«نۇر وتان» حدپ توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى دارحان كالەتاەۆتىڭ «قازاقستان - بولاشاققا ۇمتىلعان ەل. ۇلتتىق كوشباسشى فاكتورى» اتتى كىتابى جارىققا شىقتى. سەيسەنبىدە وتكەن تۇساۋكەسەر راسىمىنە جينالعان كورنەكتى قوعام قايراتكەرلەرى جاڭا كىتاپتىڭ قازىرگى قوعامداعى الار ورنى تۋرالى ءتۇيىندى ويلارىن ورتاعا سالدى.

مارات ءتاجين، قر پرەزيدەنتىنىڭ كومەكشىسى-قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ حاتشىسى:

«نۇر وتان» حدپ توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى دارحان كالەتاەۆتىڭ «قازاقستان - بولاشاققا ۇمتىلعان ەل. ۇلتتىق كوشباسشى فاكتورى» اتتى كىتابى جارىققا شىقتى. سەيسەنبىدە وتكەن تۇساۋكەسەر راسىمىنە جينالعان كورنەكتى قوعام قايراتكەرلەرى جاڭا كىتاپتىڭ قازىرگى قوعامداعى الار ورنى تۋرالى ءتۇيىندى ويلارىن ورتاعا سالدى.

مارات ءتاجين، قر پرەزيدەنتىنىڭ كومەكشىسى-قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ حاتشىسى:

- كىتاپتىڭ باستى تابىسى - قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان كەزەڭنەن بەرگى تاريحقا وي كوزىمەن قاراي وتىرىپ، نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ساياسي قايراتكەرلىگىنىڭ وزىنە ءتان قىرلارىن كورسەتە العاندىعى. 1992 جىلدارى كەڭەس وداعى كۇيرەپ، جاڭا قوعامدى قالاي دامىتۋ كەرەك دەگەن ماسەلە كوتەرىلدى. مەملەكەت باسشىسى 1993 جىلى قازاقستاندىق قوعامنىڭ بىرىگۋى تۋرالى يدەيا ايتىلسا، ودان كەيىنگى كەزەڭدەردە يننوۆاتسيالىق دامۋ، باسەكەگە قابىلەتتىلىك يدەياسى، قارجى-ەكونوميكالىق داعدارىسپەن بايلانىستى باستاما بوي كوتەردى. وسىنىڭ ءبارى پرەزيدەنتتىڭ تەوريالىق ۇلگىلەردى ۇسىنۋى ارقىلى جۇزەگە اسىرىلدى. بۇل باعىتتاعى پرەزيدەنتتىڭ ويلاۋ ۇلگىسى كىتاپتا انىق، ايقىن، تۇجىرىمدى كورىنىس تاپقان. ۇلتتىق كوشباسشىنىڭ ومىرلىك، ساياسي ۇستانىمدارى مەن ءىس-قيمىلىنداعى باستى كەزەڭ تالدانىپ جازىلعان. ءتۇيىندى پىكىرلەرى ارقىلى كەيبىر ءالى كۇنگە كورىنىس تاۋىپ وتىرعان داۋلى ماسەلەلەرگە جاۋاپ بەرەدى. وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن قازاق مەملەكەتتىلىگىنە قاتىستى كۇماندى پىكىرلەر تۋعانى ەستە. قازاق مەملەكەتى ەجەلگى تاريحپەن استاسىپ جاتقاندىعىنا ەشكىم دە كۇدىكتەنبەسە كەرەك. تەك ول ءتۇرلى فورمالارعا اۋىسىپ وتىردى. ءتۇرلى گەوگرافيالىق جانە شەكارالىق سيپاتقا يە بولدى. شەتەلدىك ساياساتتانۋشىلاردىڭ قازاق تاريحىندا قازاق مەملەكەتتىلىگى بولماعان دەگەن پىكىرى بوس ساندىراق. قازاق سان عاسىرعا سوزىلعان تاريحىمەن، مەملەكەتتىلىگىنىڭ كونەلىگىمەن ماقتانادى. كىتاپتىڭ نەگىزگى ارقاۋى پرەزيدەنتتىڭ مەملەكەتتىلىكتىڭ زاماناۋي قالىبىن قۇراستىرعان ساياسي، ۇلتتىق تۇرعىداعى ءرولىن ايقىنداۋعا تۇيىندەلەدى. 90-جىلدارى ۇلتتىق ساياساتتاعى جولىمىزدى تاڭداۋ قيىنعا ءتۇسىپ تۇرعان. ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ ەتنيكالىق ساياساتتاعى دامۋ ۇلگىسى كىتاپتا اتاپ ايتىلعانداي، ازاماتتاردىڭ تەڭقۇقىلىعى يدەياسىنا توقتالدى. بۇل ۇستانىم قازاق حالقىنىڭ دامۋىنا كەدەرگى كەلتىرگەن جوق. ۇلتتىق ساياساتتى دۇرىس تاڭداي الماۋدىڭ كەسىرىنەن باسقا ەلدەر تاريحىندا قانداي كەلەڭسىزدىكتەر ورىن العانىن ۇمىتپاعان ءجون. ول سونىمەن قاتار، باستى قۇندىلىق، مەملەكەتتىلىكتىڭ نەگىزگى ءتۇيىنى، قازاق حالقىن دامىتۋ يدەياسىن دا جوققا شىعارعان جوق. قازاق حالقىنىڭ دامۋىنسىز، ارينە، قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ دە ءمانىسى بولماس ەدى. شىعىس تەولوگى ءال-عازاليدىڭ ايتقانى بار: «ەگەر سەن جارىق دۇنيەدە مىڭداعان ءىس اتقارىپ، ەڭ باستى ءىستى تىندىرماساڭ، وندا ءوز ءومىرىڭدى زايا كەتتى دەي بەر. ال مىڭداعان ءىستى تىندىرماي-اق، باستى ءىستى تىندىرساڭ، ءومىرىڭ قۇر بوسقا كەتپەگەنى». پرەزيدەنتتىڭ باستى ءىسى قازاق مەملەكەتتىلىگىن قۇرا ءبىلۋى، XX-XحI عاسىر تەرمينىمەن ايتقاندا جاڭا قازاق مەملەكەتتىلىگىن قۇرۋى.

قۋانىش سۇلتانوۆ، پارلامەنت سەناتىنىڭ دەپۋتاتى:

- قازىر ساياسي قوعامدىق سالادا ساياسي باسشىلار تۋرالى، مەملەكەت باسشىلارى تۋرالى ساراپتامالىق كىتاپتار شىعارۋ ۇردىسكە اينالدى. ءبىزدىڭ پرەزيدەنت تۋرالى شەتەلدىكتەر كوپتەگەن ەڭبەك جازدى. دۇرىس-اق. باسقا ەل ساراپشىلارىنىڭ ءبىزدىڭ ەلدەگى قۇبىلىستاردى باعالاۋى، بۇل قۇبىلىستار كىمنىڭ ەڭبەگى، قانداي ەڭبەكپەن كەلگەنى تۋرالى باعالاۋى قۇندى. سولاي بولعاندا ءبىزدىڭ ءوزىمىزدىڭ وتاندىق ساراپشىلارىمىز بەن ساياساتكەرلەرىمىزدىڭ جازعان دۇنيەلەرىنە ايرىقشا نازار اۋدارۋدىڭ قيسىنى كەلەدى. دارحان امانۇلىنىڭ كوپشىلىكتىڭ نازارىنا ۇسىنعان كىتابىن جاڭالىق دەپ ەسەپتەر ەدىم. نەگىزگى باعىتتاردى عىلىمي-ساياسي، ساراپتامالىق جانردا جازعانى وتە قۇپتارلىق جاعداي. ەكىنشى بولىمدە حالىقارالىق ساياسي ارەناداعى تۇلعاسى سيپاتتالادى. ماسەلەن، قازىر ەقىۇ-داعى توراعالىق قازاقستانعا نە بەرەدى دەگەن ساۋال تاستالىپ ءجۇر. راسىندا بۇل نە بەرەدى؟ ەگەر ءبىز الەمدىك قاۋىمداستىقتان وقشاۋ، بولەكتەنگەن ەل بولساق، ەشتەڭە دەپ ايتا الماس ەدىك. ءبىز ەڭ العاش ءوزىمىزدى تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندە جاريالاعان سوناۋ شاقتا الەمدىك قاۋىمداستىققا ەنۋ فاكتورى اسا ماڭىزدى ەدى. مۇنىڭ ماڭىزدىلىعىن مەملەكەت باسشىسى اڭعارا ءبىلدى. كوزكورگەن رەتىندە ايتارىم، ەگەمەندى ەل بولعانعا دەيىن بىزدە سىرتقى ساياساتپەن اينالىسۋ ءۇردىسى بولعان جوق. وعان بىزگە مۇمكىندىك تە بەرگەن جوق. سوندىقتان حالىقارالىق ءىس-ارەكەت قازاقستان ءۇشىن، ءبىزدىڭ مەملەكەتتىلىگىمىز ءۇشىن تىڭ، جاڭا قۇبىلىس. ءبىرىنشى كۇننەن باستاپ-اق، پرەزيدەنتتىڭ وسى سالاعا بەلسەنە كىرىسكەن قايراتكەرلىگىن لايىقتى باعالاۋ قاجەت. مەملەكەت باسشىسى الەمدىك قوعامداستىق بىزبەن ساناسۋى ءۇشىن قازاقستاندى حالىقارالىق وربيتاعا شىعارۋعا ۇمتىلدى. ونىڭ رەفورمالارىمەن، مەملەكەتتىك ينستيتۋتتارىمەن، قاندايدا ءبىر ىشكى جانە سىرتقى ارەناداعى ارەكەتىمەن ساناسۋعا شاقىردى. ءبىر عانا باستاما تۋرالى اڭگىمەلەۋگە بولادى. 1992 جىلى پرەزيدەنت بۇۇ-نىڭ 47-سەسسياسىندا تۇڭعىش سويلەگەن سوزىندە اسەان تۋرالى باستاما كوتەردى. كوپتەگەن ادامدار بۇل باستامانى ەلەمەۋگە تىرىسسا، بىرەۋلەر سىناۋعا تىرىستى. بۇل جۇمىستىڭ سوڭىنا دەيىن شىعۋىن پرەزيدەنتتىڭ ءوزى مىقتاپ قولعا الدى. كەشەندى تۇردە ازيا ەلدەرىمەن بايلانىس ورناتۋ جۇمىستارىن كەشەندى تۇردە جۇرگىزدى. توگىلگەن تەر تەككە كەتكەن جوق. اقىرىندا ەڭ العاشقى بولىپ، 1994 جىلى قىتايدىڭ جوعارى باسشىلىعى بۇل باستاماعا ءۇن قوستى. وعان رەسەي دە، باسقالارى دا قوسىلدى. 2002 جىلى بۇل كەڭەس الماتىدا ءوتىپ، 17 ەلدىڭ مەملەكەت باسشىسى قاتىستى. 4 مەملەكەت باقىلاۋشى بولدى. بۇل تىڭ جاڭالىق ەدى. ازيالىق مەملەكەتتەر اراسىنداعى ىنتىماقتاستىق نەگىزى وسىلاي قالاندى.
تەل-اۆيۆ ۋنيۆەرسيتەتى پروفەسسورىنىڭ بىلاي دەگەنى بار: «قازاقتاردىڭ ءۇش مارتە جولدارى بولعان. ولارعا ەڭ اۋەلى اتا-بابالارى ۇلان-عايىر جەر قالدىرعان. جانە ول قازبا بايلىققا تۇنعان جەر. ءۇشىنشىسى، پرەزيدەنتتەرىنەن جولدارى بولعان». مەملەكەتتىڭ وركەندەۋى ونىڭ ۇلتتىق كوشباسشىسىنىڭ تۇلعالىق قادىر-قاسيەتىمەن تىعىز بايلانىستى. مەنىڭشە، دارحان امانۇلى وسى بەينەنى جان-جاقتى اشىپ كورسەتۋگە تىرىسقان.

