قازاق حاندىعىنىڭ تاريحىندا ەلدىڭ بىرلىگىن ساقتاپ، اۋماعىن كەڭەيتۋ جولىندا كۇرەسكەن حانداردىڭ ءبىرى - تاۋەكەل حان. ول XVI عاسىردىڭ سوڭىندا، دالىرەك ايتساق، 1582 جىلدان باستاپ 1598 جىلعا دەيىن حاندىقتى باسقاردى.

ونىڭ بيلىككە كەلۋى مەن ورتالىق ازيادا جۇرگىزگەن جاۋلاپ الۋ جورىقتارى - قازاق حاندىعىنىڭ جاڭا كەزەڭگە ۇمتىلۋىنىڭ بەلگىسى ەدى. تاۋەكەل حان تەك باتىر قولباسشى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار، كورەگەن ساياساتكەر رەتىندە تانىلدى. قازاق حاندىعىنىڭ تۇتاستىعى كۇشەيىپ، حالىقارالىق قاتىناستار جۇيەسىندە ايتارلىقتاي ورىن الا باستادى.

تاۋەكەل حاننىڭ بيلىككە كەلۋى مەن تاريحي جاعداي

تاۋەكەل حان - جەتىسۋ مەن سىر بويىن مەكەندەگەن قازاق رۋلارىنىڭ قولداۋىمەن بيلىككە كەلگەن شىعاي حاننىڭ ۇلى. ول جاستايىنان اسكەري ىستەرگە بەيىم وسكەن تاجىريبەلى ساردارلاردىڭ ءبىرى ەدى. شىعاي حان بۇحار حاندىعىمەن تىعىز بايلانىس ورناتىپ، ابدوللا حانمەن وداق قۇرعان بولاتىن. شىعاي حاننىڭ ءومىرىنىڭ سونىندا بۇحار اسكەرىنىڭ قۇرامىندا سامارقاند مىڭىندا شايقاسقا قاتىسىپ، سول ارادا قايتىس بولادى. ونىڭ ورنىنا بالاسى تاۋەكەل بيلىككە كەلەدى. وسى كەزەڭدە ورتالىق ازياداعى جاعداي وتە كۇردەلى ەدى. بۇحار حاندىعى، موعولستان، قازاق حاندىعى جانە قوقان سەكىلدى كۇشتەر اراسىندا ءوزارا بيلىك ءۇشىن كۇرەس ءجۇرىپ جاتقان. شايباني اۋلەتىنىڭ السىرەۋى، تارتىستار مەن كورشى مەملەكەتتەردىڭ بىتىراڭقىلىعى تاۋەكەل حان ءۇشىن ءتيىمدى تاريحي مۇمكىندىك بولدى. ول وسى جاعدايدى وڭتايلى پايدالانىپ،  قازاق حاندىعىنىڭ شەكاراسىن كەڭەيتۋگە كىرىستى.

تاۋەكەل حان ءۇشىن ەڭ باستى ساياسي جانە اسكەري قارسىلاس بۇحار حاندىعى بولدى. وسى مەملەكەت سول كەزدە ورتا ازياداعى ەڭ قۋاتتى ساياسي قۇرىلىمداردىڭ ءبىرى ەدى دەۋگە بولاتىن. سول تۇستاعى بۇحار حانى ابدوللا II ءوزىنىڭ بيلىگىن ماۋەرانناحر اۋماعىنا، سونىڭ ىشىندە تاشكەنت، سامارقاند،  بۇحارا سياقتى ءىرى قالالارعا جۇرگىزىپ وتىرعان ەدى. بۇل قالالار، تەك ساۋدا مەن مەدەنيەتتىڭ عانا ەمەس، سونداي-اق، ستراتەگيالىق ماڭىزى بار ءىرى جانە باي قالالار بولاتىن.

