رۋح-ارۋاقتى قايتسەك بەلسەندى كۇشكە اينالدىرا الامىز؟

وسى كۇنگە دەيىن ادام بالاسى ءبىر سۇراققا ءالى دۇرىس جاۋاپ تابا العان جوق. ول – رۋح-ارۋاققا قاتىستى ماسەلە. الايدا، قازاق ءۇشىن بۇل ونشالىقتى قيىن سۇراق ەمەس بولاتىن. ولاي بولاتىنى قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمى رۋح-ارۋاقپەن تىعىز بايلانىستا قالىپتاستى. قازاقتىڭ ءدىني تانىمى قوجا احمەت ياساۋي نەگىزىن سالعان سوپىلىق جول نەگىزىندە قالىپتاسقاندىقتان، رۋح-ارۋاق قازاق ءۇشىن  دىني تانىمىنىڭ نەگىزگى وزەگى بولىپ تابىلادى. الايدا، سوڭعى 30 جىل كولەمىندە سىرتتان كەلگەن ۋاححابيلىك-سالافيلىك اعىم تاراپىنان رۋحقا قارسى جاسالعان شابۋىلدار حالىقتىڭ ساناسىندا ءتۇرلى وي-پىكىرلەردىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتتى. «رۋح-ارۋاق دەسە اللاعا سەرىك قوسۋ» دەپ ەسەپتەيتىن ۋاححابيلەر حالىقتىڭ ساناسىنا ءوز تانىمدارىن كۇشتەپ ەنگىزدى دەسە بولادى. بۇل ۇدەرىسكە قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىنى بولىپ تابىلاتىن ياساۋي جولى وكىلدەرى تاراپىنان قارسىلىق كورسەتىلگەنىمەن، ولار قۋعىنعا سالىنىپ، باسشىلارى تۇرمەگە ۇزاق جىلدارعا سوتتالعانىن حالىق ۇمىتا قويعان جوق.  قمدب ۋاححابلىك-سالافيلىك باعىت ىقپالىندا بولعاندىقتان رەسپۋبليكا كولەمىندەگى مەشىتتەردە رۋح-ارۋاققا قارسىلىق، بۇرىنعىداي اشىق بولماسا دا، ءالى كۇنگە جالعاسىپ كەلەدى. سونداي ارەكەتتەردىڭ سالدارىنان حالىقتىڭ ساناسىنان رۋح-ارۋاققا قاتىستى تانىم تۇسىنىك شايىلىپ بارادى. قازىرگى كۇنى مەشىتكە بارىپ، ۋاعىز تىڭداپ جۇرگەن حالىقتىڭ ساناسىندا رۋح-ارۋاققا قاتىستى حالىقتىڭ تۇسىنىگى تەرىس نەمەسە ەكىۇشتى دەسە بولادى. ونىڭ ۇستىنە قمدب ماماندارىنىڭ قازاقتىڭ ءداستۇرلى دىنىنەن حابارسىزدىعى جانە ۋاححابيلىك-سالافيلىك ىقپالدىڭ باسىمدىعىنان قازاق حالقىنىڭ رۋح-ارۋاققا قاتىستى سالت-داستۇرىنە قارسى شىعىپ، ولاردى شاما كەلگەنشە قولدانىستان شىعارۋعا ارەكەت جاسالۋدا. مۇنىڭ ءتۇبى قازاق حالقىنىڭ سەگىز ءجۇز جىلدان بەرى قالىپتاسىپ قالعان ءدىني تانىمى نەگىزدەرىن حالىق ساناسىنان سىلىپ تاستاۋعا باعىتتالعان ارەكەت ەكەندىگىن قمدب ماماندارى تۇسىنبەيدى دەپ ايتا المايمىز. تۇسىنەدى، سويتە تۇرا قازاقتىڭ تانىم تۇسىنىگىن قالايدا وزگەرتۋ باعىتىنداعى ارەكەتتەرىن توقتاتىن نيەتتەرى جوق. ماقساتتارى قالايدا قازاق حالقىن ءداستۇرلى ءدىني تانىم نەگىزدەرىنەن ايىرۋ. سىلتاۋلارى حالىق كىسى قايتىس بولعاندا ءداستۇرلى جول-جورالعىلاردى اتقارۋ بارىسىندا كوپ شىعىنعا ۇشىراپ جاتىر. سودان ءبىز حالىقتى ساقتاندىرۋىمىز كەرەك جانە قازاقتىڭ بۇل داستۇرلەرى شاريعاتقا قايشى دەگەن ۋاجدەرىن ايتادى. سوندا جۇزدەگەن جىلدار بويى وسى سالت-ءداستۇردى ۇستانىپ كەلگەن قازاقتىڭ اتا-باباسى اقىماق بولعانى ما؟ وعان باس اۋىرتىپ جاتقان ءدىن قىزمەتكەرلەرىن كورمەدىم. كەرىسىنشە، سوڭعى جىلدارى قازاقتىڭ كىسى قايتقاندا ۇستاناتىن جول-جورالعىلارىنىڭ ءبىرازى قولدانىستان بىرتىندەپ شىعا باستاعانىنىڭ دا كۋاسى بولىپ ءجۇرمىز.

