قازاقستان كاسپي تەڭىزىندەگى ەڭ ءىرى قاشاعان مۇناي كەن ورنىن يگەرۋشى باتىس كومپانيالارىنىڭ كونسورتسيۋمىنا قارسى ءىرى حالىقارالىق اربيتراجدىق ءىس قوزعادى. حالىقارالىق زەرتتەۋشى جۋرناليستەر كونسورتسيۋمى (ICIJ) العان قۇجاتتارعا سايكەس، قازاقستاننىڭ شاعىمدارىنىڭ سوماسى 160 ميلليارد دوللاردان اسادى.

مەملەكەت اتىنان بەرىلگەن تالاپ-ارىزدا نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ تۇسىندا جاسالعان ءونىمدى ءبولۋ تۋرالى كەلىسىم (سرپ/سوۆمەستنىي رازدەل پرودۋكتسي) كىرىستەردى ادىلەتسىز بولەدى دەلىنگەن: مۇناي وندىرۋدەن تۇسەتىن پايدانىڭ 98 پايىزىن حالىقارالىق مۇناي كومپانيالارى الادى، ال قازاقستاننىڭ ۇلەسى ماردىمسىز كۇيىندە قالىپ وتىر.

2025 جىلدىڭ قاڭتارىندا پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ ۇكىمەتكە قولدانىستاعى كەلىسىمدەردى قايتا قاراۋدى تاپسىردى. قر ەنەرگەتيكا ءمينيسترى الماسادام ساتقاليەۆ قازاقستان جوبالارداعى ءوز ۇلەسىن ۇلعايتۋعا، كونسورتسيۋم وپەراتورىن وزگەرتۋگە، ءتىپتى كەلىسىم-شارتتاردىڭ شارتتارىن تولىعىمەن قايتا قاراۋعا نيەتتى ەكەنىن ايتتى.

بۇعان جاۋاپ رەتىندە باتىس كومپانيالارى قاتتى الاڭداۋشىلىق ءبىلدىردى. ەنەرگەتيكا فيرماسىنىڭ شەنەۋنىكتەرى رەيتەر اگەنتتىگىنە اتى-ءجونىن اتاماۋ شارتىمەن قايتا كەلىسسوزدەر «رەسۋرستاردى ۇلتتاندىرۋعا» تەڭ بولاتىنىن ايتتى. سوتقا بەرىلگەن تالاپ-ارىز قازاقستان بيلىگىنىڭ نيەتىنىڭ قانشالىقتى سالماقتى ەكەنىن كورسەتەدى. قولدا بار مالىمەتتەرگە قاراعاندا، قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن كوپ ۇزاماي جاسالعان 1997 جىلعى كەلىسىمدە ەل ءۇشىن اسا قولايسىز جاعدايلار قاراستىرىلعان.

2008 جىلى قازاقستاننىڭ تالاپ قويۋىمەن وزگەرىستەر ەنگىزىلدى، بىراق مەملەكەتتىڭ ۇلەسى 1 پايىزعا عانا ءوستى. سوتتا جوبانى 2016-2023 جىلدار ارالىعىندا باسقارعان حالىقارالىق وپەراتور Nord Caspian Operating Company (NCOC) قازاقستانعا 5,5 ميلليارد دوللار تولەگەنى، ساتىلعان مۇنايدىڭ جالپى قۇنى 55 ميلليارد دوللاردى قۇرايتىنى ايتىلعان. سوتتا تالاپ ەتىلگەن شاعىن وپەراتسيالىق شىعىنداردى ەسكەرە وتىرىپ، كونسورتسيۋم ءتيىمدى پايدانىڭ 98 پايىزىن ساقتاپ قالدى.

ICIJ مالىمەتىنشە، قازاقستان سوتقا 2023 جىلى شاعىم تۇسىرگەن، بىراق ءىس جابىق كۇيىندە قالدى. جاقىندا ۋاقىتشا شەشىم شىعارىلدى، نەگىزگى تىڭداۋ 2028 جىلعا دەيىن كۇتىلۋدە. سونىمەن قاتار قازاقستان كونسورتسيۋمعا قارسى تاعى دا سوتقا شاعىم ءتۇسىرىپ، ەكولوگيالىق بۇزۋشىلىقتار ءۇشىن 5 ميلليارد دوللار تالاپ ەتتى.

