قازاقستان رەسپۋبليكاسى – زايىرلى جانە دەموكراتيالىق مەملەكەت. ەلىمىز 1991 جىلى تاۋەلسىزدىگىن جاريالاپ، ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك نىشاندارىن، باسقارۋ جۇيەسىن جانە زاڭنامالىق نەگىزدەرىن  قالىپتاستىردى. سول ۋاقىتتان بەرى قازاق ءتىلى – مەملەكەتىمىزدىڭ نەگىزگى ءتىلى رەتىندە كونستيتۋتسيادا بەكىتىلدى. الايدا، قازىرگى كۇندە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ بارلىق سالادا ءوز دەڭگەيىندە قولدانىلىپ جاتىر دەپ ايتۋ قيىن. اسىرەسە، قاۋىپسىزدىك سالاسىندا، ناقتىراق ايتقاندا – قارۋلى كۇشتەر دە قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىلۋ دەڭگەيى وتە تومەن. بۇيرىقتار، قۇجاتتار، اسكەري حات الماسۋ جانە ءىس قاعازدارىنىڭ باسىم كوپشىلىگى ورىس  تىلىندە جۇرەدى. بۇل – قوعامدا ۇلكەن سۇراق پەن سىن تۋدىراتىن جاعداي. بۇعان پرەزيدەنتىمىز ۋاقىت سوزباي، كوڭىل اۋدارۋى كەرەك.

مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسى مەن قولدانىسى – ەلدىڭ ىشكى تۇتاستىعى مەن تاۋەلسىزدىگىنىڭ كورسەتكىشى. اسكەري قۇرىلىم – مەملەكەتتىڭ، ستراتەگيالىق ماڭىزى بار سالاسى. وندا ءتىل ساياساتىنىڭ ءتيىستى دارەجەدە جۇزەگە اسپاۋى – مەملەكەتتىك ساياساتتاعى سايكەسسىزدىك پەن تىلدىك ساياساتتاعى جۇيەسىزدىكتىڭ  بەلگىسى.

ولاي بولسا، قازاق اسكەرىندە نەگە قازاق ءتىلى قولدانىلمايدى؟ بۇل جاعداي نەدەن تۋىندايدى جانە ونى قالاي شەشۋگە بولادى؟ كانە اعايىن، وسى سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەپ كورەيىك.

قازاق قارۋلى كۇشتەرى 1992 جىلى قۇرىلدى. الايدا، ونىڭ قۇرىلىمدىق جانە كادرلىق نەگىزى كەڭەستىك جۇيەدەن اۋىسىپ كەلدى. كەڭەس وداعى كەزىندە بارلىق اسكەري قىزمەتكەرلەر ورىس تىلىندە ءبىلىم الىپ، قۇجاتتاردى سول تىلدە  جۇرگىزدى. بۇل ءداستۇر مەن جۇيە  تاۋەلسىز  قازاقستاندا دا ساقتالىپ قالدى. ويتكەنى العاشقى جىلدارى وفيتسەرلىك قۇرامنىڭ كوپ بولىگى – كەڭەس ارمياسىندا قىزمەت ەتكەن تاجىريبەلى، بىراق ورىس ءتىلدى كادرلاردان تۇردى. قازاق ءتىلىن ەركىن مەڭگەرگەن اسكەري مامانداردىڭ سانى وتە كەمشىڭ بولدى. مۇنداي جاعداي اۆتوماتى تۇردە ورىس ءتىلىنىڭ باسىمدىعىن ساقتاپ قالدى.

قازاقستانداعى اسكەري جوعارى وقۋ ورىندارى مەن دايىندىق ورتالىقتارىندا قازاق تىلىنە نەگىزدەلگەن وقۋ باعدارلامالارى مەن ماتەريالدارى وتە كەم. كۋرسانتتار مەن وفيتسەرلەر وقيتىن وقۋلىقتاردىڭ دەنى ورىس تىلىندە. قازاق تىلىندەگى بالامالارى كەزدەسسە دە، ولاردىڭ  عىلىمي - ادىستەمەلىك ساپاسى تومەن. وسىنىڭ سالدارىنان بولاشاق اسكەري ماماندار قازاق تىلىندە اسكەري تەرمينولوگيانى مەڭگەرە الماي، ونى ءىس جۇزىندە قولدانۋدان قاشقاقتايدى.