بۇل جاعداي حالىقتىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگىنىڭ نارازىلىعىن تۋعىزىپ، جالپى يسلام دىنىنە دەگەن تەرىس كوزقاراستىڭ قالىپتاسىپ كەلە جاتقانى شىندىق. حالىقتىڭ وسىنداي نارازىلىعىن ءوز پايداسىنا شەشۋدى ماقسات ەتكەن وزدەرىن «تاڭىرشىلەرمىز» دەپ اتايتىن قولدان جاسالعان ءدىني اعىم قازاق رۋحانياتىنىڭ «جاناشىرى» رەتىندە ارەناعا  شىقتى. بۇل «تاڭىرشىلەر» ۋاححابيلىك-سالافيلىك اعىم ىقپالىنا تىكەلەي قارسى تۇرا الاتىن باعىت رەتىندە وزدەرىن جارنامالاپ باعۋدا. ەڭ باستىسى ۋاححابيلىك-سالافيلىك اعىم جوققا شىعارعان قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرى مەن رۋح-ارۋاققا قاتىستى ۇستانىمىن قورعاۋدى «تاڭىرشىلدەر» وزدەرىنىڭ ۋاعىزدارىنىڭ نەگىزگى وزەگى ەتىپ الدى.  بۇلار ەندى ۋاححابيلىك-سالافيلىك باعىتقا ەمەس، جالپى يسلام دىنىنە قارسى شىعىپ، حالىقتى ءبىر مىڭ ەكى ءجۇز ەلۋ جىلدان بەرى ۇستانىپ كەلە جاتقان دىنىنەن باس تارتقىزىپ، يسلام ءدىنى تۇركىلەر اراسىنا كەلگەنگە دەيىنگى كەزەڭگە ءبىر-اق سىرعىتپاق. ولاردىڭ ايتۋىنشا سوندا عانا قازاق حالقى ناعىز رۋحاني تاۋەلسىز حالىققا اينالادى-مىس. ولاردىڭ ماقساتى 1250 جىلدان بەرى يسلام ءدىنى اياسىندا دۇنيەگە كەلگەن رۋحاني قۇندىلىقتاردان باس تارتقىزىپ، حالىقتى رۋحسىز توبىرعا اينالدىرۋ.   بۇل جەردە مىناداي ءبىر قىزىق  زاڭدىلىقتى بايقاۋعا بولادى. ۋاححابيلىك-سالافيلىك باعىت وكىلدەرى قازاقتىڭ ءداسۇرلى ءدىنى ياساۋي جولىنان باس تارتقىزۋ ماقساتىندا قولدارىنان كەلگەننىڭ ءبارىن جاساپ ەدى، ەندى «تاڭىرشىلەر» كەلىپ، جالپى يسلام دىنىنەن باس تارتقىزۋ ءۇشىن قولدارىنان كەلگەنىنىڭ ءبارىن جاساپ جاتىر. بۇل ۋاححابيلىك-سالافيلىك اعىم وكىلدەرى دە، وزدەرىن «تاڭىرشىلەرمىز» دەپ جۇرگەن بەلسەندىلەر دە ءبىر ماقساتقا قىزمەت ەتىپ جاتقان، قازاقتىڭ اراسىنا جىك سالىپ، ءوزارا جاۋلاستىرۋدى ماقسات ەتكەن ەكى توپتىڭ ارەكەتى دەپ ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. ولاي دەپ تۇجىرىم جاساۋعا سەبەپ بولعان مىنا وزدەرىن «تاڭىرشىلەرمىز» دەپ جۇرگەندەردىڭ «ءتاڭىر» ءدىنىن امەريكاندىق ميللياردەر دجورج سوروستىڭ قارجىلاي قولداۋىمەن قولدان جاساپ شىققان مارقۇم جۋرناليست اۋەزحان قودار باستاعان توپ بولاتىن. كەزىندە ولار «تامىر» اتتى جۋرنال دا شىعاردى. ال، ۋاححابيلىك اعىمدى دۇنيەگە كەلتىرگەن اعىلشىن تىڭشىسى حەمفەردىڭ قولداۋىمەن مۇحاممەد ابدالۋاححاب ناجدي بولاتىن. سول اعىم دۇنيەگە كەلگەلى يسلام الەمىندە تىنىشتىق جوق. قاندى قىرعىننان كوز اشپاي كەلە جاتىر. ەندى مىنە ءبىزدىڭ وتانىمىز قازاقستانعا دا اۋىز سالدى. قازاقستاندا ۋاححابيلىك-سالافيلىك اعىمعا قارسى تۇرۋ ميسسياسى قولدان جاسالىپ، پسەۆدو-ءدىن ستاتۋسىنا يە بولعان «تاڭىرشىلەرگە» جۇكتەلىپ وتىر. جوسپار بويىنشا وسى ەكى اعىم اراسىندا بولاشاقتا قاقتىعىس بولۋى ءتيىس. ءوزارا قىرقىسىپ، قىرىلىپ جاتقان حالىقتى توناۋ دا، تالاۋ دا وڭاي. ءبىز ونى تاياۋ شىعىس ەلدەرىندەگى وقيعالاردان كورىپ وتىرمىز. دەمەك، ءبىز كۇن ساناپ، قاتەرلى شەپكە جاقىنداپ كەلەمىز. بۇل ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ باتىستىڭ سۇرقيا  ساياساتىنىڭ قارماعىنا ىلىكەنىنىڭ ايقىن دالەلى دەسەك بولادى.

بۇل ەلىمىزگە ءتونىپ كەلە جاتقان وسى قاتەردەن قۇتىلۋدىڭ مۇمكىندىگى بار ما؟ بار. ول قازاق حالقىن ءوزىنىڭ ءداستۇرلى ءدىنى-ياساۋي جولىنا قاراي بەت بۇرعىزىپ، ياساۋي جولىن مەملەكەتتىك يدەولوگيا دەڭگەيىنە كوتەرۋ. باسقا جول جوق. ەگەردە ءبىز ۋاححابيلىك-سالافيلىك باعىتتىڭ دا،  «پسەۆدو-تاڭىرشىلەردىڭ» دە سەنىم نەگىزدەرىنىڭ ەشقانداي سىن كوتەرمەيتىنىن دالەلدەپ بەرە الساق، وندا حالىقتىڭ بەتىن كەرى ءداستۇرلى دىنىمىزگە قاراي بەت بۇرعىزۋعا مۇمكىندىك تۋادى.

