(فيلولوگيالىق-ەسسە)

وتكەن توقسانىنشى جىلداردىڭ ىشىندە ءدال وسى تاقىرىپپەن  ۇلتتىق اپتالىق «انا ءتىلى» گازەتىنە ءبىر ماقالا جولداعانىم ەسىمدە. بىراق، ول جاريالانباي قالعان ەدى.

جۋىقتا، ءوز رۋلارىمىزدىڭ شەجىرە كىتابىن قايتا قاراپ وتىرىپ، ونداعى ادام اتتارىنىڭ سونشا الۋان تۇرلىلىگىنە ءتانتى بولدىم. سودان، نەگە سونشا ءتۇرلى ات قويا بەرەدى، دەگەنگە دەن قويدىم.

ەڭ اۋەلى ساحارا دالاداعى ەركىن كوشپەندى ءومىردىڭ اسەرى كوپ بولعانىن بايقادىم. ءتورت مەزگىلدە ءتورت جۇرتقا اۋىسىپ قوناتىن قاۋىم مەزگىل مەن جەر اتاۋىن دا ەستە قالدىرۋ ءۇشىن، قىستاۋباي، كۇزەۋباي، جايلاۋباي، جۇرتباي، كۇزەمحان، كولجان، شەڭكىرباي، مامىربەك، ەلگەلدى، ماۋسىم، شىلدەباي... دەپ، وسى اتاۋدىڭ تۇبىرىنە «حان» مەن «بەكتى» قوسىپ جانە تۇرلەندىرىپ، نارەستە ۋاقىتتىڭ قاي شاعىندا تۋعانىن دا ەسكەرىپ، تۇنعاتار، تاڭاتار، تاڭشولپان، سۇمبىلە، كۇنتۋعان... دەگەن ەسىمدەر دە ءتىزىلىپ كەتە بەرەدى ەكەن.

جانە ەجەلگى ءدىني سەنىمنىڭ سالت-داستۇرىمىزگە مىقتاپ سىڭگەنى سونشا ءسابيدى ءتىل مەن كوزدەن قورعاۋ ماقساتىندا نە سياقتى ەلەۋسىز،  قادىرسىز اتى-ءجون قويۋ دا بەلەڭ العان كوتباي، كوتىباي، شىلعاۋ، ۇلتاراق، بوقاش، مۇرىندىق، بۇقپا، قورقاق...دەگەن سەكىلدى اتپەن قاتار ءمان-ماعىناسىز دا ات قويا سالادى ەكەن ءابىتى، ادىكە، ەرشىكە، مايتىكە، مىكە، مايىنتى، تاساتقان، داكىباس، قۇلالا، تاقىرباس... ىسپەتتى.

يسلام ءدىنىنىڭ قازاق اراسىنا تارالۋىنا سايكەس قۇدايبەردى، الدابەرگەن، يسلامحان، كوپجاسار، مىڭجاسار، تاڭىربەرگەن... سەكىلدى اتتارمەن قاتار ساحابالاردىڭ قۇرمەتىنە قويىلعان حامزا، ومار، وسپان، اۋباكىر، ءالي، ءداۋىت، ىسقاق، ماعاۋيا، الياكبار، زەينولدا، نۇرمولدا، يماماعزام، ابدىمۇلىك، ءابدىلدا، ابدىقادىر، حاسەن، ماسقارعالي،  قابدولدا، نۇرعايشا، نۇرجامال، مۇگۇلسىن، ايشا، حاديشا، ءباتيما... دەگەن. جانە، قۇراندى اشىپ وقىپ تىكەلەي كاليما-سوزدەرىن قويا سالعان بولسا دا ءوزىمىز قازاقى ات رەتىندە ساناعا سىڭىرگەن قاسيپا، قاسيمان، قابيرا، ياسيرا، كاۋسار، قۇناپيا، كابيران، كاسيران... بۇل ءتىپتى قيساپسىز.

ال، بۇل مىسالعا دالەل رەتىندە قازاق ەلىندەگى اتاقتى ادامداردىڭ  ەسىم-سويىنان ءبىر-نەشەۋىن اتاساق احمەت بايتۇرسىن، ءاليحان بوكەيحان، مىرجاقىپ دۋلات، مالىك عابدۋللا، دىنمۇحاممەد احمەدۇلى، ءابدىجامىل كارىمۇلى نۇرپەيىس، مۇحتار اۋەز، يلياس ەسەنبەرلى...سىندى كوپتەگەن ەسىمدەر سوڭعى عاسىرلاردان بەرى ۇزدىكسىز جالعاسىپ كەلەدى.

ءبىزدىڭ قازاق قاۋىمى ەستە قالاتىن داۋىرلىك الاپات وزگەرىستەردى دە جادىندا ساقتاۋ ءۇشىن بۇرىن-سوڭدى اتالماعان جاڭا ەسىمدەردى دە ويلاپ تاپقان. توڭكەرىس، وزگەرىس، بالشابەك، سيەز، دەپۋدات، دەلەگات، مەلس، مەڭگىلىس، جينالىس، قۇرىلحان، بۇقارا، ميليان... بۇل قازاننىڭ قاندى توڭكەرىسىنەن بەرى جالعاسقان قازاقى اتى-جوندەر، ونىڭ دا اندا-مۇندا سونشا تۇرلەرى بار ەكەن.

دۇنيەجۇزلىك ەكىنشى سوعىستىڭ قاسىرەتىنەن كوڭىلدى اۋلاعان جەڭىس، جەڭىسبەك، جەڭىسبايلار دا سول كەزەڭدەگى اتى-ءجوننىڭ جاڭا تۋىندىلارى. وسى سوعىستا حالقىمىزدىڭ داڭقىن اسىرعان باۋىرجان، ءاليا، مانشۇك ەسىمىن العاندار ات قويۋدا اتاقتى ادامداردى ۇلگى ەتۋدى ۇستاناتىن تاعى ءبىر ەرەكشە مىنەزىمىزدى پاش ەتەدى.

ءدال سونداي ۇجىمداسۋ، كولقوزداسۋعا وراي بىرلەستىك، بىرلەسحان، قاۋىمداس، بىرلەس،ۇيىمداس، نەگدىلحان... قاتارلى ۇلداردىڭ اتتارى موڭعوليا قازاقتارىنا ءتان بوپ كەلەدى. جانە وسى كەرەي قازاقتاردىڭ باتىستان شىعىسقا، شىعىستان قايتا باتىسقا قاراي اۋىپ كوشكەن جۇزدەگەن جىلدارى، وسى كەزدە تۋعان ۇرپاقتىڭ اتى-جونىنەن ايىرىقشا كورىنەدى. حانگەلدى، حاليپا التاي، شىڭگىل، قوبداباي، تورعاۋىت، دوربەت، شەڭكىرباي، حالقاباي، بۇلعىنجان، موڭعولحان، جاعىشىن، مۇڭىلباي، كوبەن، ۇيعىرحان، اۋعانباي، حالقابەك، ويدىم، سۋىر... بوتەن ولكە، بوتەن جۇرتتىڭ ىشىنە بارعان كەزدەگى قويىلعان وزگەشە اتتار.

قازاق جۇرتى قىز بالالارىنا ات قويۋداعى اسەمدىك ەستەتيكادا الدىنا جان سالماعان، بۇنداي ەسىمدەردىڭ ءوزىن تاعى دا قانشاما سالاعا جىكتەپ ايتساق تا تاۋىسا المايمىز. گۇلازا، اقبوتا، اياۋلىم، قىرمىزى، بيسارا، اقبوپە، اياجان، گۇلمارجان، اقىلداريا، اقمارال، ايبوتا، كۇنشۋاق، گۇلسارا، ايسۇلۋ، گۇلداريا، اقەركە، گۇلناز، مەرۋەرت، اقجىبەك، جادىرا، جانەركە، راۋشان...

تاعى ءبىر قىزىعى ءاربىر اۋلەت قىزدارىنا وزىنە ساي ەسىمدەر تاڭداعانى دا تاڭقالدىرادى، مەنىڭ ءداۋىت دەگەن جەزدەمنىڭ ۇلكەن اۋلەتى بۇكىل قىزدارىنا تەك قۇستىڭ اتىن تاۋىپ قويعان ەكەن: توتىقۇس، قىرعاۋىل، بۇلبۇل، تورعاي، كوكەك، كوگەرشىن، كوكۇيرەك، بودەنە، شۇرەگەي، بالاپان، اققۋ، ۇلار، كەكىلىك، تۇيعىن...دەپ، جالعاسا بەرەدى.