سونىمەن قاتار، كەيبىر قازاق ءتىلدى كۋرسانتتاردىڭ ءوزى كاسىبي اسكەري تىلدە سويلەۋگە قينالادى. سەبەبى، قازاق تىلىندە ءبىرىزدى اسكەري تەرمينولوگيا ءالى  تولىق قالىپتاسپاعان. بۇل جاعداي وفيتسەرلەر مەن ساربازدار اراسىندا قارىم-قاتىناستا جانە ءىس جۇرگىزۋدە قيىندىق تۋدىرادى. سوندىقتان، كوپ جاعدايدا اسكەري قىزمەتكەرلەر ورىس  ءتىلىن «ىڭعايلى  ءتىل» رەتىندە كورەدى.

قازىرگى كەزدە قازاق ارمياسىندا بۇيرىقتار، راپورتتار، نۇسقاۋلىقتار، اسكەري حاتتار مەن ەسەپتەر ورىس تىلىندە جازىلادى. قازاق ءتىلدى وفيتسەرلەر مەن ساربازدار بولسا دا، رەسمي حات-حابار تەك ورىس تىلىندە جۇزەگە اسادى. بۇل  قالىپتى جاعدايعا اينالعان. قازاق ءتىلىن قولدانۋعا تىرىسقان  قىزمەتكەرلەر كوپ جاعدايدا قولداۋ تاپپايدى، كەرىسىنشە – قوسىمشا قيىندىقتارعا تاپ بولادى: قۇجاتتى  اۋدارۋ، ءتۇسىندىرۋ، بەكىتۋ كەزىندە ۋاقىت پەن كۇش كوپ كەتەدى.

قازاق ارمياسى – ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ، تۇتاستىعى مەن قاۋىپسىزدىگىنىڭ تىرەگى. ونىڭ جۇمىسى مەن قۇرىلىمى مەملەكەتتىك تىلدە ءجۇرۋى – زاڭدى دا، قاجەتتى تالاپ. قازاق ءتىلى – ەلدىڭ بولمىسى مەن رۋحىنىڭ كورىنىسى. سوندىقتان قارۋلى كۇشتەر دە قازاق ءتىلىن قولدانۋ – تەك ءتىل ساياساتى ەمەس، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ساياساتىنىڭ دا اجىراماس  بولىگى.

قازاق ءتىلىءنىڭ اسكەري سالادا  تومەن دەڭگەيدە قولدانىلۋىنىڭ باستى سەبەپتەرى:

قازاق ءتىلدى كادرلاردىڭ جەتكىلىكسىزدىگى;

اسكەري وقۋ  ورىندارىندا ساپالى قازاقشا وقۋ قۇرالدارىنىڭ جوقتىعى;

ءتىل ساياساتىنىڭ ناقتى تالاپتارىنىڭ بولماۋى;

بۇل جاعدايلاردى شەشۋ ءۇشىن مىناداي ناقتى قادامدار قاجەت:

قورعانىس مينيسترلىگى جانىنان قازاق ءتىلىن دامىتۋ جونىندە ارنايى ورتالىق قۇرۋ;

اسكەري وقۋ ورىندارىندا قازاق تىلىندە وقىتۋ ۇلەسىن ارتتىرۋ، تەرمينولوگيانى جۇيەلەۋ;

اسكەري قۇجاتتاردىڭ قازاقشا ۇلگىلەرىن دايىنداۋ جانە بەكىتۋ;

مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرگەن قىزمەتكەرلەردى ماراپاتتاۋ جانە قىزمەتتە وسۋىنە جاعداي جاساۋ;

قازاق تىلىندە ءىس جۇرگىزۋدى كەزەڭ-كەزەڭىمەن ەنگىزۋدىڭ ناقتى كەستەسىن قابىلداۋ.

مىنە وسىعان،  پرەزيدەنتىمىزدەن باستاپ، وسى سالاعا جەتەكشىلىك ەتىپ  جۇرگەن اسكەري ماماندار شىنايى تۇردە كوڭىل ءبولىپ، ۋاقىتتى سوزا بەرمەي، تەزدەتۋى قاجەت. بىزدەن وزگە كورشى مەملەكەتتەردىڭ بارلىعىندا اسكەري سالا ءوز تىلدەرىندە ءىس جۇرگىزۋدە. جوعارىدا جۇرگەندەردىڭ وسىنشالىقتى ەز، نادان بولۋعا، قالاي ءداتى شىدايدى. نامىسسىزدىق قوي.

ەگەر مەملەكەت اسكەري قۇرىلىمدا قازاق ءتىلىن تولىققاندى ەنگىزە الماسا، وندا باسقا سالالاردان مۇنداي تالاپتى كۇتۋ دە قيىن. سوندىقتان، قازاق ارمياسى مەملەكەتتىك تىلدە سويلەۋى كەرەك. بۇل – تەك ءتىل تاعدىرى ەمەس، ەل بولاشاعىنىڭ قاۋىپسىزدىگى.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz