن قيسىندى سۇراق تۋىندايدى. بۇعان دەيىن باتىس ەلدەرى لوندون بيرجاسى ارقىلى ساتىلاتىن رەسەيلىك التىننىڭ نەگىزگى يمپورتتاۋشىلارى بولعان ەدى. ۇلىبريتانيا ەڭ ءىرى ساتىپ الۋشى بولىپ تابىلىپ، تەك 2021 جىلى عانا لوندون 270 تونناعا جۋىق رەسەيلىك التىندى ساتىپ الدى.

بىراق سوعىس باستالعاننان كەيىن اقش پەن باسقا دا باتىس ەلدەرى، سونىڭ ىشىندە ەۋروپالىق وداق پەن ۇلىبريتانيا رەسەيلىك التىنعا سانكتسيا ەنگىزدى.

رەسەيلىك التىن ءوندىرۋ يندۋسترياسى سانكتسيانى رەسمي ەنگىزگەنگە دەيىن-اق، ىقتيمال شەكتەۋلەردەن زارداپ شەكتى. سالا وكىلدەرى بۇعان دەيىن ءوز ونىمدەرىن شەتەلدىك نارىقتاردا ساتا المايتىندارىنا، ال ساتۋعا بولاتىن كولەمدەر ۇلكەن ديسكونتپەن كەتەتىندىگىنە الاڭداۋشىلىق بىلدىرگەن بولاتىن. التىن وندىرۋشىلەر بيلىكتى سالاعا كومەكتەسۋگە جانە مەملەكەتتىك رەزەرۆكە نارىقتىق باعامەن التىن ساتىپ الۋعا شاقىردى.

اقش قارجى مينيسترلىگى G7 ەلدەرىنىڭ سامميتىندە قول جەتكىزىلگەن ۋاعدالاستىقتار نەگىزىندە 2022 جىلعى ماۋسىمدا رەسەي التىنىنا قارسى سانكتسيالار ەنگىزدى. اقش-تان كەيىن ەۋروپالىق وداق دا رەسەيدەن التىن يمپورتتاۋعا تىيىم سالدى.

«ءبىز ءىس جۇزىندە ەنەرگوتاسىمالداۋشىلاردان كەيىن رەسەيدىڭ ەڭ ماڭىزدى ەكسپورتىنا تىيىم سالامىز»، - دەپ مالىمدەدى سول كەزدەگى ەو سىرتقى ساياسات ۆەدومستۆوسىنىڭ باسشىسى جوزەپ بوررەل.

بوررەلدىڭ سانكتسيالارى - بوس داڭعازا

ەۋروكوميسسيا كومميۋنيكەسىندە تىيىم سالۋ (سانكتسيا), ەگەر ول رەسەيدەن شىعارىلسا جانە رەسەيدەن ەو-عا نەمەسە ءۇشىنشى ەلدەرگە ەكسپورتتالسا، تىكەلەي نەمەسە جاناما تۇردە التىندى ساتىپ الۋعا، يمپورتتاۋعا نەمەسە بەرۋگە قولدانىلادى دەپ تۇسىندىرىلەدى. اتالعان ەمبارگو زەرگەرلىك بۇيىمدارعا دا قولدانىلادى.

ال 2022 جىلدىڭ 21 شىلدەسىندە رەسەي التىنىن يمپورتتاۋعا تىيىم سالۋدى ۇلىبريتانيا بەلگىلەدى. سول جىلى جاپونيا مەن كانادا دا تاپ سولاي بولدى.

رەسەي الەمدەگى ءىرى التىن وندىرۋشىلەر مەن ەكسپورتتاۋشىلاردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلاتىنى جالپاق جۇرتقا بەلگىلى. رەسەي قارجى مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتىنشە، 2021 جىلى ەلدە 346,4 توننا التىن ءوندىرىلدى، بۇل 2020 جىلمەن سالىستىرعاندا 1,8 پايىزعا ارتىق بولىپ سانالادى. 2022 جىلدان باستاپ رەسەيدە التىن ءوندىرۋ، ەكسپورتتاۋ جانە قايتا وڭدەۋ تۋرالى اقپارات پۋتين بۇيرىعىمەن قۇپيالاندىرىلدى. سوندىقتان رەسەي قانشا التىن وندىرەتىنى جانە ول قانداي ەلدەرگە ەكسپورتتالاتىنى تۋرالى ناقتى دەرەكتەر ساراپشىلاردىڭ قولىندا مۇلدەم  جوق بولعاندىقتان ولار تەك بولجامدى ەسەپتەۋلەر نەگىزىندە عانا قورىتىندى جاساۋعا ءماجبۇر بولۋدا.

Forbes جازعانداي، ساراپشىلاردىڭ باعالاۋى مەن رەسمي ستاتيستيكانىڭ از عانا مالىمەتتەرى 2023 جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا رەسەيدە التىن ءوندىرۋ كولەمى 2021 جىلدىڭ دەڭگەيىنە قايتا ورالدى دەپ بولجاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. دۇنيەجۇزىلىك التىن كەڭەسى (World Gold Council, WGC) 2021 جىلى رەسەيدەگى ءوندىرىستى 324,7 توننا دەڭگەيىندە باعالادى. الايدا 2023 جىلعى ءوندىرىس كولەمىن باعالاۋ ودان دا كۇردەلى. WGC سوڭعى ەسەبىنە جۇگىنەتىن بولساق، 2023 جىلى رف التىن ءوندىرۋ 2 پايىزعا نەمەسە 6 تونناعا ءوستى دەپ بولجانادى، بىراق ەسەپتە ناقتى ابسوليۋتتىك ساندار كەلتىرىلمەيدى.

سانكتسيالاردى ەنگىزۋ ناتيجەسىندە رەسەيدىڭ التىن ەكسپورتى شەكتەلدى جانە 2022 جانە 2023 جىلدارى وندىرىلگەن التىننىڭ جارتىسىنا جۋىعى ەل ىشىندە ساتىلدى. كوپ بولىگىن ورتالىق بانك ساتىپ الدى.

تەك التىن عانا ەمەس، رەسەيلىك الماستار دا سىرتقا دىمىن سەزدىرمەي جىلىستاپ كەتۋدە.

Forbes سۇحباتتاستارىنىڭ پايىمداۋىنشا، وندىرىلگەن التىننىڭ ەكىنشى جارتىسى اينالما جولمەن ەكسپورتتالعان. 2023 جىلدىڭ ورتاسىندا Reuters رەسەيلىك التىن ەكسپورتى قايتا باعدارلانۋى مۇمكىن بىرنەشە ىقتيمال باعىتتاردى اتادى، ولاردىڭ اراسىندا - ءباا، تۇركيا جانە قىتاي بار. ارمەنيانى نەگە ەكەنى بەلگىسىز ەشكىم دە كوزگە ءىلىپ بايقاعان جوق. كولەڭكەدە ەلەۋسىز قالا بەردى. ال Bloomberg ImportGenius-قا سىلتەمە جاساي وتىرىپ، جوعارىدا كورسەتىلگەن جولداردى راستادى.

2022 جىلى التىندى ساتىپ الۋعا كوپتەگەن تىيىمدار ەنگىزىلگەننەن كەيىن رەسەيلىك ءىرى التىن ءوندىرۋشى كومپانيالاردىڭ ءبىرىنىڭ توپ-مەنەدجەرى دە Forbes-كە بەرگەن سۇحباتىندا ءباا-ءنى رەسەيلىك التىننىڭ ەكسپورتتىق باعىتتارىنىڭ ءبىرى دەپ اتادى.

Reuters مالىمەتتەرىنە سايكەس، 2022 جىلدىڭ اقپانىنان 2023 جىلدىڭ ناۋرىزىنا دەيىن ءباا-گە 75,7 توننا رەسەيلىك التىن اكەلىنۋى مۇمكىن. كولەمى بويىنشا كەلەسى باعىتتار ارقايسىسى 20 تونناعا جۋىق يمپورتتاعان قىتاي مەن تۇركيا بولدى.

كورسەتىلگەن كەزەڭدە بىرىككەن اراب امىرلىكتەرىنە، قىتاي مەن تۇركياعا رەسەيلىك التىن ەكسپورتىنىڭ 99,8 پايىزى تيەسىلى بولدى، دەپ حابارلايدى Reuters اگەنتتىگى.

پۋتين مەن پاشينيان «گەوساياسات - ءبىر بولەك، ءتاتتى قالاش - ءبىر بولەك» دەپ شەشتى

ارمەنيانىڭ ستاتيستيكالىق كوميتەتىنىڭ مالىمەتتەرىنە سايكەس، ءباا-گە ەكسپورتتالاتىن رەسەيلىك التىننىڭ باسىم بولىگى ەرەۆان ارقىلى ساتىلادى. باسقاشا ايتقاندا، ارمەنيا رەسەي التىنىنا قارسى ەنگىزىلگەن سانكتسيالاردى اينالىپ ءوتۋدىڭ نەگىزگى دىڭگەگىنە اينالدى. ءدال وسى ارمەنيا ارقىلى رەسەي التىن ەكسپورتىنان ميللياردتاعان تابىس الۋدى جالعاستىرۋدا. ارينە، ەرەۆان دا وسى سحەمادان ايتارلىقتاي پايدا كورىپ وتىر. سانكتسيالار جاعدايىندا رەسەيلىك التىن ارميان كومپانيالارىنا نارىقتاعىدان تومەن باعامەن ساتىلادى، بۇل ساۋدا وپەراتسيالارىنان قوسىمشا پايدا تابۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

ارمەنيا رەسەي التىنىن ەكسپورتتاۋمەن عانا ەمەس، سانكتسيالارعا جاتاتىن تاۋارلاردىڭ كەرى ەكسپورتىمەن دە اينالىسادى.

بۇل پروتسەسس ەلدە 2022 جانە 2023 جىلدارى تىركەلگەن قارقىندى ەكونوميكالىق ءوسىمنىڭ نەگىزگى فاكتورىنا اينالدى. الايدا 2024 جىلى ءوسىم باسەڭدەدى جانە بولجامدارعا سايكەس بولاشاقتا وسى باسەڭدەۋىن جالعاستىرادى.

ءسوزىمىزدىڭ تۇيىنىندە ءبىر ايتا كەتەرلىگى، باتىس رەسەي التىنى مەن الماستارىن ارمەنيا ارقىلى ءباا مەن قىتايعا ەكسپورتتاۋعا كەدەرگى كەلتىرمەيدى. ءيا، اقش قارجى مينيسترلىگى رەسەيگە قارسى سانكتسيالاردى بۇزۋعا قاتىساتىن كەيبىر ارميان كومپانيالارىنا قارسى سانكتسيالاردى رەسمي تۇردە قولداندى. بىراق ءباا-گە ونداعان توننا رەسەيلىك التىندى ەكسپورتتايتىن كومپانيالار بۇل تىزىمىندە جوق...

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz