ەلىمىزدىڭ ازاتتىعى جولىندا جانىن قۇربان ەتكەن قانشاما اتا-بابالارىمىزدىڭ ەسىمدەرى مەن ەرلىگىنىڭ اتالماي قالعانى بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ جانىنا باتادى. جەرىم، ەلىم دەپ جار قۇلاعى جاستىققا تيمەي وتكەن تۇلعالار كوپ. سولاردىڭ قاتارىن البان ەلىندە اق پاتشا زامانىندا ۇزاق جىل بولىستىق قىزمەت اتقارعان سارى رۋىنىڭ ازاماتى، كەڭەس وكىمەتىنىڭ سولاقاي ساياساتىنان كوپ جاپا شەككەن، قارقارا كوتەرىلىسىن ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى، اۋمالى-توكپەلى زاماننىڭ تاريحي بەلدى كەيىپكەرى بولعان ورازالى بايباتشاۇلىنىڭ ەسىمىن ەرەكشە اتاپ وتۋگە بولادى.

ورازالى بايباتشاۇلى (1886-1963 ج.)

ورازالى بايباتشاۇلى 1886 جىلى قارقارا ۋەزىندە دۇنيەگە كەلگەن. 1963 جىلى قازىرگى كەگەن اۋدانى، جالاڭاش اۋىلىندا ومىردەن ءوتىپ، جىلىساي اۋىلىندا جەرلەنگەن.

ورازالى بايباتشاۇلى كىم، ونىڭ قانداي ىزگى ەڭبەكتەرى ەل جادىندا قالدى دەگەن سانسىز ساۋالعا وسى ماقالادا جاۋاپ بەرەمىز. اق پاتشا زامانىندا نەبارى 18 جاسىندا بولىستىق قۇرعان ول جاستايىنان وتە زەرەك، سۇڭعىلا بولىپ وسەدى. ارعى اتا-بابالارىنان بي، باتىرلىق قاسيەت كەتپەگەن ورازالى  بوزىم سارى ءبيدىڭ تىكەلەي ۇرپاعى. كەزىندە ارعى باباسى سارى بي اتا البان ەلىنىڭ العاشقى ءبيى بولسا، بەرتىن كەلە، جوڭعار شاپقىنشىلىعى تۇسىندا رايىمبەك باتىر باستاعان البان ەلى جاساقتارىنىڭ بەلگىلى باتىرى اتاعىنا جەتكەن اتاسى تايلاق، بەرتىن كەلە قوجەكە باتىرلار ەرلىگىمەن ەل ەسىندە ماڭگى ساقتالدى. تايلاق باتىر مەن قوجەكە باتىرلاردىڭ ەرلىكتەرى تۋرالى ەل اۋزىندا كوپتەگەن اڭىز-اڭگىمە تاراعان.

سارى اتادان كەزەگىمەن ءداۋى – بالتا – تايلاق باتىر – دۋلات – كۇزەن. كۇزەننەن – اينەكە، قوجەكە باتىر، باكە بي. ال وسى باكە بي اتامىزدان بەس ۇرپاق تارايدى. ولار: بايباتشا، مۇرات، رازى، مولداسان،  مولداش.  بايباتشادان ورازالى، داۋلەتباق، ءاليحان تارالادى. اتاسى باكە دە ءوز زامانىندا البانعا اتى ءماشھۇر بيلەردىڭ ءبىرى بولعان. بيلىگىمەن قاتار اۋليەلىك قاسيەتىن جۇرتشىلىق جوعارى باعالاعان. قاراپ وتىرساق، ورازالى بايباتشاۇلىنىڭ ارعى اتا-بابالارى دا كۇن دەمەي، ءتۇن دەمەي ەل قامىن ويلاعان، حالقىنا ادال قىزمەت ەتكەن، باق-داۋلەت دارىعان ازاماتتار قاتارىنان بولعان. ورازالىنىڭ اكەسى بايباتشا دا ەل ىسىنە كوپ ارالاسقان بەدەلدى ەل بيلەۋشىسى بولىپتى.

بۇرىنعى زاماندا قىرعىز-قازاق كوپ ارازداسقان ەكەن. سول داۋلارعا بيلىك ايتىپ، قارقارا جايلاۋىن قىرعىزدارعا بەرمەي، الىپ قالۋىنا كوپ ەڭبەك سىڭىرگەنىنە تاريح بەتتەرىندەگى التىن ارىپپەن جازىلعان دەرەكتەردەن كۋا بولدىق. البان اراسىنداعى جەر، جەسىر داۋىن رەتتەپ وتىرعاندىعىن دا زور ماقتانىشپەن ايتۋعا بولادى.

بايباتشادان ەكى ۇل تارايدى. جاسى ۇلعايعان شاعىندا ارتىندا قالعان ۇلدارىنا  ەل باسقارۋدىڭ قىر-سىرىن ۇيرەتەدى. بايباتشانىڭ ۇلكەن ۇلى نۇرباي (بۇگىنگى قر حالىق ءارتىسى رامازان ستامعازيەۆتىڭ ارعى اتاسى), ەكىنشىسى ورازالى. العاشىندا ۇلكەن ۇلى نۇرباي قاتارىنان ءۇش رەت بولىستىققا ۇسىنىلىپ، سايلانادى. كەيىننەن اكەسىمەن اقىلداسا كەلە: «ارتىمنان ەرگەن جالعىز ءىنىم ورازالى. بولىستىققا سول وتىرسىن. مەن وعان كەڭەسشى بولسام دا بولادى»، – دەپ بولىستىقتى ىنىسىنە بەرەدى.

ول تۋرالى ەل اراسىندا مىنانداي اڭىز-اڭگىمە بار. ەرتەرەكتە بايباتشانىڭ ۇلى نۇرباي قاتارىنان ءۇش رەت بولىس بولادى، وعان نارازى بولعان البان رۋىنىڭ باسقا رۋ باسشىلارى: «بايباتشانىڭ ۇلى نۇرباي قايتا-قايتا بولىس بولا بەرە مە؟ بولىستىققا وزگە دە جاستار قاتىسسىن»، – دەپ ەل اراسىنا اڭگىمە تاراتادى. ونى ەستىگەن بايباتشا مەن نۇرباي ورازالىنى بولىستىققا دايىندايدى. بولىستىققا سايلاۋ وتەردىڭ الدىندا قارقارا ۋەزىنىڭ باسقا رۋ باسشىلارى الىستان كەلە جاتقان قوناقتى تورايعىردىڭ جازىعىندا كۇتىپ جاتقاندا، بايباتشا ۇلكەن ۇلى نۇربايدى التى قانات اق ۇيمەن شەلەك جازىعىنا جىبەرەدى. ونداعى ويى سانكت-پەتەربۋرگتان كەلە جاتقان اق پاتشا ادامدارىن اق شاتىرلى ءۇي تىگىپ كۇتىپ، نۇربايدا بولىستىق ءمورى تۇرعاندا بارلىق ماسەلەنى الدىن-الا شەشىپ قويۋ.

نۇرباي شەلەك جازىعىندا مەيمانداردى كۇتىپ بولعاننان كەيىن اق پاتشا ۋاكىلدەرىنە: «سىزدەرگە ءبىر تىلەگىم بار، ءوزىم بىرنەشە رەت بولىس بولدىم. حالقىما قولىمنان كەلگەنشە جاقسىلىق جاساۋعا تىرىستىم. ەشكىمدى الالاپ، بولگەن ەمەسپىن. ەڭ باستىسى – حالىق اراسىندا تىنىشتىق  ورناتتىم. ەندىگى ارمان-تىلەگىم – ارتىمنان ەرگەن جالعىز ءىنىم ورازالىنى بولىستىققا ۇسىنۋ. ءوزى جاس، حات تانيتىن ساۋاتتىلىعى بار، العىر، ەل باسقارۋعا يكەمى دە جوق ەمەس. سول بولىس بولسىن، مەن وعان كەڭەسشى بولسام دا بولادى»، – دەگەن نيەتىن جەتكىزەدى. اق پاتشا ۋاكىلدەرى ورازالىنى كورگەن سوڭ، جوعارىدا ايتقان تالاپتارعا ساي بولسا، بولىستىققا سايلاۋعا كومەكتەسۋگە ۋادە بەرەدى.