بۇل سوما نەگىزگى تالاپتارعا كىرمەيدى. 2025 جىلدىڭ قاڭتارىندا اربيتراجدىق سوت جەكە ءىس بويىنشا ۇيعارىم شىعاردى: NCOC كومپانياسىنىڭ ەكولوگيالىق ايىپپۇلدى ورىنداۋدى توقتاتۋ تۋرالى ءوتىنىشى قارالىپ جاتىر. NCOC اكتسيونەرلەرىنىڭ قاتارىندا Shell, ExxonMobil, Eni, TotalEnergies, قىتاي ۇلتتىق مۇناي كورپوراتسياسى (CNPC), جاپوندىق Inpex جانە قازاقستاندىق «قازمۇنايگاز» الىپ كومپانيالارى بار.

وسى ۋاقىتتا تاراپتار تالاپ-ارىز الماسۋدى جالعاستىرۋدا. Total جانە Eni اكتسيونەرلەرى بۇل ايىپتاۋلاردى اشىق تۇردە جوققا شىعارىپ، ولاردى «نەگىزسىز» دەپ تانىدى جانە اربيتراجدا «توبەلەسۋگە» نيەتىن جاريالادى. كونسورتسيۋمنىڭ قالعان مۇشەلەرى ازىرگە تۇسىنىكتەمە بەرۋدەن باس تارتىپ وتىر.

NCOC ءوز مالىمدەمەلەرىندە ايىپپۇلدى «قولما-قول اقشانى اشكەرەلەپ الۋ» دەپ سيپاتتادى، بۇل داۋدىڭ اۋىرلىعىن عانا كورسەتەدى، وندا داۋلى تابىستىڭ 98 پايىزى كوپتەگەن تارماقتاردىڭ ءبىرى عانا. ساراپشىلار اربيتراج پروتسەسى باتىس مۇناي الپاۋىتتارىمەن بۇرىن قالىپتاسقان قارىم-قاتىناستاردى قايتا قاراۋعا ۇمتىلاتىن توقاەۆ اكىمشىلىگىنىڭ جاڭا باعىتىن كورسەتەتىنىن اتاپ ءوتتى.

قازاقستان ۇكىمەتى مەن شەتەلدىك ينۆەستورلار اراسىنداعى شيەلەنىس جىلدار بويى، اسىرەسە قاشاعاندى ​​يگەرۋدەگى كوپتەگەن كەشىگۋلەرگە بايلانىستى كوتەرىلىپ كەلەدى. Energy Insight & Analytics (EXia) اناليتيكالىق كومپانياسىنىڭ باعالاۋى بويىنشا، قازاقستان 2016–2023 جىلدار ارالىعىندا قاشاعان جوباسىنان مۇناي ساتۋدان تۇسكەن پايدانى، سالىق تۇسىمدەرىن، رويالتي مەن باسقا دا تولەمدەردى قوسا العاندا، 5,4 ملرد دوللار الدى. وسى كەزەڭدە كونسورتسيۋم شامامەن 55 ميلليارد دوللارعا مۇناي ساتتى، جالپى ينۆەستيتسيالىق شىعىندار شامامەن 86 ميلليارد دوللاردى قۇرادى.

مۇناي سەكتورىنىڭ ساراپشىسى پاولو سوربەللو: «NCOC تولەگەن تولەمدەردىڭ پايىزى باستاپقى كەلىسىمشارتتىڭ تالاپتارىنا سايكەس كەلەدى»، - دەيدى. – سونىمەن قاتار، «قازمۇنايگاز» كومپانياسىنىڭ ءوزى كونسورتسيۋمنىڭ اكتسيونەرى بولىپ تابىلادى جانە كىرىستىڭ ءبىر بولىگىن الادى».