ەندىگى كەزەكتە جوعارىدا اتتارى اتالعان اعىمداردىڭ نەگىزدەرىنە قىسقاشا تالداۋ جاساپ، ولاردىڭ شىنايى بەت-بەينەسىن اشىپ كورسەتۋگە كۇش سالىپ كورەلىك. مىسالى، ۋاححابيلىك جولدىڭ ۇستانعان سەنىم جۇيەسى قۇران نەگىزدەرىنە ساي كەلمەيتىنىن دالەلدەپ بەرۋ ونشالىقتى قيىن ەمەس. ولاردىڭ ءبىر عانا رۋح-ارۋاقتى جوققا شىعارۋى ولاردىڭ يسلام نەگىزدەرىنە قارسى ەكەندىكتەرىن كورسەتەدى. رۋح دەسە، اللاعا سەرىك قوسۋ دەپ ەسەپتەيتىن ۋاححابيلەردىڭ ادام بالاسىنىڭ رۋحسىز ءومىر سۇرە المايتىنىمەن جۇمىستارى جوق. ولاردىڭ ويىنشا ادامنىڭ ماتەريالدىق بولمىسى ادام بولمىسىنداعى نەگىزگى كومپونەنت، رۋح بولسا، ۋاقىتشا بەرىلەتىن نارسە. كەلدى-كەتتى. سوندىقتان رۋحتىڭ ادام ومىرىندە ماڭىزى جوق ەسەپتى. ونىڭ ۇستىنە ولار رۋح تۋرالى اللا تاعالا ءتۇسىندىرىپ ەشتەڭە ايتپاعان دەپ ەسەپتەيدى دە، قۇران كارىمنىڭ «يسرا» سۇرەسىندەگى 85 اياتقا سۇيەنەدى. ول اياتتا:  (ەي، مۇحاممەد) ولار سەنەن رۋحتىڭ نە ەكەنىن سۇرايدى. (سەن ولارعا) رۋح راببىنىڭ قۇزىرىنداعى ءىس»، - دەپ ايت. سەندەرگە ول جونىندە از مالىمەت بەرىلگەن.» قۇران كارىمنىڭ بۇل اياتى يسلام ءدىنىنىڭ العاشقى كەزەڭىندە تۇسكەندىكتەن، مۇحاممەد پايعامبارعا رۋح ماسەلەسىن ياحۋديلەرگە ءتۇسىندىرۋ قيىن بولاتىنى ەسكە الىنىپ، وسى ايات تۇسىرىلگەن بولاتىن. ولار وسى اياتقا سۇيەنىپ، جالپى رۋحقا، ادامنىڭ رۋحاني بولمىسىنا قارسى شىعۋدا. ولاردىڭ بۇل ۇستانىمىن ارى قاراي بەكىتۋىنە قۇران كارىمنىڭ «فاتىر» سۇرەسىندەگى «ەگەر ولارعا جالبارىنساڭدار - داۋىستارىڭدى ەستىمەيدى. ءمۇبادا، ولار ەستىسە دە، سەندەرگە جاۋاپ قايتارا المايدى. سونداي-اق، قيامەت كۇنى ولار سەندەردىڭ ورتاق قوسقاندارىڭنان تانادى. تولىق حابار بەرۋشى اللاھتاي سەندەرگە ەشكىم تۇسىندىرمەيدى» دەگەن ايات تا ولاردىڭ رۋحقا قاتىستى ۇستانىمدارىنىڭ دۇرىستىعىن دالەلدەيتىنىن ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك. ونىڭ سەبەبى، ول كەزەڭدە رۋح-ارۋاق ءالى بەلسەندى كۇشكە اينالماعان بولاتىن. سوندىقتان   «فاتىر» سۇرەسىنىڭ بۇل اياتى X11-عاسىرعا دەيىن دۇرىس بولىپ كەلدى. (قوجا احمت ياساۋي ءدىندى شاريعات دەڭگەيىنەن تاريقات دەڭگەيىنە كوتەرگەننەن كەيىن بۇل ايات ءوزىنىڭ قۋاتىن جوعالتتى. ءدىننىڭ تاريقات دەڭگەيىنە كوتەرىلۋى رۋحتىڭ بەلسەندى كۇشكە اينالۋىنا مۇمكىندىك بەردى.) الايدا، قۇران كارىمدە رۋحقا قاتىستى باسقا اياتتار جەتكىلىكتى. «ساد» سۇرەسىنىڭ 72 اياتىندا اياتتا «ونى جاراتىپ، (بەينەسىن كەلتىرىپ، دەنە مۇشەلەرىن تولىقتاپ، كەمەل ادام ەتىپ) وعان رۋحىمنان ۇرلەپ جان سالعان سوڭ، وعان ساجدە قىلىڭدار»  دەدى». بۇل ايات رۋحتىڭ اللا تاعالانىڭ ادام بالاسىنا بەرگەن ءوزىنىڭ اماناتى ەكەندىگىن دالەلدەيدى. دەمەك، «رۋحتى اللاعا سەرىك قوسۋ» دەپ دالەلدەۋ اللا تاعالانىڭ قۇدىرەتىنە شاك كەلتىرۋ جانە رۋحتىڭ ادام بولمىسىنداعى ءمانىن تۇسىنبەۋ بولىپ تابىلادى. ۋاححابيلەردىڭ رۋحتى اللاعا سەرىك قوسۋ دەگەن تۇسىنىگى ولاردىڭ رۋحتىڭ قۇدىرەتىن تانۋعا مۇمكىندىك بەرمەدى. مىسالى ۋاححابيلەردە رۋح قاباتتارى تۋرالى تانىم-تۇسىنىك مۇلدە جوق. رۋحتىڭ جەتى قاباتتان تۇراتىنى، ونىڭ ءار قاباتى ادام ساناسىنىڭ بەلگىلى ءبىر دەڭگەيىنە جاۋاپ بەرەتىنىن مۇلدە تۇسىنبەيدى. وسى سەبەپتەن دە قازىرگى كەزەڭدە الەمدىك عىلىمدا مۇسىلمانداردىڭ ۇلەس سالماعى وتە تومەن نەمەسە جوق دەۋگە بولادى. قازىرگى ادام بالاسى جەتى قابات رۋحتىڭ ءۇش قاباتىن عانا پايدالانىپ وتىر. ولار: يسمۋ-ل ياقين، راسمۋ-ل ياقين، ʻيلمۋ-ل ياقين دەپ اتالادى. العاشقى ەكى ساتىسى جالپى بارلىق جاندى جاراتىلىسقا ورتاق. ال، ʻيلمۋ-ل ياقين ادام بالاسىنا ارنايى بەرىلگەن دارەجە. وسى ʻيلمۋ-ل ياقين دارەجەسىن بەرۋ ارقىلى اللا تاعالا ادام بالاسىن وزگە ماقلۋقاتقا بيلىگىن جۇرگىزە الاتىن دەڭگەيگە كوتەردى  جانە جاراتىلعان نارسەلەردەن وزىنە قاجەتتى قۇرال-جابدىقتى، ماتەريالدىق دۇنيەنى جاساپ الاتىن دەڭگەي بەردى. وسى دەڭگەيگە كوتەرىلگەن ادام بالاسى قازىرگى كۇنى عىلىمنىڭ كوپتەگەن سالالارىندا جاڭالىقتار اشىپ، قازىرگى ادامزات بالاسى پايدالانىپ وتىرعان يگىلىكتەرگە قول جەتكىزىپ وتىر. ال، رۋحتى اللاعا سەرىك قوسۋ دەپ بىلەتىن ۋاححابيلىك باعىت سوڭىنا ەرگەندەر كوپ جاعدايدا ءۇشىنشى ساتىدان ەكىنشى ساتىعا تومەندەپ، حايۋاني بولمىس دەڭگەيىنە ءتۇسىپ كەتكەن جايى بار. سوندىقتان ول باعىتتىڭ سوڭىنا ەرگەندەردىڭ كوپشىلىگى ايتىلعان ءسوزدىڭ ءمانىن تۇسىنە بەرمەيدى. ەڭ باستىسى ۋاححابيلىك يدەولوگيا سوڭىنا ەرگەندەر شاريعات امالدارىن تولىق ورىنداساق بولدى، ءبىز قۇدايدىڭ الدىنداعى بورىشىمىزدى تولىق وتەدىك دەپ بىلەدى. الايدا، ولاردىڭ بۇل ۇستانىمى قۇران كارىم تالاپتارىنا ساي كەلە بەرمەيتىنىمەن جۇمىستارى جوق. مىسالى، قۇراننىڭ «اسر» سۇرەسىندەگى قويىلعان تالاپتاردى ەسكەرە بەرمەيدى. «اسر» سۇرەسىندە ادام بالاسىنا مىناداي تالاپتار قويىلادى: 1. عاسىرمەن انت! يمان كەلتىرىپ، ىزگى ىستەر ىستەگەن، ءبىر-بىرىنە اقيقاتتى، سابىر-تاقاتتى وسيەتتەگەن ادامداردان باسقانىڭ بارلىعى زيان تارتادى» بۇل سۇرەدە اللا تاعالاعا يمان كەلتىرىپ، ىزگى امال جاساعاندار مەن اقيقاتپەن ءومىر ءسۇرىپ، سابىرلى بولعانداردان باسقالاردىڭ بارلىعى زياندا دەپ ەسكەرتەدى. ال وسى سۇرەنى اباي اتامىز بىلايشا تاپسىرلەيدى:

ماحابباتپەن جاراتقان ادامزاتتى،
سەن دە ءسۇي ول اللانى جاننان ءتاتتى.
ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ،
جانە حاق جول وسى دەپ ادىلەتتى.

وسى ءۇش ءسۇيۋ بولادى يماني گۇل،
يماننىڭ اسىلى ءۇش دەپ سەن تاحقيق ءبىل.
ويلانداعى، ۇشەۋىن تاراتىپ باق،
باستى بايلا جولىنا مالىڭ تۇگىل.

ءدىن دە وسى، شىن ويلاساڭ تاعات تا وسى،
ەكى دۇنيە بۇل تاسديق – حاقتىڭ دوسى.
وسىلاردى بۇزاتىن جانە ءۇش ءىس بار،
پايدا، ماقتان، اۋەسقوي – ونان شوشى.

رۋزا، ناماز، زەكەت، حاج تالاسسىز ءىس،
جاقسى بولساڭ، جاقسى تۇت ءبارىن تەگىس.
باستاپقى ءۇشىن بەكىتپەي، سوڭعى ءتورتى،
قىلعانمەنەن تاتىمدى بەرمەس جەمىس. «اسر» سۇرەسىندەگى تالاپ پەن اباي اتامىزدىڭ «اسر» سۇرەسىنە جاساعان ءتاپسىرى يسلامداعى باستى تالاپتىڭ نە ەكەنىن ايقىن كورسەتىپ تۇر. دەمەك، ۋاححابيلىك باعىتتىڭ ناماز عيباداتىن بارلىق تاعات-عيباداتتىڭ الدىنا شىعارۋى يسلام ءدىنىنىڭ نەگىزگى تالاپتارىنا ساي كەلمەيدى. دىندە يمان كەلتىرمەي تۇرىپ، ناماز وقۋعا بولمايدى. ۋاححابيلىك باعىت تالابى بويىنشا يمان نەگىزگى ماسەلە ەمەس، ناماز وقىساڭ بولدى، بارلىق كۇنالارىڭ كەشىرىلەدى دەپ ەسەپتەيدى. ال، ۋاححابيلىكتىڭ بۇل ۇستانىمى يسلام ءدىنىنىڭ نەگىزگى تالابىنا قايشى ەكەندىگىن ەسكەرمەيدى.