وسى كەزدە بايباتشا قولىنداعى ءبىراز مالدى كەدەي-شارۋالارعا بەرىپ، حالىققا ەرتەڭ سايلاۋ بولاتىن كۇنى داۋىستى ورازالىعا بەرىڭدەر دەپ ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزەدى. ءسويتىپ، ورازالى العاشقى بولىستىعىنا اكەسى بايباتشا مەن اعاسى نۇربايدىڭ ەرتە قامدانىپ، سول كەزدەگى سايلاۋ ءتارتىبى بويىنشا دۇرىس ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزۋىنىڭ ارقاسىندا يە بولادى.

ول كەزدە ورازالى نەبارى 18 جاستا ەكەن. جاستىعىنا قاراماي زەرەك بولىپ، ەل بيلەۋ ىسىندە حالىقتىڭ كوڭىلىنەن شىعادى. ورازالى اتاسى باكە، اكەسى بايباتشا سياقتى اقىلدى، سۇڭعىلا بولىپ وسەدى. بايباتشا ورازالىدان ۇلكەن ءۇمىت كۇتەدى. قاراپايىم حالىق تا ورازالىنىڭ ادىلدىگىنە، قارا قىلدى قاق جاراتىن تۋراشىلدىعىنا ريزا بولىپ، ونى «ورازالى» دەپ اتىن اتاماي «جاكەم» دەپ اتاپ كەتەدى. تورايعىر ۋەزىندە بولىس بولىپ تۇرعان كەزىندە  قارقارا جارمەڭكەسىندە ساۋداگەرلەر مەن قازاقتاردىڭ ەركىن ساۋدا جاساۋىنا كوپ ەڭبەك سىڭىرەدى.

1916 جىلى اق پاتشانىڭ قازاقتىڭ مىقتى جىگىتتەرىن سوعىستىڭ قارا جۇمىسىنا الۋ قاۋلىسىنا قارسى البان كوتەرىلىسىندە ەرلىك كورسەتكەنى تاريحتان بەلگىلى. سول كوتەرىلىسكە قاتىسۋشىلاردى تۇگەلدەي ازىق-تۇلىكپەن، ات-كولىكپەن قامتاماسىز ەتكەن  ورازالى بولىس بولعاندىعىن دا ەرەكشە اتاپ وتكەن ءجون. ول كەزدە ەل ىشىنە ەشقانداي ىرىتكى تۇسپەگەن، «ۋ ىشسەڭ رۋىڭمەن» دەگەن كەڭ زامان بولاتىن. حالىق ەل بىرلىگىن كورسەتىپ، ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس شىعارا بىلگەن.

الباندار كوتەرىلىسى اق پاتشانى قاتتى ساستىرادى. سول «ەڭبەگى» ءۇشىن ورازالى بولىس كىشى توقالى ءلاززات (البان جانىبەك رۋىنان شىققان جاعىپپەر باتىردىڭ قارىنداسى), كىشى اكەسى مولداسان جانە اعايىن تۋىسى جانعابىلمەن (قاپەز بايعابىلۇلىنىڭ اعاسى) 1916 جىلى ورالعا جەر اۋدارىلادى.

ورازالى بولىس ورالعا جەر اۋدارىلىپ بارا جاتقاندا ۇستىنە جامان سىرمالى ءجۇن شەكپەنىن كيىپ الادى. ايداۋدا جۇرگەندە ونىڭ سىرمالى ەسكى شەكپەنىنە ەشكىم ءمان بەرمەيدى. الايدا، سول شەكپەننىڭ ىشىنە التىن تيىندار مەن ەسكى رەسەي اقشاسىن سالىپ العان ەدى. ونداعى ويى  – ايداۋدان ءبىر امالىن تاۋىپ  قاشىپ شىعىپ، ەلگە ورالاتىن جاعدايدا حالىق قامىنا جۇمساۋ ەدى. ورالدا ورازالى قالا كومەندانتىنا كەپىلدىككە التىن تەڭگەلەرىن بەرىپ، جەر اۋدارۋ مەرزىمىن قىسقارتادى. ورالدان شىعىپ، جەتى-سەگىز ايدا قىرعىز جەرىنەن ءبىر-اق شىعادى.  سويتىپ، ورازالى توقالى لاززاتپەن قىرعىزدىڭ توقماق قالاشىعىندا ەس جيناپ، ەل جاققا ادام جىبەرتىپ، استىرتىن جالاڭاشقا كەلەدى.

(قاپەز بايعابىلۇلى (1896-1939 ج.)

وسىلاي جاسىرىنىپ، اعايىن-تۋىستىڭ ىشىندە جۇرگەندە ءوز تۋىستارىنىڭ ىشىنەن بىرەۋ ورازالىنىڭ ورالدان زاڭسىز قاشىپ كەلىپ، تىعىلىپ جۇرگەنىن اق پاتشا سولداتتارىنا جەتكىزەدى. ءسويتىپ ورازالى بولىس جانە ونى جاسىرعان تۋىستارى، ونىڭ ىشىندە ءوزىنىڭ ۇلكەن ۇلى تۇرلىقوجا مەن اعاسى نۇربايدىڭ ۇلى قازىبەككە ناقاقتان جالا جابىلىپ، جاركەنت اباقتىسىنا قامالادى. وسى ءبىر وقيعا قاپەز بايعابىلۇلىن قاتتى قاپالاندىرىپ «دۇنيە-اي» ولەڭىنىڭ شىعۋىنا ارقاۋ بولادى.

ورازالى بولىس بەس ايەل العان ادام. بايبىشەسى سارقىتتان تۇرلىقوجا، داۋلەتباق، ءاليحان تۋادى. كەنجە توقالى ءلاززاتتان بەس قىز – حانشا، حاديشا، جاڭىلحان، كۇليشا، كۇلبۇبى دۇنيەگە كەلەدى. تاعى ءبىر توقالى – قىرعىزدىڭ اتاقتى ساۋرىق ءبيىنىڭ قىزى نۇرحانزا. نۇرحانزادان تۋعان ۇرپاق قازىرگى كەزدە قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ وش ايماعىندا تۇرادى. ەكى توقالىنان بالا سۇيمەگەن.

ورازالى ءوز زامانىنىڭ كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ، ساۋاتتى جانە ساۋدا كاسىبىن دە جاقسى مەڭگەرگەن ازاماتى بولعان. وعان دالەل، ەكىنشى ۇلى داۋلەتباقتى ساۋداعا باۋلىپ، سامارقان قالاسىندا دۇكەن اشىپ بەرىپ، قارقارا جارمەڭكەسىنە وزبەك، تاجىك  جەرىنەن تاۋار الدىرتقانى.

ورازالى بايباتشاۇلىنىڭ بولىس بولعانى جانە جەتىسۋ وڭىرىنە ءماشھۇر اۋقاتتى ادام بولعانى جايلى دەرەك 2004 جىلعى 24 قاڭتاردا الماتى وبلىستىق «جەتىسۋ» گازەتىندە جارىق كورگەن (ماقالا اۆتورى جانات احمادي). گازەتتە ورازالى بايباتشاۇلى جەتىسۋ ءوڭىرىنىڭ 10 اۋقاتتى ءىرى بايلارىنىڭ ءبىرى بولعان دەپ ناقتى كورسەتىلگەن. ونىڭ مالىنىڭ كوپتىگى سونداي، تەك جىلقىلارىنىڭ ءوزى ءبىر ۋاقىتتا مەركىنىڭ سۋىنا سۋاتقا تۇسكەن كەزدە تومەندەگى ەلگە سۋ جەتپەي قالادى ەكەن دەگەن حالىق اراسىندا اڭىز دا بار.

تاعى دا باسا ايتاتىن جاعداي – ورازالى بولىس ءوز زامانىندا حالىقتىڭ ساۋات اشۋىنا دا كوپ كوڭىل بولگەن. بۇعان ءوزىنىڭ ۇلكەن ۇلى تۇرلىقوجانى ۆەرنىي قالاسىنداعى ورىس گيمنازياسىنا جانە اتالاس ءىنىسى قاپەز بايعابىلۇلىن ىستامبۇل ەلىنە ءبىلىم الۋعا جىبەرۋى دالەل. قاپەز بايعابىلۇلى ول كەزدە قاراپايىم شارۋا ادامى ەدى. قاپەزدىڭ العىرلىعىن كورگەن ورازالى بولىس ءوز قارجىسىن ءىنىسىنىڭ ءبىلىم الۋىنا جۇمسايدى. سارى رۋىنان قاپەز بايعابىلۇلىن، ال قىزىلبورىك رۋىنان شارشىكەن دەگەن ازاماتتى شەلەكتەن شىققان سول كەزدەگى اتاقتى ۇيعىر ساۋداگەرى ساۋىتاحۋنعا قوسىپ، ىستامبۇلعا ءبىلىم الۋعا اتتاندىرادى.

ورازالى بولىس ىستامبۇلدان ءبىلىم الىپ كەلگەن قاپەز بايعابىلۇلىن وزىنە كومەكشى، حاتشى قىلىپ قىزمەتكە الادى. بۇل دەرەكتەردى ورازالى بولىستىڭ توقالى ءلاززاتتان تۋعان كوزى ءتىرى كۇليشا ورازالىقىزى، نەمەرەسى ەرعالي تۇرلىقوجاۇلى، اقمەتبەك داۋلەتباقۇلى جانە قاپەزدىڭ ءىنىسى ءابىشۇلى بايتايبەك اتالار دا راستايدى. وسى مازمۇنداعى اڭگىمەنى مەن ءوزىم ەڭبەك ەرى اتامىز جولسەيىت مولداسانوۆتان كوزى تىرىسىندە  تالاي ەستىگەنمىن. جولسەيىت اتامىز اكەسى مولداساننىڭ ورازالى، ءلاززات، جاڭعابىلدارمەن قالاي ورالعا جەر اۋدارىلىپ، سودان اكەسىنىڭ ايداۋدا اۋىرىپ قايتىس بولعانىن ەسىنە الىپ وتىراتىن. ماقالانىڭ باسىندا جازىلىپ كەتكەندەي، كۇزەننەن تاراعان قاپەز بايعابىلۇلى قوجەكە باتىردان، ال ورازالى بايباتشاۇلى باكە بيدەن تارايدى. قوجەكە باتىر مەن  باكە بي ءبىر اكە-شەشەدەن تاراعان اعايىندى كىسىلەر.

ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە كۇليشا ورازالىقىزى: «اكەم جارىقتىق قاپەزدى اۋزىنان ءبىر تاستامايتىن. قاپەز اعاسى ورازالىعا تەك حاتشى ەمەس، ادال كومەكشىسى ءارى سىرلاس باۋىرى دا بولا ءبىلدى. قاپەزدىڭ اكەسى بايعابىلدىڭ اعاسى جاڭعابىلمەن جانە نۇرباي اعاسىنىڭ ۇلى قازىبەك، ءوزىنىڭ ۇلكەن ۇلى تۇرلىقوجالارمەن البان كوتەرىلىسىنە قاتىسقاندارى ءۇشىن اق پاتشادان كوپ جاپا شەككەندەرىن، ايداۋدا ءجۇرىپ، تۇرمەدە تۇتقىندا بولعانىن ءجيى ەسىنە الىپ وتىرۋشى ەدى جارىقتىق»، – دەيدى.