سوربەللو قازاقستان اۋقىمدى اربيتراجدىق پروتسەستى باستاۋ ارقىلى نەگىزگى شەتەلدىك سەرىكتەستەرمەن قارىم-قاتىناستى قيىنداتۋ قاۋپى بار ەكەنىن ەسكەرتەدى. سوربەللو: «وسىنداي كولەمدەگى سوت ءىسى ەلدەگى ەڭ ۇلكەن مۇناي كەن ورنىن بىتپەيتىن سوت ءىسىن جۇرگىزۋدىڭ كوزىنە اينالدىرادى»، - دەدى، - ونىڭ ورنىنا اكتسيونەرلەر سەرىكتەستىكتى ساقتاۋ ءۇشىن كەلىسسوزدەرگە كىرىسۋى كەرەك».

حالىقارالىق اربيتراج ينۆەستورلار مەن مەملەكەتتەر اراسىنداعى، اسىرەسە دامۋشى ەلدەردەگى كوممەرتسيالىق داۋلاردى شەشۋ ءۇشىن كەڭىنەن قولدانىلاتىن جەكە سوت تريبۋنالدارىنىڭ مەحانيزمى ەكەنىن بولەك اتاپ وتكەن ءجون. اربيتراجدىق تالقىلاۋ جابىق ەسىك جاعدايىندا وتەدى جانە تاراپتاردىڭ كەلىسىمىنسىز شەشىمدەر، سونىڭ ىشىندە ميللياردتاعان دوللار وتەماقى، جالپى جۇرتشىلىق ءۇشىن قولجەتىمسىز بولىپ قالۋى مۇمكىن.

قازاقستاننىڭ تالاپ ارىزى گااگاداعى تۇراقتى اربيتراجدىق سوتتا تىركەلىپ، ونى جەنەۆاداعى اربيتراجدىق سوت قارايدى. سوتتىڭ سوڭعى شەشىمى NCOC-تىڭ كۇكىرتتى كادەگە جاراتۋ نورمالارىن بۇزعانى ءۇشىن 2022 جىلى سالىنعان ايىپپۇلدىڭ ورىندالۋىن توقتاتۋ تۋرالى وتىنىشىنە قاتىستى.

ەسكە سالايىق، قاشاعان مۇنايىنىڭ قۇرامىنداعى كۇكىرت ساقتاۋ مەن تاسىمالداۋدىڭ قاتاڭ ستاندارتتارىن تالاپ ەتەدى. NCOC بۇعان دەيىن قازاقستاندىق سوتتاردا ايىپپۇلدى جويۋعا قول جەتكىزگەن بولاتىن، بىراق بۇل شەشىم مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ پايداسىنا قايتا قارالدى. بۇل ماسەلە بويىنشا تۇپكىلىكتى شەشىمدى بيىل قازاقستان جوعارعى سوتى شىعارادى دەپ كۇتىلۋدە. جۋرناليستەر نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ 2019 جىلى وتستاۆكاعا كەتۋى مەملەكەتتىڭ باتىس ينۆەستورلارىمەن قارىم-قاتىناسىندا جاڭا ءداۋىر اشقانىن اتاپ ءوتتى.

بۇل پروتسەسس قاشاعانعا عانا ەمەس، تەڭىز جانە قاراشىعاناق كەن ورىندارىن پايدالانۋ سياقتى نەگىزگى جوبالارعا دا اسەر ەتەدى. 2024 جىلى حالىقارالىق زەرتتەۋشى جۋرناليستەر كونسورتسيۋمى «كاسپيسكايا كابالا» اتتى بايانداماسىن جاريالادى، وندا باتىس مۇناي كومپانيالارى مەن نازارباەۆتىڭ جاقىن ورتاسى اراسىنداعى ىقتيمال سىبايلاس جەمقورلىق بايلانىستارى، ونىڭ ىشىندە كۇيەۋ بالاسى تيمۋر قۇلىباەۆتىڭ ميللياردتاعان تابىستارى تۋرالى ايتىلدى.

كەرىمسال جۇباتقانوۆ،

تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، س. سەيفۋللين اتىنداعى قازاق اگروتەحنيكالىق زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى

Abai.kz