ەندىگى كەزەكتە سالافيلەر تۋرالى قىسقاشا توقتالىپ وتەلىك. ول ءۇشىن الدىمەن مۇحاممەد پايعامبار قايتىس بولاعاننان كەيىنگى كەزەڭگە قىسقاشا قىسقاشا شولۋ جاساپ وتەلىك. مۇحاممەد پايعامبار قايتىس بولعاننان كەيىن يسلام ءدىنى ەكى توپقا ءبولىندى. ءبىرىنشىسى، ارابتىڭ سالت-ءداستۇرى مەن مادەنيەتى، ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇرى يسلام شاريعاتىنىڭ نەگىزى دەپ تانىعان توپ ەدى. ولار رۋحاني الەم مەن ادامزات اراسىنداعى بايلانىس مۇحاممەد پايعامباردىڭ دۇنيەدەن وتۋىمەن تولىعىمەن ءۇزىلدى. ەندى ءبىز سول پايعامبار ءتىرى كەزىندە قالىپتاسقان شاريعاتتى ساقتاپ قالۋىمىز كەرەك جانە يسلام ءدىنى وسى نەگىزدە الەمگە تارالۋعا ءتيىس دەگەن ۇستانىمدا بولدى. بۇل باعىت كەيىننەن احل ال-حاديس دەپ اتالا باستادى. قازىرگى وزدەرىن سالافيلەرمىز دەپ جۇرگەن باعىتتىڭ نەگىزى وسى كەزەڭدە قالىپتاسقان بولاتىن. ماعىناسى العاشقىلار دەگەندى بىلدىرەدى. بۇل اعىم يسلام ءدىنىنىڭ العاشقى كەزىندەگى قالپىن ساقتاپ قالۋدى ماقسات ەتەدى. ءبىز سوندا عانا يسلام ءدىنىن تازا ساقتاي الامىز دەپ ەسەپتەيدى. ولار يسلام ءدىنىن قابىلداۋ ارابتىڭ رۋحاني-مادەني بولمىسىن تولىعىمەن قابىلداۋ دەپ بىلەدى. دەمەك، سالافيلەردىڭ تۇپكى  ماقساتى كەز-كەلگەن حالىقتى ارابتاندىرۋ. سول كەزەڭدەردە تاياۋ شىعىستاعى حالىقتار وزدەرىنىڭ رۋحاني-مادەني بولمىسىنان تولىعىمەن باس تارتىپ، ارابتىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتىن قابىلدادى.  مۇنىڭ سوڭى X-X1-عاسىرلارعا كەلگەندە يسلام ءدىنىنىڭ تولىعمەن قۇلدىراپ، رۋحاني داعدارىسقا تۇسۋىنە ىقپال ەتۋمەن اياقتالعان بولاتىن.

ال، ەكىنشى توپ بولسا، ولاردىڭ بۇل ۇستانىمىمەن كەلىسكەن جوق. ەڭ باستىسى رۋحاني الەم مەن ادامزات اراسىنداعى بايلانىس ۇزىلگەن جوق جانە ارى قاراي جالعاسۋدا دەپ ەسەپتەدى. سونىمەن بىرگە، ول توپ يسلام ءدىنىن قابىلداعان حالىقتاردىڭ اراب بولۋى مىندەت ەمەس، يسلام دىنىندەگى يمان نەگىزدەرىن قابىل ەتسە مۇسىلمان دەپ ەسەپتەدى. ولار وزدەرىنىڭ بۇل ۇستانىمدارىن قۇران كارىمنىڭ «مايدا» سۇرەسىنىڭ 48 اياتىنا سۇيەنە وتىرىپ، دالەلدەدى. ول سۇرەدە «ەي،مۇسىلماندار، ءار بىرىڭە ءبىر شاريعات ءبىر جول بەردىك. اللا قالاسا، بارلىعىڭدى ءبىر ۇمبەت ەتىپ جاسار ەدى،»- دەپ جازىلعان. دەمەك، جەر بىتىندەگى ءاربىر حالىق وزدەرىنىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتى مەن رۋحان-مادەني بولمىسىن  ساقتاپ قالۋعا مىندەتتى. بۇل توپ وزدەرىن «احل ار-راي» توبى دەپ اتادى. الاشقى كەزەڭدە بۇل ەكى توپ اراسىنداعى تىكە-تىرەس كەزەڭ-كەزەڭىمەن ءجۇرىپ وتىردى. احل ال-حاديس وكىلدەرىنىڭ ساياساتىمەن كەلىسپەگەن احل ار-راي توبىنىڭ وكىلدەرى-ساحابالار حازىرەتى ومار حاليفا كەزەڭنىڭ وزىندە حاليفات شەڭبەرىنەن شىعىپ، تۇركىستان جەرىنە قاراي اۋا باستادى. بۇل وقيعانىڭ تاريحي نەگىزى بارلىعىن ءبىز مۇحاممەد پايعامبار ساحابالارىنىڭ تۇركىستان ماڭىندا جەرلەنۋىنەن كورەمىز. ال، حيدجرانىڭ 150 جىلى احل ال-راي وكىلدەرى تولىعىمەن تۇركىستان جەرىنە كەلدى. ولار وزدەرىمەن بىرگە رۋحاني الەم مەن ادامزات رۋحى اراسىنداعى بايلانىستى الا كەلدى. تاريحتاعى يسحاق باب باستاعان بابتاردىڭ تۇركىستان جەرىنە كەلۋى (باب ءسوزىنىڭ تۇپكى ماعىناسى رۋحاني الەمگە ەسىك اشۋشى دەگەن ماعىنا بەرەدى.)