ورازالى بولىس قىتاي  جەرىنە ءبىر اۋىپ بارىپ قازاقستاندا پاتشا وكىمەتى قۇلاپ، كەڭەس ۇكىمەتى ورناعانىن ەستىپ، البان ەلىنە قايتا ورالادى. ءسويتىپ 1918 جىلى ەل ازاماتتارىمەن اقىلداسىپ، كوشتىڭ باسىن تۋعان جەرى جالاڭاشقا قايتا بۇرادى. قايتا ورالعان ورازالىعا كەڭەس ۇكىمەتى جىلى قاباق تانىتپايدى. سوندا دا كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلۋىنا قارسىلىق تانىتپاي، ءوز ەركىمەن ءبىراز مال-مۇلكىن ورتاق ۇجىمعا قوسادى.

كەڭەس ۇكىمەتىندە ۇجىمداستىرۋمەن قوسا تاپ كۇرەسى ءورشىپ تۇرعان شاق ەدى. بۇرىن ايرانداي ۇيىپ وتىرعان ەل باي، كەدەي بولىپ ەكىگە ءبولىندى. قازاق تاريحىنا كوز جۇگىرتسەك، اعايىن رۋ بولىپ وتىرعان شاقتا تۇرمىسى ناشار تۋىسىنا قامقورلىق جاساۋ سول رۋدان شىققان اۋقاتتى اعايىندارىنىڭ مىندەتى ەدى. سوندىقتان باسقا ەلدەرگە قاراعاندا قازاقتا كەدەيلەردى ەزىپ، جانشۋ دەرەكتەرى كوپ بولعان ەمەس. قايتا ءبىر رۋدان كەدەي، قايىرشى شىعاتىن بولسا سول رۋلى ەلدىڭ بەتىنە سالىق ەدى. سوندىقتان اعايىن ءبىر-بىرىنە قارايلاسىپ، ءبىر-بىرىنە ۇنەمى كومەك قولىن سوزاتىن. كەڭەس ۇكىمەتى قۇرىلعاندا قازاق حالقىنىڭ وسى ءبىر تۇرمىس-تىرشىلىگى، اعايىنعا دەگەن باۋىرمالدىعى، ەلدىڭ پسيحولوگياسى ەسكەرىلمەدى. قايتا حالىقتى بىرىنە-ءبىرىن ايداپ سالۋ، اعايىن مەن اعايىندى جاۋلاستىرۋ ساياساتى جۇرگىزىلدى. سونىڭ سالدارىنان سان عاسىرلاردان كەلە جاتقان سالت-ءداستۇر، اعايىننىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناس، باۋىرلاستىق، ەل بىرلىگى بۇزىلا باستادى. حالىق ءىشى وسەك-ايانعا، جالعان ۇرانشىلدىققا تولدى، اعايىن اراسىندا ءبىر-بىرىنە جالعان كۋالىك بەرۋ كوبەيىپ كەتتى.

كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ دە كوزدەگەنى وسى ەدى. وسىنداي وزگەرىس ۇيىپ وتىرعان قازاق ەلىن ىدىراتتى. بۇرىنعى اۋقاتتى اعايىندارىنىڭ كولەڭكەسىندە ءجۇرىپ كۇن كەشكەن تۋىستارى كەڭەس ۇكىمەتى بەلسەندىلەرىنىڭ ايداپ سالۋىمەن ءوزىنىڭ تۋىستارىنا قارسى ارىز-شاعىم تۇسىرە باستادى. باس كوتەرۋگە جارايدى دەگەن ازاماتتار شەتىنەن تۇتقىندالدى. وسىنداي قولدان جاسالعان ارىزداردىڭ بىرىمەن 1928 جىلى ورازالىنىڭ بار مال-مۇلكى تاركىلەنىپ، كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى باي-شونجار رەتىندە قاماۋعا الىنادى. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قىزىل ناۋقانى حالىقتىڭ ازىپ-توزۋىنا، ءداستۇرلى شارۋاشىلىقتىڭ، ەل تىرشىلىگىنىڭ بۇزىلۋىنا، حالىقتىڭ اشارشىلىققا ۇرىنۋىنا الىپ كەلدى. ورازالى پاتشا تۇسىندا دا تۇتقىندالىپ، ساتقىندىققا ەتى ۇيرەنسە دە ءوزى كەزىندە بولىستىق قۇرعان ەلىنەن مىناداي جاپپاي ساتقىندىقتى كورگەنىنە جانى كۇيزەلدى. جۇرەگى قان جىلاسا دا ەلىنە رەنجىمەدى، ويتكەنى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ سايقال ساياساتىن ءتۇسىندى.

