1867 جىلى «كاپيتالدىڭ» ءبىرىنشى تومى جارىق كوردى. بۇل كىتاپ بىرنەشە ۇرپاق رەۆوليۋتسيونەرلەرىنىڭ ىنجىلىنە اينالدى.

  عاسىرعا اسەر ەتكەن ەڭبەكتىڭ اۆتورى كارل ماركس حح ع. كوممۋنيستىك ءىلىمنىڭ «ەڭ باستى اۋليەلەرىنىڭ» ءبىرى بولدى. كەشەگە دەيىن ادامزاتتىڭ جارتىسى ءوزىن “ماركسيستپىن” دەپ اتادى. سوندىقتان دا ويشىلدىڭ ميفتىك بەينەسى  ماركستىڭ ادامي تۇلعاسىن كولەڭكەدە قالدىردى. ونىڭ شىنايى ءومىرى جۇمباق ەدى.

 جاقىندا باتىستا فرەنسيس ءۋيننىڭ «كارل ماركس ومىردە» اتتى كىتابى شىقتى. ول وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرادى. ءتىپتى، كەيدە سەنساتسيالىق دەرەكتەر ايتىلدى:

1883 جىلدىڭ 17 مامىرىندا ادامزات ءبىر ۇلى گەنيدەن ايىرىلدى. ول- كارل ماركس ەدى. الايدا، ونىڭ جەرلەۋىنە بار بولعانى 11 ادام قاتىستى. ول تۋرالى «تايمس» گازەتى ءاربىر قاتەگە تولى قىسقا عانا نەكرولوگ جاريالادى. ونىڭ قابىرىنە: «مۇندا كارل ماركس جاتىر. ول پاسپورتى دا، ازاماتتىعى دا جوق ادام» دەپ جازۋعا بولار ەدى. سەبەبى، گەرمانيا ونى قۋىپ شىقتى، تۇتقىنداماق بولدى، فرانتسيا سەنىمسىزدىك تانىتتى، ال ۇلىبريتانيا ازاماتتىق بەرۋدەن باس تارتتى.ءوزى ەۆرەي بولعان ك.ماركس انتيسەميت جانە رۋسوفوب ەدى. ال، كارلدىڭ اكەسى گيرشەل ماركس قۋعىن-سۇرگىننەن قاشىپ، اتىن گەنريح دەپ وزگەرتكەن-ءدى، ءارى، ليۋتەران ءدىنىن قابىلداعان. سودان بولار، ماركس ءوزىنىڭ شىعۋ تەگىن جاسىرماعان، بىراق ونى ماقتانىش كورمەگەن. الايدا ەنگەلسپەن حات الماسۋىندا ونىڭ انتيسەميتتىك كوزقاراسى بايقالادى. ول نەمىس ءسوتسياليسى فەرديناند ءلاسسالدى بىرنەشە رەت «جيد» جانە ءتىپتى «ەۆرەيلىك نيگگەر» دەپ اتاعان. ال «ەۆرەي ماسەلەسى تۋرالى» ەڭبەگىنىڭ كەيبىر تۇستارى كەيىندەگى گيتلەرلىك «ماين كامپفپەن» ۇندەسەدى.

ماركس پاتشالىق رەسەيدى جەك كوردى. بىراق، ماركسيزم-لەنينيزم ينستيتۋتى ونىڭ انتيورىستىق پىكىرلەرىن شىعارمالار جيناعىنان الىپ تاستادى. سەبەبى، رەسەيگە رەۆوليۋتسيانى ۇسىنعان ادامنىڭ رۋسوفوب بولعانى رەسەيگە قاجەت بولمادى.

جاستىق شاعىندا ماركس بۇزىق، توبەلەسكىش جانە اتا-اناسىنا جاقىن بولماعان. ول تريەردەگى “ستۋدەنتتىك تاۆەرنا” كلۋبىنىڭ توراعاسى بولدى – بۇل كلۋبتا مىقتاپ شاراپ ءىشىپ الۋ باستى قاسيەت سانالدى. ول جاپپاي توبەلەستەرگە قاتىسىپ، كوشە شامدارىن سىندىرىپ، تاپانشا ساتىپ الدى. تەك اكەسى گەنريح ماركستىڭ سوتقا جازعان كوز جاسقا تولى حاتى ونى تۇرمەدەن قۇتقاردى. اكەسى ونىڭ ىسىراپشىلدىعى مەن اتا-اناعا قۇرمەتسىزدىگىن سىنعا العان. كارل اتا-اناسىنىڭ حاتتارىنا سيرەك جاۋاپ بەردى، اۋىرىپ جاتقان اكەسىنىڭ وتىنىشىنە قاراماستان، ۇيىنە بارۋدان باس تارتتى. اكەسى قايتىس بولعاندا، كارل جەرلەۋگە دە كەلمەدى – ول ونى “بەرليننەن تريەرگە جول ۇزاق” دەپ ءتۇسىندىردى.

ونى جاقتاستارى ىسىراپشىل ساناعان. «كاپيتالدى» جازىپ جاتقاندا، ماركس بۇل ەڭبەك شىلىمىنا كەتكەن اقشانى دا اقتامايدى دەپ شاعىمدانعان. (سولاي بولدى دا: كاپيتالدىڭ العاشقى بەس ءجۇز داناسى ارەڭ ساتىلدى. كەيىن امەريكادا ونىڭ پيراتتىق بەس مىڭ داناسى ساتىلدى. سەبەبى، جارنامادا «بۇل كىتاپ قالاي پايدا تابۋعا بولاتىنىن تۇسىندىرەدى» دەلىنگەن ەدى).