تۇركىستان جەرىندەگى كۇردەلى دە تۇبەگەيلى وزگەرىستەرگە سەبەپ بولدى. العاشقى تۇركى-يسلام مەملەكەتتەرى تاريح ساحاناسىنا شىقتى. يسلام ءدىنىنىڭ نەگىزگى عىلىمي باعىتى تۇركىستان  جەرىندە دامىپ، قالىپتاستى. ابۋ ناسىر ال-فارابي سياقتى عالىمدار يسلام عىلىمىن دامىتتى. ونىڭ اشقان باستى جاڭالىعى «يلمي-ل حيكما» دەپ اتالدى. ول اللانى تانۋدىڭ راتسيونالدىق جولى ەدى. ول تاريح «ناساب-ناما» نۇسقالارىندا تولىعىمەن باياندالعان. «احل ار-راي» وكىلدەرىنىڭ بۇل ۇستانىمى تۇركى حالىقتارى اراسىندا تەز تارالىپ، جەتەكشى رۋحاني كۇشكە اينالۋىنا مۇمكىندىك بەردى. سول كەزەڭدەگى تۇركىستان جەرىنە كەلگەن رۋحاني باعىت ابۋ حانيفا نۇعمان بين سابيت نەگىزىن قالاعان حانافي مازحابى بولاتىن. بۇل باعىت جەرگىلىكتى حالىقتىڭ رۋحاني قاجەتتىلىكتەرىن تولىعىمەن قامتاماسىز ەتە الدى دەپ ايتۋعا بولادى. الايدا، X-عاسىر ورتاسىندا قاراحاندىق بيلەۋشى ساتۋح بۇعرا حان ابد ال-كاريمنىڭ احل ال-حاديس باعىتىن قابىلداۋى تۇركىستان جەرىندەگى يسلام ءدىنىنىڭ نەگىزگى دامۋ باعىتىن تۇبەگەيلى وزگەرتتى. ءدىن رۋحاني قۋات بولۋدان قالىپ، قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەيتىن قاعيدالار جيىنتىعىنا اينالدى. مۇحاممەد پايعامبارمەن رۋحاني الەمنەن بىرگە كەلگەن رۋحاني قۋات سارقىلىپ، رۋحاني  الەم مەن ادامزات رۋحى اراسىنداعى بايلانىس تولىعىمەن ءۇزىلدى. ادام بالاسى ماتەريالدىق دۇنيەنىڭ سوڭىنا كەتىپ، ازعىندىققا بەت الدى. بۇل ءبىر مۇسىلمان حالىقتارىن ەمەس، بۇكىل ادامزات بالاسىنا باسىنا تۇسكەن ناۋبەت بولدى. ادامزات بالاسىنىڭ باسىنا اقىرزامان اپاتى ءتوندى. مىنە، وسى ءبىر شەشۋشى كەزەڭدە قوجا احمەت ياساۋي سىندى ۇلى تۇلعانىڭ رۋحاني الەم مەن ادامزات رۋحى اراسىنداعى بايلانىستى قايتا ورناتۋى ادامزاتتى اقىرزامان اپاتىنان امان الىپ قالعان بولاتىن.

مىنە، وسى كەزىندە بۇكىل يسلام الەمىن ازعىندىققا تۇسىرگەن سالافيلىك باعىت بۇگىنگى كۇنى ەلىمىزگە قايتا كەلىپ، ۋاححابيلىك-سالافيلىك دەگەن ات الىپ، ەلىمىزدەگى نەگىزگى ءدىني باعىت رەتىندە ارەكەتىن جاساپ جاتىر. بۇل اعىمدى سونداي دارەجەگە كوتەرىپ، ىقپالدى كۇشكە اينالدىرىپ، قارجىلاندىرىپ وتىرعان باتىستىڭ قازاق ەلىن رۋحاني ازعىندىققا ءتۇسىرىپ، ىدىراتۋدى ماقسات ەتكەن ىقپالدى توپتارى. ۋاححابي-سالافيلەردىڭ ۇستانىمى بويىنشا قازاقتىڭ ءداستۇرى مەن مادەنيەتىنىڭ تۇككە قاجەتى جوق. بيدعات. تازا مۇسىلمان بولۋ ءۇشىن بار قازاق ءوزىنىڭ ءداستۇرى مەن مادەنيەتىنەن باس تارتىپ، ارابتىڭ ءداستۇرى مەن مادەنيتىن، ءتىلىن قابىلداۋى كەرەك. سوندا عانا تازا مۇسىلمان بولادى. باسقاشا ايتقاندا بۇل اعىم سول X-عاسىرعا  دەيىنگى احل ال-حاديس ۇستانىمىن قايتا جاڭعىرتىپ وتىر. مازحاب دەگەن بولمايدى، بولۋى مۇمكىن ەمەس، بيدعات.  ال، رۋح-ارۋاق تۋرالى ايتۋ ءتىپتى مۇمكىن ەمەس. بۇلاردىڭ بەلسەندى ارەكەتتەرى حالىقتى ءداستۇرلى دۇنيەتانىمى مەن رۋحاني بولمىسىنان اجىراتىپ، باعىت-باعدارسىز توبىرعا اينالدىرۋدا. بۇلاردىڭ سوڭىنا ەرگەن جاندار ءۇشىن ەل مەن جەردىڭ كيەلىلىگى، وتان دەگەن ۇعىمداردىڭ كوك تيىندىق قۇنى جوق. ماقساتتارى ادامدى ادامي بولمىستان اجىراتىپ، بيوروبوتقا اينالدىرۋ. ۋاححابيلىك-سالافيلىك اعىم سوڭىنا ەرگەندەردە وبال-ساۋاپ، جاقسىلىق پەن جاماندىق دەگەن تۇسىنىك جوق. ونىڭ زاردابىن قازىرگى كۇنى بار قازاق تارتىپ جاتىر. سولاردىڭ سوزىنە ەرىپ، باسىنا ورامال سالىپ، «مۇسىلمان» بولعان قازاق قىزدارى ءبىر ەمەس، بىرنەشە كۇيەۋگە ءتيىپ، بالانى كىمنەن تاپقانىن بىلمەيتىن دارەجەگە جەتىپ وتىر. سوندا ولاردىڭ ساناسىندا مىنا قىزعا وبال بولدى-اۋ دەگەن اياۋشىلىق  سەزىم جوق. ولار ءوز ماقساتتارىنا جەتسە بولدى، ارى قاراي ولاردى قىزىقتىرمايدى. جاقىندا عانا الەۋمەتتىك جەلىلەردە ءبىر مەشىت قىزمەتكەرىنىڭ ۋاقىتشا نەكەمەن ءبىر كۇن ايەل بولۋدى ۇسىنعانىن ءبىر قىز اشكەرەلەپ، جاريالادى. سوندا سول قىزدىڭ جانايقايىنا كىم قۇلاق استى؟ راس، ءالى ۋاححابي-سالافيلەردىڭ ۋاعىزىنا ۋلانباعان جاندار ءوز پىكىرلەرىن ءبىلدىرىپ جاتتى. ال، ۋلانعاندار بولسا، اشكەرەلەگەن قىزدىڭ ءوزىن كىنالادى. بۇل ۋاححابيلىك-سالافيلىك اعىم ادامدى ادامي بولمىسىنان اجىراتىپ، حايۋاني بولمىس جەتەگىندە كەتەتىن توبىرعا اينالدىراتىنىن تۇسىنەتىن كەز كەلگەنىن كورسەتەدى. سوندا دا ءبىزدىڭ مەملەكەت ۋاححابيلىك-سالافيلىك باعىتتى اۋىزدىقتاۋعا شاماسى كەلمەي وتىر. ونىڭ سەبەبى ۋاححابي-سالافيلەردىڭ تىرەگى باتىس ەلدەرىنىڭ قولىندا، ولاردىڭ مۇددەسىن سولار قورعايدى. كەرەك دەسە 2022 جىلعى قاڭتار قىرعىنىنىڭ قوزعاۋشى كۇشى وسى ۋاححابيلىك-سالافيلىك اعىم بولعاندىعىن مەملەكەت تە، جاي حالىق تا بىلەدى. بىراق، سول قاندى قىرعىندى ۇيىمداستىرعان وسىلار دەپ ايتۋعا مەملەكەتتىڭ دە، حالىقتىڭ دا دۋحى جەتپەدى. سوندا ولاردى قايتىپ توقتاتۋعا بولادى؟

مىنە، ۋاححابي-سالافيلەردىڭ بۇل جۇگەنسىز ارەكەتتەرىنە قارسى تۇراتىن بەلسەندى كۇش رەتىندە كۇرەس الاڭىنا شىققان «تاڭىرشىلەر» اتتى قوزعالىس بولىپ وتىر.  بۇل «تاڭىرشىلەردىڭ» دە ءتۇبى شيكى، قولدان جاسالعان اعىم ەكەندىگىن جوعارىدا ايتىپ وتتىك. ولاردىڭ ماقساتى – ۋاححابي-سالافيلەردەن دە سوراقى. قازاقتى جالپى يسلام دىنىنەن بەزدىرىپ، ءدىنسىز توبىرعا اينالدىرۋ. يسلام ءدىنىن قابىلداعالى قالىپتاسقان قازاقتىڭ باعا جەتپەس رۋحاني-مادەني قۇندىلىقتارى بار. سولاردان باز كەشىپ، ءبىر ارۋاقتى رۋحاني تىرەك ەتىپ، ءومىر سۇرۋگە ءتيىس-ءپىس. رۋح-ارۋاقتىڭ جايدان-جاي ادام بالاسىنا جاردەم بەرە الاتىن قۋاتتى كۇش بولا المايتىنىن ولار سەزىنە المايدى. ول ءۇشىن ادام كوزى تىرىسىندە رۋحاني الەمگە ۇلاسقان، ولگەن رۋحىن ءتىرىلتىپ، بەلسەندى كۇشكە اينالدىرعان تۇلعا بولۋ كەرەك. سوندا عانا دۇنيەدەن وتكەن كىسىنىڭ رۋحى بەلسەندى كۇشكە اينالادى. ولار – اللانىڭ دوستارى-اۋليەلەر. ولار ءۇشىن ەكى دۇنيە ءبىر قادام. قۇران كارىمدە ول تۋرالى ارنايى ايات بار. ول اياتتا «اۋليەلەردى ەشقاشان ولدىگە ساناماڭدار. ولار – ماڭگى ءتىرى»- دەيدى. سونداي كىسىلەردىڭ عانا رۋحتارى-ارۋاقتارى جاردەم بەرە الادى. وكىنىشكە وراي، بۇل ايتىلعانداردىڭ بىرىنەن حابارى جوق، اراق ءۇشىپ، دوڭىزدىڭ ەتىن جەپ جۇرگەن «تاڭىرشىلەر» جەتەكشىلەرىنىڭ ايتقان قيسىنسىز ەرتەگىلەرىنە سەنىپ، سولاردىڭ سوڭىنا ەرگەن ءبىزدىڭ زاماناداستارىمىزدىڭ اقىل-پاراساتىنىڭ تايازدىعىنا تاڭ قالماسقا شاراڭ جوق. مەنى تاڭ قالدىراتىنى سول «تاڭىرشىلەردىڭ» سوڭىنا ەرگەندەردىڭ كوپشىلىگى زيالى قاۋىم وكىلدەرى ەكەندىگى. اسىرەسە، فيلوسوفتاردىڭ ۇلەس سالماعىنىڭ باسىمدىعى بايقالادى. سوندا عاسىرلار بويىنا جيناقتالعان قازاقتىڭ رۋحاني مۇرالارىنداعى رۋحانياتقا قاتىستى مىسالداردىڭ سول جازىلعان ماقالالار مەن قورعالعان ديسسەرتاتسيالىق ەڭبەكتەردە قاراستىرىلماۋى، سولاردىڭ اراسىنان قازاقتىڭ رۋحاني بولمىسىن قورعاۋعا جارارلىق ءبىر ماماننىڭ تابىلماۋى قازاق فيلوسوفيا عىلىمى ءۇشىن ۇلكەن سىن. ۋاححابي-سالافيلەردىڭ قازاقتىڭ رۋحاني بولمىسىن تالقانداپ، حالىقتى بيوروبتقا اينالدىرىپ جاتقانى راس. بىراق، اقىلى بار ادام، ۋاححابي-سالافيلەردىڭ يسلام دىنىنە قاتىسى شامالى ەكەندىگىن ءتۇسىنۋ قيىن دا شارۋا ەمەس قوي. قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىنى دەگەن قۇدىرەت بار. ونىڭ قۇدىرەتىن حالىقتىڭ جۇرەگىنە جەتكىزە ايتقان اباي، شاكارىم، ءماشھۇر ءجۇسىپ، بالماعامبەت، مايلىقوجا، مادەلىقوجا، بازار جىراۋ ت.