بىزگە جاماعايىن ءبىر اعامىز ۇلارىنىڭ ەسىمىنە تەك «جان» جۇرناعىن جالعاي بەرىپتى، ونىڭ ءىنىسى دە وسى ءۇردىستى جالعاستىرىپ كەتكەن: ەرجان، دوسجان، بەكەجان، ماعجان، بايجان، ەركەجان، ەسجان... ءبىرجان، باتىرجان، كىرىسجان، ەسەنجان... وسىلاي جالعاسادى. ال قىزدارىنا  تەك «يا»-مەن اياقتالاتىن ات قويعان: كاتيا، ءتانيا، ءلاتيا، زيا، دۋسيا، ءزۇلفيا... كۇليا، ءلانيا، ليا، شاعيا، ءساپيا، ءاسيا، ءدۇرسيا... ەندى، ءدال وسىلايشا، جۇرناعىن تەك، «جول»، «حان»، «بەك»، «باي»-مەن ادىپتەگەن اتتاردىڭ ءوزىن اڭداتساق ونىڭ دا ۇشى-قيىرى كوپكە سوزىلادى.

قازاقتا ءوز وتباسىندا ۇل تىلەۋمەن تۋىنداعان تاعى ءبىر سالا اتتاردىڭ بار ەكەنى دە وزگە حالىقتا جوق قىزىق ءۇردىس: جاڭىلعان، ۇلبولسىن، ۇلبولعان، ۇلمەكەن، دامەتكەن، دامەي، جاڭىلىس... جانە سابيلەرى شەتىنەپ ارتىنان بالالى بولعاندار تولەگەن، تولەپبەرگەن، تولەۋباي، تىلەگەن، وتەپبەرگەن، تىلەۋبەردى، جاردەمبەك، ەسەنگەلدى... دەيدى.

توقسانىنشى جىلدان كەيىن ءدىني سەنىمگە ەركىندىك بەرىلگەن سوڭ قازاق ەلىندە اراب تەكتى اتى-ءجون قويۋدىڭ باياعىدان كەيىنگى ەكىنشى ءداۋىرى قاتتى ەتەك الدى، بۇل جايت قۋانۋعا دا ساقتانۋعا دا بولارلىق ۇدەرىس دەيمىز. وسپاندار مەن ومارلار، ابدۋللا مەن ءابدىراحماندار، ءتاسنيم مەن ءاسيالار مەكتەپ جاسىنداعى بالالار اراسىندا مىڭداپ سانالادى.

بۇل اتالعاندار قازاق جۇرتىنىڭ تۋعان بالاسىنا ات قويۋداعى ەڭ نەگىزگى كوپ سالالى ۇستانىمىنا شولۋ عانا. ايتپەگەندە، مۇنىڭ وزىنەن ەرەكشە ءبىر عىلىمي ەڭبەك قورعاۋعا جەتەرلىك ءتىل عىلىمىنىڭ ءبىر سالاسى دەۋگە تۇرارلىق رۋحاني-الەۋمەتتىك قۇبىلىس.

ياعني، ءبىزدىڭ ءتىل بايلىعىمىزدىڭ ءبىر كورسەتكىشى دەۋگە تۇرادى. سوعان بايلانىستى تاعى ءبىر ويدى مۇندا ايتا كەتۋدىڭ ءجونى كەلىپ تۇر. «سوۆەت حالقى» دەگەن جىلماعاي شوۆينيستىك ساياساتتىڭ استىندا قالعان قازاق ەلىندە ءوزىنىڭ ءتول تىلىنەن بىرتىندەپ جەرىتۋ ءۇردىسى «جەمىستى» جۇرگەنىن بىلەمىز.

ءوز انا ءتىلىن بىلمەۋ ءمىن ەمەس، وتارشىل يەسىنىڭ ءتىلىن بىلمەۋ اسا ۇيات بوپ سانالعان جىلدارى، مۇنداعى قازاقتاردىڭ ات قويۋى دا قاتتى «ستاندارتانعانى» بايقالادى. مىنەكي، سوۆەتتەنگەن جالپاق قازاق ەلىندەگى  ۇلداردىڭ اتتارى: بەرىك، سەرىك، ەرىك، مۇرات، مارات، قانات، تالعات، داۋرەن، داۋلەت، بەكەت، بەكەن، اسقار، قايرات، ەربول، اسان، نۇرلان، قۋات، بولات، ماقسات، ەرجان، ەلدوس، ۇلان... قىزداردىڭ اتتارى جانار، انار، دانا، ديانا، ءمولدىر... ياعني، قولدانبالدى ءتول ءتىلىنىڭ قادىرى كەتكەن سايىن، ادامداردىڭ ەركىن ويلاۋى دا شەكتەلە باستاعانى وسى اتى-ءجون ەركىندىگىنە دە اسەر ەتكەنى كورىنەدى. بىراق، باسقا اتتاردىڭ ءتۇرى دە جەتىپ ارتىلادى، ارينە.

ءسوز سوڭىندا ايتپاعىم، قازاق حالقى ادامنىڭ اتى-ءجونىن قويۋ جاعىنان الدىنا جان سالمايتىن ەرەكشەلىگى بار ەكەنى.

بۇعان دالەل رەتىندە ءوز باسىم جاقسى بىلەتىن موڭعول، تۇرىك، ورىس، ارابتاردىڭ اتى-ءجون اتاۋلارىنىڭ وتە كەدەيلىگىن سالىستىردىم. موڭعولداردا بۋددا دىنىنە بايلانىستى وزدەرى ماعىناسىن بىلمەيتىن تيبەت تەكتى اتاۋلار توبى دورج، لحاگۆا، تسەرەن، دامدين، ويدوۆ، داميران، چويجيل، داش، داۆاا، ءولزي... وسى قاتارلى شەكتەۋلى اتتار ءاربىر ادامدارىندا وتە مول. ال وزدەرىنىڭ تىلىندە بايار (مەرەكە), تسەتسەگەە (گۇل), بات (بەرىك), ءتومور (تەمىر), تۋياا (ساۋلە), تسوگ (شوق), نەرگۇي (اتىجوق), ەردەنە (بايلىق، اسىل), بااتار (باتىر), جارگال (باقىت), بايانتۇمەن (بايجىگىت), گەرەل (ساۋلە)... وسى تەكتى شولاق اتاۋلاردان اسپايتىن ءۇردىس قالىپتاسقان.

تۇرىكتەر نەگىزىندە يسلام دىنىنە بايلانىستى وزگەرتىلگەن اراب تەكتى ءبىر شوعىر اتاۋلاردان اسپايدى ماحمۋد، مەحمەد، سەلجۋك، زيا، ابدۋللا،.. توڭىرەگىندە قايتالانعان كوپ «اداستار» ءوز تەگى-فاميلياسى ارقىلى ءبىر-بىرىنەن ارەڭ اجىراتىلادى. ارينە، ەجەلگى تۇرىك تەكتى اتاۋلار دا جوق ەمەس، بىزگە تانىس «ەردوعان» ىسپەتتى.

ورىستاردىڭ اتى-ءجونىن مۇندا ءسوز قىلۋ دا ارتىق سەكىلدى يۆاندار مەن ۆلاديميرلەر، الەكساندرلار، ناتاشا، نينا مەن ۆاليا، تانيالار بۇكىل ورىستى قامتىعانىن بىلمەيتىن كىم بار.

ارابتار دا ءدال سونداي ادام اتتارى قالىپتاسقان شەڭبەردەن شىقپايتىن ادەتتە ەكەنى ولاردىڭ ادەبيەتى مەن ءدىني كىتاپتارىنان ايقىن بىلىنەدى.

ال، بىزگە مۇلدە بەيمالىم، كىتاپتاردان عانا بىلەتىن ارعى تەگى اعىلشىن، يسپان، پورتۋگال، يتال تەكتى لاتىن امەريكاندىقتاردىڭ اتى دا ەگىز قوزىداي ۇقساس ءتىپتى، اتا-بابا، اكە-بالا اتتارىن بىرىنە ءبىرىن قويا بەر مە، دەپ تە قالدىق. گاۆريەل گارسيا ماركەستىڭ «ءجۇز جىلدىق جالعىزدىق» رومانىنداعى اۋرەليانو مەن اركاديو اتتارىنان وقىرمان رەتىندە ابدەن شاتاساسىڭ...

سوندا، دەيمىن جەر شارىنداعى جالپى سانىمىز جيىرما ميلليونعا جەتىپ جىعىلاتىن قازاقتىڭ ەڭ كەمىندە ون بەس ميلليون ءتۇرلى اتى بار شىعار دەگەنگە كامىل سەنەمىن. ولاي دەسەك، وسىنشا ءتۇرلى، ءبىرىن-ءبىرى ەش قايتالاماعان اتى-ءجونىمىزدىڭ اتاۋلارى ءبىزدىڭ ءسوز بايلىعىمىزدىڭ سانى دەسەك، تالاس جوق دەپ ويلايمىن. ارينە، بۇل پىكىرىمدى قازاقتىڭ لينگۆيست عالىمدارىنا قالدىرامىن، مەنىكى قالامگەر رەتىندەگى جەتكىزۋ عانا...

اباي ماۋقاراۇلى

Abai.kz