1580 – 1590 جىلدارى اراسىندا قازاق حاندىعى مەن بۇحار حاندىعىنىڭ اراسىندا بىرنەشە رەت ءىرى سوعىستار بولدى. سوعىستار كوبىنە سىرداريا بويىنداعى قالالار تۇركىستان، ساۋران، وتىرار، شىمكەنت، تاشكەنت ءۇشىن ءجۇردى. تاۋەكەل حان الدىمەن تاشكەنت پەن تۇركىستاندى ءوزىنىڭ باقىلاۋىنا الىپ، بۇل ايماقتاردا تۇراقتى بيلىك ورناتۋعا تىرىستى. تۇركىستان قالاسىنىڭ، قازاق حاندىعىنىڭ رۋحاني جانە اكىمشىلىك ورتالىعى ەتۋ يدەياسى دا وسى كەزدە پايدا بولدى. 1598 جىلى ابدوللا حاننىڭ دەنساۋلىعى ناشارلاپ، مەملەكەت ۇشىندە الاۋىزدىق كۇشەيگەن تۇستا، تاۋەكەل حان شەشۋشى جورىق جاساۋعا بەل شەشە كىرىستى. ول بۇحار حاندىعىنا قارسى جەتپىس مىڭعا جۋىق ساربازدان قۇرالعان اسكەردى باستاپ، ورتالىق ازيانىڭ تەرەڭىنە قاراي جورىق جاسادى. قازاق اسكەرى قىسقا ۋاقىتتا سايرام، شىمكەنت، تۇركىستان، تاشكەنت سەكىلدى ماڭىزدى قالالاردى تارتىپ الدى. اسكەرى سامارقاند پەن بۇحارا قالالارىنا دەيىن جەتتى.

1598 جىلعى جورىق تاۋەكەل حاننىڭ ەڭ ءىرى اسكەري ستراتەگيالىق قادامى بولدى. وسى جورىق كەزىندە قازاق اسكەرى بۇحارعا دەيىن بارىپ، قالانى قورشاۋعا الدى. الايدا، قورشاۋ بارىسىندا تاۋەكەل حان اۋىر جاراقات الدى. ول جاراقاتىنان ايىقپاي، كوپ ۇزاماي قايتىس بولدى. وسى جاعداي جورىقتىڭ سوڭىنا اپاردى. بىراق، جورىقتىڭ ءوزى قازاق حاندىعى ءۇشىن ۇلكەن جەڭىس بولىپ سانالدى.

تاۋەكەل حاننىڭ جورىقتارىنىڭ ناتيجەسىندە تۇركىستان مەن تاشكەنت سياقتى قالالار قازاق حاندىعىنىڭ قۇرامىنا ءوتتى. بۇل قالالار حاندىقتىڭ ساۋدا -  ەكونوميكالىق الەۋەتىن ارتتىردى. سونىمەن قاتار، بۇل قالالاردا يسلام ءدىنى مەن قازاق مادەنيەتى كەڭىنەن دامىپ رۋحاني ورتالىققا اينالدى.

تاۋەكەل حان تەك اسكەري ءىس-شارالارمەن شەكتەلمەي، سىرتقى ساياساتتى دا بەلسەندى جۇرگىزدى. ول كورشى ەلدەرمەن، سونىڭ ىشىندە ماسكەۋ پاتشالىعى جانە ءسىبىر حاندىعىمەن ديپلوماتيالىق بايلانىس ورناتۋعا تالپىندى. ونىڭ بۇل ارەكەتى قازاق حاندىعىنىڭ حالىقارالىق ارەناداعى بەدەلىن كوتەرۋگە باعىتتالدى. ماسكەۋمەن دوستىق قارىم-قاتىناس ورناتۋ ارقىلى تاۋەكەل حان بۇحارا حاندىعىنا قارسى وداقتاس تابۋعا ۇمىتتەندى. ول رەسەيگە ەلشىلەر جىبەرىپ، ساۋدا جانە ساياسي قولداۋ جاعدايلارىن تالقىلادى. بۇل سىرتقى ساياساتتاعى كورەگەندىك، قازاق حاندىعىنىڭ ايماقتاعى پوزيتسياسىن كۇشەيتتى.

ايتارىمىز، تاۋەكەل حان قازاق حاندىعىنىڭ تاريحىندا ەرەكشە ورىن الاتىن ءىرى تاريحي تۇلعا. ونىڭ بيلىك ەتكەن كەزەڭى - قازاق حاندىعىنىڭ كۇشەيىپ، ورتالىق ازياداعى بەدەلىنىڭ ارتۋىمەن سيپاتتالادى. تاۋەكەل حان جاۋىنگەرلىك قاسيەتىمەن قاتار، ساياسي كورەگەندىگىمەن، ستراتەگيالىق ويلاۋ قابىلەتىمەن ەرەكشەلەنەدى. ونىڭ بۇحار حاندىعىنا جاساعان جورىعى، وڭتۇستىك قالالاردى جاۋلاپ الۋى، سىرتقى ساياساتتاعى قادامدارى قازاق حاندىعىن دەرجاۆالىق دەڭگەيگە جەتكىزدى. تاۋەكەل حاننىڭ قايسارلىعى مەن تاباندىلىعى، بۇگىنگى ۇرپاق ءۇشىن تاۋەلسىزدىكتىڭ، بىرلىكتىڭ جانە مەملەكەتشىلدىكتىڭ جارقىن ۇلگىسى دەپ ناقتى ايتۋعا بولادى.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz