دوكتور الۋن توماس ستاففوردشير ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى.  ول كوشپەندىلەر جانە كەڭەستىك بيلىك تۋرالى كىتاپ جازعان شەتەلدىك عالىمنىڭ ءبىرى. ونىڭ  «كوشپەندىلەر جانە كەڭەستىك بيلىك» كىتابى 1920 جانە 1930 جىلداردىڭ باسىنداعى كەڭەس وكىمەتى مەن ورتالىق ازيانىڭ كوشپەلى حالقى اراسىنداعى قارىم-قاتىناس تۋرالى جازىلعان. اۆتوردىڭ بۇل ەڭبەگىن قىزىعا وقىپ، قازاق وقىرماندارى ءۇشىن سۇحبات ۇيىمداستىردىق. 

– تاريحتى زەرتتەۋ – تاباندىلىقتى قاجەت ەتەتىن ءىس. ءسىز بۇل تاقىرىپقا نەگە قىزىقتىڭىز؟ بۇل كىتاپتى جازۋ بارىسىندا قازاق عالىمدارى مەن تاريحشىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىن وقىدىڭىز با؟ پايدالى بولدى ما؟

– مەن كسرو-داعى كوشپەندىلەر تۋرالى العاش رەت تەرري ءمارتيننىڭ «ءپوزيتيۆتى ديسكريميناتسيا يمپەرياسى» اتتى كىتابىنان وقىدىم. ەرتەدە كوممۋنيستەر كوشپەندىلەردى قالاي باسقارعانى ماعان قىزىق بولدى. سونىمەن بىرگە، بيلىك پەن كەڭىستىك اراسىنداعى قارىم-قاتىناسقا دەگەن قىزىعۋشىلىعىم وياندى. كوشپەندىلەردىڭ باستى ەرەكشەلىگى – ولار ۇنەمى قوزعالىستا بولدى، ال اۆتوريتارلىق مەملەكەت ادامداردىڭ قايدا جۇرگەنىن، قايدا بارا جاتقانىن ءاردايىم ءبىلىپ وتىرعىسى كەلدى. وسىدان قايشىلىقتار تۋدى. مەن كىتابىمدا وسى قايشىلىقتاردى تالداۋعا تىرىستىم. قازاق تاريحشىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىن وقىدىم، ولار ماعان وتە پايدالى بولدى.

اسىرەسە، گلاسنوست داۋىرىندە جانە ودان كەيىن جازىلعان ەڭبەكتەر ەرەكشە ماڭىزدى. وكىنىشكە قاراي، ولاردىڭ كوبى اعىلشىن تىلىنە اۋدارىلماعان، ستۋدەنتتەرىمە كورسەتە الماعانىما قىنجىلامىن.

– ءسىز كىتابىڭىزدا «كوشپەندىلىك بولشەۆيكتەر ءۇشىن ەڭ الدىمەن مودەرنيزاتسيا كەزىندە كوزگە ءتۇستى» دەپ جازدىڭىز. مۇنى قالاي تۇسىنەمىز؟

– قازىرگى تاڭدا اعىلشىنتىلدى عىلىمدا «مودەرنيزاتسيا» ۇعىمى كوپ پىكىرتالاس تۋدىرادى. بۇل تەرمين بيۋروكراتيا مەن ونىمدىلىككە قاتىستى ۇدەرىستەردى سيپاتتاۋ ءۇشىن قولدانىلادى، بىراق بۇرىنعىداي وڭ ماعىناسى جوق. سونداي-اق، كسرو-نىڭ ءوزى مودەرنيستىك مەملەكەت پە، الدە كەرىسىنشە، ءداستۇرلى قوعام با دەگەن سۇراق تا بار. مەنىڭ بۇل ماسەلەگە قاتىستى ناقتى ۇستانىمىم جوق. بىراق، بولشەۆيكتەر مودەرنيزاتسياعا قاتتى سەندى، ال كوشپەندىلەر ولاردىڭ ويىنشا، «زاماناۋي ومىرگە» مۇلدە سايكەس كەلمەيتىن. سوندىقتان ولار كوشپەندىلەردى ۇنەمى شەشىلۋى ءتيىس ماسەلە رەتىندە قاراستىردى. بۇل كوزقاراستى تەك بولشەۆيكتەر عانا ۇستانباعان، بىراق ولاردىڭ ارەكەتىنىڭ جىلدامدىعى ايرىقشا بولدى.

– ءسىز ماسكەۋدىڭ كەڭەستىك ورتا ازياداعى ءرولى مەن لوندوننىڭ بريتان دوستاستىعىنداعى ءرولىن سالىستىردىڭىز. بۇل ەكى يمپەريانىڭ ساياساتى مۇلدە قاراما-قايشى ما؟

– جالپى، بۇل سالىستىرۋ اسا پايدالى دەپ ويلامايمىن. كسرو مەن بريتان دوستاستىعى – ەكى ءتۇرلى دۇنيە. مەن تەك ءبىر ماسەلەنى كورسەتكىم كەلدى: ءبىز بريتان يمپەرياسىنىڭ دەكولونيزاتسياسىن – بىردەن ۇلتتىق تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋ دەپ تۇسىنەمىز، ال رەسەي يمپەرياسىنىڭ بۇرىنعى وتارلارى حح عاسىر بويى رەسەي تاراپىنان باسقارىلدى. الايدا، لوندون دا ءوز وتارلارىنىڭ ىشكى ساياساتىنا تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن دە ىقپال ەتىپ وتىردى. سوندىقتان بۇل ۇدەرىس بىردەن بولا قويعان جوق. وسى جاعىنان العاندا، لوندون دا ماسكەۋ سەكىلدى بيلىكتەن وڭاي باس تارتپاعان.

– جاڭا ەكونوميكالىق ساياسات (جەس) قازاق كوشپەندىلەرىنە قانشالىقتى اسەر ەتتى؟

– جەس كەزەڭى كسرو-نىڭ سولتۇستىك-باتىسىندا سالىستىرمالى تىنىشتىق ۋاقىتى رەتىندە سيپاتتالادى. بىراق قازاقستان ءۇشىن بۇل كەزەڭ دە كۇردەلى بولدى. ازاماتتىق سوعىس كەزىندە جانە ودان كەيىن اشارشىلىق ورىن الدى، ايماقتى باسقارۋ ەكى رەت وزگەردى، ال كوممۋنيستىك پارتيا كوشپەندىلەردىڭ ءومىر سالتىنا بىردەن ارالاسا باستادى. ولار كوش جولدارىن شەكتەۋگە تىرىستى، سالىق سالۋ مەن جەردى ۇيىمداستىرۋ ءتارتىبىن ءجيى وزگەرتىپ وتىردى، ءتىپتى كوشپەندىلەردىڭ تۇرمىستىق مادەنيەتىن دە وزگەرتكىسى كەلدى. كەيدە كوشپەندىلەردىڭ جەر قۇقىعىن قورعاۋعا تىرىسقانىمەن، بۇل ارەكەتتەر پارتيانىڭ جالپى ەكونوميكالىق ماقساتتارىمەن جانە ۇلتتىق مەجەلەۋ ساياساتىنا قايشى كەلدى. شەكارالار مەن كوشپەندىلەر – ادەتتە، ۇيلەسپەيتىن ۇعىمدار.

– شەتەلدىك تاريحشىلار مەن عالىمدار قىرعىز، قاراقىرعىز، قازاق سياقتى اتاۋلاردى ءجيى شاتاستىرىپ جاتادى. ءسىز دە زەرتتەۋ بارىسىندا وسى ماسەلەمەن كەزدەستىڭىز بە؟ بۇل تۋرالى كىتابىڭىزدا جازىپسىز، وقىدىم.

– تاريحشىلار دەرەككوزدەردەن تىس ەشتەڭە ايتا المايدى. قازاقستان تۋرالى زەرتتەۋلەر باستاپقىدا پاتشالىق جانە كەڭەستىك ەڭبەكتەرگە سۇيەندى، ال ولاردا كوپ جالپىلاما جانە بۇرمالاۋشىلىقتار بار ەدى. بۇل قاتەلەر ۋاقىت وتە كەلە تۇزەتىلىپ كەلەدى. قازىر مۇنداي قاتەلىكتەر جاساۋعا سەبەپ از، بىراق عىلىم – الدىڭعى عىلىمي ەڭبەكتەرگە سۇيەنەتىن سالا، سوندىقتان بۇرىنعى قاتەلىكتەردى تۇزەتۋگە جىلدار كەرەك. بۇل – ۇنەمى جالعاسىپ جاتقان جۇمىس.

– ءسىز كىتابىڭىزدا قازاق ۇعىمدارىن ءتول قالپىندا بەرىپسىز: جۇت، باي، ماناپ، اۋىل دەگەن سياقتىلاردى ايتىپ وتىرمىن. وتكەن عاسىرداعى قاسىرەت ەشقاشان ۇمىتىلمايدى. قازاق دالاسىنداعى اشارشىلىق سياقتى ءىرى اپاتتار باسقا ەلدەردە بولدى ما؟

– مەنىڭشە، بولدى. بىراق قازاق دالاسىنداعى اشارشىلىقتىڭ اۋقىمى مەن ماڭىزى اعىلشىنتىلدى الەمدە جەتكىلىكتى باعالانباي وتىر. بۇعان ءارتۇرلى سەبەپتەر بار. دەگەنمەن سوڭعى ۋاقىتتا بۇل باعىتتا ۇلكەن ىلگەرىلەۋ بولدى، سوندىقتان ءۇمىت بار.

– شەتەلدىك تاريحشى رەتىندە الاش قوزعالىسىنا قانداي باعا بەرەسىز؟

–  مەنىڭ بۇل كىتاپتاعى باستى ماقساتىم – پاتشالىق كەزەڭدە ساياسي پىكىرتالاسقا قاتىسۋ مۇمكىندىگى بولماعان «قاراپايىم» كوشپەندىلەر تۋرالى جازۋ. سوندىقتان مەن الاش تۋرالى تەرەڭ بىلەتىن مامان ەمەسپىن، بىراق كەي دەرەكتەردى وقىدىم. كەڭەستىك ءداۋىردىڭ باس كەزەڭىن، اسىرەسە ساياسي جاعىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن الاشتى زەرتتەۋ – وتە ماڭىزدى.

اعىلشىن تىلىندە سۇحباتتاسقان دۇيسەنالى الىماقىن

Abai.kz