XX عاسىردىڭ العاشقى جارتىسى – قازاق حالقى ءۇشىن ەڭ اۋىر كەزەڭدەردىڭ ءبىرى بولدى. 1917 جىلعى قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن ورناعان كەڭەستىك جۇيە ۇلتتىق ەليتانى جويۋ، ءداستۇرلى شارۋاشىلىقتى كۇيرەتۋ، اشارشىلىق ۇيىمداستىرۋ جانە مادەني اسسيميلياتسيا جۇرگىزۋ ارقىلى قازاق حالقىنىڭ تىرشىلىگىنە ورنى تولماس سوققى جاسادى. وسى تاريحي ۇدەرىستەردى زەردەلەي وتىرىپ، «ەگەر 1941 جىلى گيتلەر كەڭەس وداعىنا سوعىس اشپاعاندا، قازاق حالقىنىڭ تاعدىرى نە بولار ەدى؟» دەگەن كونترفاكتىلىك سۇراق توڭىرەگىندە وي جۇگىرتۋ — بۇگىنگى ۇرپاق ءۇشىن تاريحي جاۋاپكەرشىلىك.

1920–1938: كەڭەستىك جۇيەنىڭ قازاق حالقىنا قارسى ساياساتى

كەڭەستىك بيلىك قازاق دالاسىندا بىرنەشە رەت جوسپارلى رەپرەسسيا جانە اشارشىلىق ۇيىمداستىردى:

1928–1931 جج. ۇجىمداستىرۋ كەزەڭىندە قازاقتىڭ ءداستۇرلى مال شارۋاشىلىعى كۇيرەتىلدى. 40 ميلليوننان استام مال تارتىپ الىنىپ، سونىڭ سالدارىنان 1931–1933 جىلدارى 2,3 ميلليون قازاق اشتىقتان قىرىلدى.

1937–1938 جىلدارى ستاليندىك رەپرەسسيا كەزىندە 25 مىڭنان استام قازاق زيالىسى اتۋ جازاسىنا كەسىلدى نەمەسە لاگەرلەرگە جىبەرىلدى. بۇل – ۇلتتىق جادتى جويۋ ارەكەتى بولاتىن.

مۇنىڭ بارلىعى – گەنوتسيدتىڭ ناقتى بەلگىلەرى. سەبەبى ساياسي شەشىمدەر ءبىر ۇلتتىڭ تىرشىلىك ەتۋ نەگىزدەرىن – ەكونوميكاسىن، مادەنيەتىن، ەليتاسىن جۇيەلى تۇردە جويدى.

1939–1941: كەلەسى گەنوتسيدكە دايىندىق كەزەڭى

1939 جىلى جۇرگىزىلگەن حالىق ساناعىنىڭ شىنايى ناتيجەلەرى جاسىرىلدى. سەبەبى قازاق حالقىنىڭ سانى 1926 جىلعى دەڭگەيگە جەتپەگەن ەدى (1926 جىلى – 3,6 ملن، 1939 جىلى – 2,5 ملن).

1940 جىلى كەڭەستىك بيلىك «ۇلت مەكتەپتەرىن ورىس تىلىنە كوشىرۋ» تۋرالى قۇپيا نۇسقاۋ قابىلدادى.

قازاق حالقىنىڭ مال باسى قالپىنا كەلمەي جاتىپ، 1941 جىلى جاڭا سالىق جۇيەسى مەن ۇجىمشار قىسىمى ەنگىزىلە باستادى – بۇل ەكىنشى اشارشىلىققا اپاراتىن العاشقى قادامدار ەدى.

بارلىق دەرەك كوزدەرى كورسەتكەندەي، 1941 جىلى كەڭەس ۇكىمەتى قازاق حالقىن ودان ءارى وتارلاۋعا جانە اسسيميلياتسيالاۋعا بەت العان بولاتىن.

1941: گيتلەردىڭ شابۋىلى جانە تاريحي بۇرىلىس

22 ماۋسىم 1941 جىلى گەرمانيا كسرو-عا شابۋىل جاسادى. وسى وقيعا كەڭەس وداعىن تۇبەگەيلى باسقا باعىتقا بۇردى:

قازاقتار اسكەرگە جاپپاي شاقىرىلىپ، مايدانعا اتتاندى. سوعىس كەزىندە 1,2 ميلليونعا جۋىق قازاق ساربازى قاتىستى.

حالىق شارۋاشىلىعى سوعىس ءۇشىن جۇمىلدىرىلىپ، اۋىلدارعا ازىق-تۇلىك، كيىم، مەتالل ونىمدەرى كەرەك بولدى. سول سەبەپتى اشارشىلىق ساياساتى توقتاتىلدى.

ۇلتتىق سانا وياندى. مايداننان امان قايتقان جاۋىنگەرلەر ەركىن ويلى، ساياسي ساۋاتتى، ۇلتشىل باعىتتاعى ۇرپاق تاربيەلەدى.

سونىمەن، سوعىس – كەڭەستىك رەپرەسسيالىق مەحانيزمنىڭ ىشكى وتارلىق لوگيكاسىن ۋاقىتشا توقتاتتى.

ەگەر سوعىس بولماعاندا نە بولار ەدى؟

ەگەر گيتلەر كەڭەس وداعىنا شابۋىل جاساماعاندا، كەڭەستىك بيلىك:

قازاق اۋىلدارىنداعى مال-مۇلىكتى تاعى تاركىلەپ،

ءتىل مەن مادەنيەتتى تولىق جويار ەدى،

قازاق حالقىن ءوز ىشىندەگى ەتنوستىق قۇرىلىم رەتىندە جويۋدى جالعاستىرار ەدى.

وسى ارقىلى قازاق ەتنوسى تولىق جويىلىپ كەتۋ قاۋپىندە تۇرعان ەدى. بۇل پىكىردى پروفەسسور تالاس وماربەكوۆ، تاريحشى مامبەت قويگەلديەۆ سىندى عالىمدار دا ناقتى دەرەكتەرمەن دالەلدەگەن.

قورىتىندى:

گيتلەردىڭ كەڭەس وداعىنا شابۋىلى – قازاق حالقى ءۇشىن تاريحي تۇرعىدا پارادوكسالدى قۇتقارۋشى وقيعا بولدى. بۇل سوعىس قاسىرەت اكەلگەنىمەن، كەڭەستىك ىشكى وتارلىق جانە گەنوتسيدتىك ساياساتتىڭ ۋاقىتشا توقتاۋىنا سەبەپكەر بولدى. سوعىسسىز جاعدايدا قازاق حالقى اسسيميلياتسيا مەن قىرعىننىڭ كەلەسى كەزەڭىنە ءتۇسۋى مۇمكىن ەدى.

بۇگىندە قازاق حالقىنىڭ ءتىرى قالۋى – ۇلى وتان سوعىسىنىڭ وتتى جىلدارىنا بايلانىستى تاريحي شىندىقتىڭ ەكىنشى جاعى ەكەنىن ۇمىتپاۋىمىز قاجەت.

وركەن توقتارۇلى

Abai.kz