ايدوس سارىم، ساياساتتانۋشى:

- الدىمەن بۇل «نۇر وتان» پارتياسى تىندىرعان ەڭبەك. جانە قازىرگى قازاقستان قانداي، 20,30,40,50 جىلدان كەيىنگى ونىڭ بەت-بەينەسى، ساياسي ۇستانىمى، جەتىستىك-تابىسى، باعىت-باعدارى قانداي بولادى دەگەن سۇراق مەيلىنشە ءاربىر قازاقستاندىقتى، ازاماتتى، قايراتكەرلەردى ويلاندىراتىن ماڭىزدى سۇراق. سوندىقتان، مەنىڭشە، بۇل كىتاپتا ايتىلعان نەگىزگى ۇستانىم-يدەيانى باسقا تاۋەلسىز ساياسي ۇيىمدار، ساياسي قۇرىلىمدار، پارتيالار بىرىگە تالقىلاۋى ءتيىس. سوندا بۇل قىزۋ تالقىلاۋعا تۇسەتىن ەڭبەك بولادى. كىتاپتىڭ جارىق كورۋى قازاقستانداعى ساياسات عىلىمىمەن شۇعىلداناتىن ازاماتتاردىڭ وي قاۋزاۋىنا اجەپتاۋىر تامىزىق بولدى دەپ ويلايمىن. نەگە دەسەڭىز، زامان وزگەرەدى، ۋاقىت العا جىلجيدى، وسىدان ون جىل بۇرىن مەملەكەت بيلىگىندە جۇرگەندەر قازىر ءوز كوزقاراستارىن قايتا قاراستىرىپ جاتقانى دا شىندىق. دارحان امانۇلىنىڭ پارتيالىق-ساياسي ەڭبەگىنىڭ تىرناقالدى جەمىسى - جاڭا كىتابىنىڭ جارىق كورۋىمەن قۇتتىقتايمىن.

دارحان كالەتاەۆ جيىن سوڭىندا تۇساۋ-كەسەر راسىمىنە كەلىپ، جاڭا كىتاپ تۋرالى وي بىلدىرگەن بارشا قاۋىمعا العىس ايتتى. «بۇل قازاقستاننىڭ وتكەنىنە، بۇگىنگىسىنە، كەلەشەگىنە شولۋ، جۇيەلى ساراپتاما جاساعان تۇڭعىش ەڭبەگىم. كىتاپ ساياسي كوشباسشى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ تاۋەلسىز قازاقستان-نىڭ تاريحىنداعى تۇلعاسىن، ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق، ساياسي، مادەني تابىستارعا جەتۋ جولىن، قازاقستاندىق مەملەكەتتىلىك پەن قوعامنىڭ ودان ارعى جاڭعىرۋىن زەرتتەۋگە باعىتتالعان تالپىنىس»، دەگەن پىكىر ءبىلدىردى.

ايشا بايتەن

«نۇر استانا» گازەتى