قازىرگى تاڭدا قاپەز بايعابىلۇلىنىڭ شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋشىلەر وسى ءبىر تاريحي دەرەكتەردى قاپەرىنەن شىعارىپ، ورازالى بولىس پەن البان سارى رۋىنان شىققان ورازاي بولىستىڭ ىستەگەن ەڭبەكتەرى مەن ءومىر جولدارىن شاتاستىرىپ ءجۇر.

ورازاي بولىس سارى اتادان تارايتىن وتەپ اتا – شيتەمىر ۇرپاعى. كەڭەس وكىمەتى ورنايتىن كەزدە، ورازالى بولىس قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان شاعىندا بولىستىقتى ءوزىنىڭ رۋلاس باۋىرى ورازايعا وتكىزىپ بەرەدى. ورازاي اتانىڭ كەڭەس وكىمەتى ورناي باستاعاندا ءبىر جىلعا تولار تولماس ۋاقىت قانا بولىس بولعانىنا جاڭعابىلدىڭ (قاپەز بايعابىلۇلىنىڭ اكەسىنىڭ اعاسى) شىعارعان مىنا ءبىر ولەڭ جولدارى دالەل:

بولعاندا اكەڭ تاناۋ، شەشەڭ مىناۋ،
ەكەۋىنەن تۋىپتى شۇبار بالا-اۋ.
ورازاي بولىس بولعاندا،
قاپتاپتى جەردىڭ بەتىن قىزىل جالاۋ.

بۇل ولەڭ شۋماقتارىن قاپەز بايعابىلۇلىنىڭ ءىنىسى ءابىشتىڭ بالاسى بايتايبەك اتا مەن ورازالىنىڭ نەمەرەسى اقمەتبەك داۋلەتباقۇلى اعالار ءجيى ايتىپ وتىرادى. ورازاي اتانىڭ ايەلى ءبۇبىجان مەن ورازالى بولىستىڭ كەلىنى، ۇلكەن ۇلى تۇرلىقوجانىڭ ايەلى التىنحان ءبىر ءۇيدىڭ، قىزىلبورىك شاعامان رۋىنان شىققان ءجۇنىستىڭ قىزدارى. ورازاي اتانىڭ ءبۇبىجان ايەلىنەن داۋىتبەك تۋادى، ال تۇرلىقوجانىڭ ايەلى التىنحاننان بوكەيحان، ەرعالي، (ومارعالي بالا كۇنىندە قايتىس بولعان), ماقات، اقمەتقالي دەگەن ۇلدار جانە ىءرىسبۇبى، نەسىپبۇبى، ءايتبۇبى، قۇرمانحان دەگەن قىزدار تۋادى. سونىمەن قاتار، كەزىندە ورازالى بايباتشاۇلى الاش قايراتكەرلەرى وراز جاندوسوۆ، ءاليحان بوكەيحانوۆتارمەن بايلانىستا بولعان. ورازالى ءوزىنىڭ كەنجە ۇلىنا ءاليحاننىڭ، نەمەرەسى تۇرلىقوجانىڭ ۇلكەن ۇلىنا ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ قۇرمەتىنە بوكەيحان دەپ ەسىم بەرگەنىن نەمەرەسى ەرعالي تۇرلىقوجاۇلى ءجيى ايتادى.

