كەڭەس داۋىرىندە ولار ستاليندىك ۇجىمداستىرۋ وبەكتيۆتى قاجەتتىلىكتەن تۋىندادى دەپ جازدى. سول يندۋستريالاندىرۋ ۇجىمداستىرۋدان تۇسكەن قاراجات ەسەبىنەن جۇزەگە اسىرىلدى. ءىرى اۋىلشارۋاشىلىق كاسىپورىندارى اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن ءوندىرۋدى ۇلعايتۋعا، ەلدى اشتىقتان ارىلتىپ، سوعىس كەزىندە ازىقتاندىرۋعا مۇمكىندىك بەردى. مۇنىڭ ءبارى وتىرىك. ۇجىمداستىرۋ ءستاليننىڭ ۇلكەن قاتەلىگى بولدى.

ءستاليندى، اسىرەسە، ۇلكەن تەررور كەزەڭىندە (1937-1938 جج.) نەگىزسىز قۋعىن-سۇرگىن جۇرگىزدى دەپ ايىپتايدى. بىراق ۇلكەن تەررور كەزىندە ەكى ميلليونعا جۋىق ادام قازا تاپتى، ۇجىمداستىرۋ ون ميلليونعا جۋىق كەڭەس حالقىنىڭ ءومىرىن قيدى.

ستالين بۇل نە اكەلەتىنىن تۇسىنبەي، اۋىلدىڭ ەڭ باي قاباتتارىنىڭ بارلىق مۇلكىن تارتىپ الۋدى شەشتى. ول ءۇشىن تاعى دا ازامات سوعىسىنىڭ تاجىريبەسىن پايدالانا وتىرىپ، اۋىلدا كونستيتۋتسيالىق ەمەس «كەدەيلەر كوميتەتى» ورگانى قايتا قۇرىلدى. رەسمي تۇردە ولار جۇمىس كۇشى جوق توپتار دەپ اتالدى، ولارعا كىم جانە قالاي يەلىكتەن ايىرۋ كەرەكتىگىن شەشۋ قۇقىعى بەرىلدى.

ستاليندىك ۇجىمداستىرۋ پروتسەسى جاپپاي قارسىلىق تۋدىردى، ناقتى اقپارات جوق، بىراق ولار ۇجىمداستىرۋعا قارسى 14-19 مىڭعا دەيىن قارۋلى نارازىلىق ءبىلدىردى. جالپى العاندا، جەر اۋدارۋ كەزەڭىندە ءتورت ميلليونعا جۋىق شارۋا جەر اۋدارىلدى. ولاردىڭ كوپشىلىگى جولدا نەمەسە ايداۋدا قايتىس بولدى. كولحوزدا جۇمىس ىستەۋگە قۇلىقسىزدىق شارۋالاردىڭ اۋىلدان جاپپاي كەتۋىنە اكەلدى. ونىڭ ۇستىنە، كوبىنە ەڭبەكقور شارۋالار كەتكەن. ناتيجەسىندە كەڭەس اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ جالپى ءونىمى تومەندەدى.

ءىس جۇزىندە ءستاليننىڭ بۇكىل كەزەڭىندە كسرو اشتىق كەزەڭدەرىمەن الما-كەزەك جارتىلاي اشتىق جاعدايىندا بولدى. 1927 جىلعى اۋىل شارۋاشىلىعى ءونىمىنىڭ دەڭگەيىنە كسرو كولحوزدارى 1956 جىلى عانا جەتتى. ۇلى دەپرەسسيا استىق تۇتىنۋدى ازايتىپ، استىقتىڭ الەمدىك باعاسىنىڭ تومەندەۋىنە اكەلدى. سونىمەن 1933 جىلى استىقتىڭ الەمدىك باعاسى 1927 جىلمەن سالىستىرعاندا ءتورت ەسە تومەن بولدى.

ستاليندىك رەجيمنىڭ جان تۇرشىگەرلىك قىلمىسى 1932-1933 جىلدارى ستالينشىلەر ۇيىمداستىرعان اشارشىلىق بولدى. كوپشىلىك ستاليندىك كولحوزدىڭ نە ەكەنىن تۇسىنبەيدى، ونى ءوزىنىڭ شارۋاشىلىق قىزمەتىن تولىعىمەن دەربەس انىقتايتىن زاماناۋي كووپەراتيۆ دەپ تۇسىندىرەدى. ال تۇسكەن پايدانى قالاي ءبولۋ كەرەكتىگىن كووپەراتيۆ جينالىسى شەشەدى. بۇل مۇلدەم دۇرىس ەمەس.

مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار ستاليندىك كولحوزدارىنا اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن جەتكىزۋ جوسپارىن ۇسىندى. كوبىنەسە بۇل تاپسىرما بويىنشا كولحوزشىلار جۇمىس كۇنىنەن ەشنارسە الماعان. جالپى، كسرو-دا استىق ءوندىرىسى كۇرت تومەندەدى. مەملەكەتكە استىق تاپسىرۋ جوسپارى استىقتىڭ ورتاشا ءتۇسىمى بويىنشا بەلگىلەندى. جالپى جۇمىستىڭ ناشار ۇيىمداستىرىلۋى، سونداي-اق 1932 جىلى ءونىم دەڭگەيىنىڭ تومەندەۋى كوپتەگەن كولحوزداردىڭ جوسپاردى ورىنداي الماۋىنا اكەلدى.

بۇل كولحوزدارعا جازالاۋشى وتريادتار جىبەرىلدى. كادىمگى ستاليندىك ادەت بويىنشا ولاردىڭ انىق ارەكەتتەرى انىقتالماعاندىقتان، جەرگىلىكتى ستاليندىكتەردىڭ نۇسقاۋىمەن ارەكەت ەتتى. كەيبىر جەرلەردە ءتىپتى استىق تۇگەل تاركىلەنبەسە، كەيبىر جەرلەردە بارلىق ازىق-تۇلىك تاركىلەندى. تۇتاستاي العاندا، بۇل ۋكراينانىڭ، سولتۇستىك كاۆكازدىڭ، ەدىل بويىنىڭ جانە قازاقستاننىڭ كەيبىر بولىكتەرىن قامتىعان جاپپاي اشارشىلىققا اكەلدى. بۇكىل اۋىلدار (دەرەۆنيالار) جويىلىپ، كاننيباليزم كەڭ تاراعان. كەيبىر اش ادامدار تەمىرجول ستانتسيالارىنا نەمەسە قالالارعا كىرۋگە تىرىستى، بىراق قارۋلى قورشاۋلار ولاردى كىرگىزبەدى.

1932-1933 جىلدار ارالىعىندا ستاليندىك رەجيم ەڭ قاتىگەزدىكپەن «ۇلكەن تەرروردىڭ» ەكى «اتاقتى» جىلىنا قاراعاندا ءۇش جارىم ەسە كوپ ادامدى ءولتىردى. ەرەكشە تسينيزم مىنادا: ولار نەگىزىنەن «ستاليندىك كولحوزشىلار» بولدى، ولاردان وندىرگەن ونىمدەرى الىنىپ، قورقىنىشتى ولىمگە ۇشىرادى. ستاليندىك ۇجىمداستىرۋ كەزىندە قانشا ادام ولگەنىن ەشكىم بىلمەيدى، شامامەن ون ميلليون ادام.

كەرىمسال جۇباتقانوۆ

Abai.kz