ول كوبىنەسە ەنگەلستىڭ كومەگىمەن ءومىر ءسۇردى – ەنگەلس توقىما سالاسىمەن اينالىستى. ماركس كەيدە امەريكاندىق گازەتتەرگە ماقالا جازىپ ازداپ تابىس تاباتىن. پرولەتارياتتىڭ دوسى اقسۇيەكتەردى جاقسى كورىپ، بارونەسسا جەنني فون ۆەستفالەنگە ۇيلەنگەنىن ماقتان تۇتتى. ول جەكە حاتشىسىز، كۋرورتسىز، بالالارىنا مۋزىكا مەن بي مۇعالىمىنسىز ءومىرىن ەلەستەتە المايتىن. بۇل ءۇشىن ايەلىنىڭ وتباسىلىق كۇمىسىن لومباردقا وتكىزۋگە دە دايىن ەدى.

كارل ماركس كەيدە قارىزعا اقشا سۇراپ، ءتىپتى، ءوزى قارىز بولعان ناۋبايشىدان دا اقشا العان. بىراق شىن تىعىرىققا تىرەلگەندە، تۋىستارىنا جۇگىنەتىن. مىسالى، ول ايەلىن نيدەرلاندتاعى ساۋدامەن بايىعان اعاسى فيليپپ ماركستان كومەك سۇراۋعا جىبەرگەن. فيليپپ وعان 100 تالەر بەردى – بۇل ەكى ايعا جەتتى. كەيىن دە ول كومەك كورسەتىپ وتىرعان. بۇل كومپانيا كەيىننەن «Philips» كومپانياسىنا اينالدى، قازىر دە بار.

كارل ماركس ەڭبەككە مۇلدە بەيىم بولماعان. 30 جىل ىشىندە ەكى رەت جۇمىسقا ورنالاسۋعا تالپىنعان. ءبىرىنشىسى – امەريكاعا كەرەمەت لاك جەتكىزۋ جوباسى، بىراق بۇل الاياقتىق بولىپ شىقتى. ون جىلدان كەيىن تەمىرجولعا كەڭسە قىزمەتكەرى بولىپ جۇمىسقا تۇرماق بولدى، بىراق ناشار جازۋىنا بايلانىستى قابىلدانبادى.

ماركس كوپ بالالى اكە بولدى. ايەلى فيليپپ اعاسىنا اقشا سۇراپ كەتكەندە، ۇيدە كۇتۋشى حەلەن دەمۋت – لەنحەن كارلدان جۇكتى بولدى. تاريحشىلار بۇل وقيعانى «ەڭ قۇپيا كوممۋنيستىك استىرتىن ءىس» دەپ اتادى. تەك 1962 جىلى عانا نەمىس تاريحشىسى بليۋمەنبەرگ ماركستىڭ نەكەسىز ۇلى فرەدەريك دەمۋت تۋرالى دەرەكتەر تاپتى. ونى اسىراپ الۋشىلارعا بەرگەن ەكەن. كەيىن ول توكار جانە لەيبوريستىك پارتيانىڭ بەلسەندىسى بولعان.

1882 جىلى 28 ساۋىردە الجيردە جۇرگەن ماركس ەنگەلسكە شاشتارازعا بارىپ، ساقالىن قىرىپ تاستاعانىن جازدى. بۇل ونىڭ “پايعامبار بەينەسىمەن” قوشتاسۋدىڭ سيمۆولى ەدى. بىراق ەشكىم ونى سول قالپىندا سۋرەتكە تۇسىرگەن جوق.

تەك قىزدارى ءۇشىن ماركس سوڭعى رەت ساقالمەن ءبىر سۋرەتكە ءتۇستى.

بۇگىنگى باتىس الەمى ماركستىڭ وسىدان ءبىر عاسىر بۇرىن قارجى كۇشىنىڭ اتلانتيكادان تىنىق مۇحيتىنا كوشەتىنىن، ازيالىق ايداھارلاردىڭ پايدا بولاتىنىن، كرەمني تەحنولوگيالارى داميتىنىن جانە بيلل گەيتستىڭ شىعاتىنىن بولجاعانىنا تاڭعالادى. 1997 جىلى «نيۋ-يوركەر» اپتالىعى ماركستى “عاسىر ويشىلى” دەپ اتادى. وندا ءبىر بانكيردىڭ ءسوزى كەلتىرىلەدى: «ۋولل-ستريتتە جۇرگەنىمە قانشا جىل بولسا دا، جىلدار وتكەن سايىن ماركستىڭ ءىلىمىنىڭ دۇرىستىعىن سوعۇرلىم جاقسى تۇسىنەمىن» دەدى…

مىنە، ءوز ىلىمىمەن ادامزات تاريحىنا ەلەۋلى ىقپال ەتكەن ك.ماركستىڭ ءبىز بىلمەيتىن قىرىنىڭ ءبىر پاراسى وسى

قازاقشا ىقشامدار اۋدارعان

ءابدىراشيت باكىرۇلى

Abai.kz