تاريحتا ورازالى بولىس بايباتشاۇلىنداي ەكى وكىمەت، ەكى پاتشالىقتا بولىس بولعان ازامات كوپ ەمەس. ورازالى بايباتشاۇلى اق پاتشا زامانىنان كەڭەس وكىمەتىنىڭ العاشقى جىلدارىنا دەيىن تورايعىر بولىستىعىندا ۇزاق جىل بىرنەشە رەت بولىس بولىپ، كەيىننەن جەر اۋىپ قىزاي ەلىنە بارىپ قايتا بولىس بولىپ سايلانادى. ورازالى بايباتشاۇلىنىڭ قىزاي ەلىندەگى بولىستىعى ول ءبىر جەكە اڭگىمە.

قورىتا ايتقاندا، ورازالى بايباتشاۇلى ءوز زامانىندا قازاق دالاسىندا بولعان سان قيلى وقيعالاردىڭ بەلدى قاتىسۋشىسى، ءىرى تۇلعاسى. قاپەز بايعابىلۇلىنىڭ شىعارماشىلىعىن، ءومىر تاريحىن زەرتتەپ جۇرگەن ازاماتتار نازارعا الاتىن تاريحي كەيىپكەرلەردى ەرەكشە اتاپ ءوتۋ كەرەك. ەسكەرتە كەتەتىن جايت، بۇل دەرەكتەر 2004 جىلى جارىققا شىققان «جەتىسۋ» گازەتىندەگى ماقالادا: «ورازالى بولىسقا جانە جەتىسۋداعى ءىرى اۋقاتتى ازاماتتارعا قاتىستى دەرەكتەر قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىق مۇراعاتىندا ساقتالعان» –  دەپ جازىلعان. سونىمەن قاتار، تىنىشبەك المابەكۇلىنىڭ 2014 جىلى جارىققا شىققان «ۇلى ءجۇز البان تايپاسىنىڭ بوزىمىنان تارايتىن سارى رۋىنىڭ شەجىرەسى» كىتابىندا تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ كورسەتىلگەن.

بۇل ماقالانى جازۋداعى ماقساتىم – ءبىر رۋدان شىققان ەكى اتامىزدىڭ تاريحتاعى ورىندارى ناقتىلى وزدەرىنە تيەسىلى بولىپ جازىلسا دەگەن ىزگى نيەت. تاريح – كەلەر ۇرپاققا بەرىلەتىن التىننان دا قىمبات قازىنا. سول سەبەپتى، تاريحتىڭ ءار ءارپى ءۇشىن كەيىنگى ۇرپاق الدىندا بىزدەر تىكەلەي جاۋاپتىمىز. ارينە، ءبىر ماقالامەن ورازالى بايباتشاۇلىنىڭ ءومىر جولىن تولىق قامتىدىم دەگەننەن اۋلاقپىن. مۇنداي ءىرى ءارى ەل بولاشاعى ءۇشىن جانىن اياماي كۇرەسكەن قايراتكەرلەر ءۇشىن ءبىر ماقالا ازدىق ەتەدى. الداعى ۋاقىتتا بۇل ءىرى تۇلعالار جايلى كولەمدى زەرتتەۋلەر جاسالىنۋى قاجەتتىگى، تاريحي فاكتىلەردىڭ ناقتىلاۋدى تالاپ ەتەتىنى داۋسىز. بولاشاقتا ورازالى بولىس پەن ورازاي بولىستىڭ ەلگە جاساعان ەرەن ەڭبەكتەرى ءبىر-بىرىمەن شاتاستىرماي جازىلسا دەگەن نيەت تە جوق ەمەس. قاپەز بايعابىلۇلىنىڭ ءومىرىن زەرتتەۋشىلەر ءۇشىن تاريحي تۇلعالار مەن تاريحي ناقتى فاكتىلەر بۇرمالانباي، اقيقاتتىڭ اق پاراعىنان الىستاماي جازىلسا، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. مۇنىڭ بارلىعى وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ نۇرلى بولاشاعىنا اۋاداي قاجەت ەكەندىگىن دە ەرەكشە اتاپ وتكەنىمىز ءجون.

سەرىك ەرعاليۇلى،

ورازالى بولىس شوبەرەسى

Abai.kz