ب. جۇزدەگەن، مىڭداعان تۇلعالار بار. سىر سۇلەيلەرى، ماڭعىستاۋ جىراۋلارى سياقتى تاۋسىلماس قازىنا بار. سولاردان قالعان رۋحاني مۇرالاردا يسلام دىنىنە، مۇحاممەد پايعامبارعا، قۇرانعا قارسى ايتىلعان ءبىر اۋىز ءسوز جوق. وسى مىسالدار قولدان جاسالىپ، قازاق اراسىنا جىك سالىپ وتىرعان «تاڭىرشىلدىك» سوڭىنا ەرگەن «زيالى قاۋىم» وكىلدەرىنە نەگە وي سالمايدى؟ جاقىندا «فب»-دا ءوزىن ءتاڭىرشىمىن دەپ ەسەپتەيتىن قازاق قوعامىنا بەلگىلى تۇلعا ەرلان تولەۋتاي مىرزا جەنيفەر لوپەستىڭ كونتسەرتىنىڭ اباي تويىمەن قاتار جوسپارلانعانىنا نارازىلىق تانىتىپ، پوست جازىپتى. دۇرىس. بىراق، سول ابايعا، ابايدىڭ رۋحاني ىلىمىنە قارسى شىعىپ وتىرعان ءوزى ەمەس پە ەدى؟ «اللانىڭ ءسوزى دە راس، ءوزى دە راس، راس ءسوز ەشقاشاندا جالعان بولماس»- دەگەن ابايدى، يسلام ءدىنىن جوققا شىعارىپ وتىرعان ەرلان مىرزانىڭ قورعاۋى قالاي؟ ارينە، ايتا بەرسە ءسوز كوپ. ماسەلەننىڭ توق ەتەرىنە كوشكەن دۇرىس. «تاڭىرشىلەردىڭ» مىنا ۇستانعان باعىتى قازاقتى قۇردىمعا اپاراتىن جول. باتىس رۋحاني ەكسپانسياسىنىڭ تەحنولوگتارىنىڭ دا كوزدەگەنى دە وسى. قازاقتى عاسىرلار بويى قالىپتاسقان رۋحاني جەلىسىنەن اداستىرىپ، توبىرعا اينالدىرۋ. وسى ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن سوروس اۋەزحان قودارعا قارجى بەرىپ، «تاڭىرشىلدىك» دەگەن قويىرتپاقتى قولدان جاساتتى. ەندى كەلىپ، وسى قويىرتپاق قانشاما قازاقتىڭ اداسۋىنا سەبەپ بولىپ وتىر. بۇل ءبىزدىڭ ماقالانىڭ باسىندا ايتىلعان «تاڭىرشىلەردىڭ» دە ۋاححابي-سالافيلەردىڭ تۇپكى ماقساتى قازاقتى ءوزىنىڭ رۋحاني-مادەني  بولمىسىنان اجىراتىپ، رۋحسىز توبىرعا، بيوروبوتقا اينالدىرۋ دەگەن تۇجىرىمىمىزدىڭ دۇرىستىعىن دالەلدەيدى.

ەندىگى كەزەكتە «قازاقتى وسى تىعىرىقتان الىپ شىعاتىن جول بار ما؟»-دەگەن سۇراق توڭرەگىندە ءسوز قوزعاپ كورەلىك. بار. ول قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىنى – ياساۋي جولى-ياساۋيا تاريقاتى. كەزىندە بۇل جول بارلىق دىندەر جالپى ادامزات بالاسى تىعىرىققا تىرەلىپ، رۋحاني الەمنەن بايلانىسى ءۇزىلىپ، رۋحاني ازعىندىققا ۇشىراعان  كەزدە تاريح ساحناسىنا شىعىپ، ادامزات بالاسىن ارى قاراي ءومىر سۇرۋگە مۇمكىندىك الىپ بەرگەن جول بولاتىن. ەگەردە سول X1-X11-عاسىرلاردا قوجا احمەت ياساۋي سىندى ۇلى تۇلعا رۋحاني الەم مەن ادامزات رۋحى اراسىنداعى بايلانىستى قايتا ورناتپاعاندا ادامزات بالاسى وسى كۇنگە دەيىن ءومىر سۇرمەگەن بولار ەدى. اقىرزامان اپاتىنا سول X1I1-X1V- عاسىرلاردا ۇشىراپ، ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتقان بولار ەدى. قوجا احمەت ياساۋي رۋحاني الەم مەن ادامزات رۋحى اراسىنداعى بايلانىستى قايتا قالپىنا كەلتىرىپ قانا قويماي، سول بايلانىستى ۇنەمى جالعاستىرىپ تۇراتىن اۋليەلەر مەكتەبىن قالىپتاستىردى. سونىڭ ارقاسىندا ادامزات بالاسى ءالى ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتىر. وسى جەردە قوجا احمەت ياساۋيگە دەيىن رۋحاني الەم مەن ادامزات رۋحى اراسىنداعى بايلانىس قالاي بولىپ كەلىپ ەدى دەگەن زاڭدى سۇراق تۋادى. ادامزات جارالعالى ياساۋي بابامىزعا دەيىنگى ارالىقتا رۋحاني الەم مەن ادامزات اراسىنداعى بايلانىستى پايعامبارلار جالعاستىرىپ كەلدى. مۇحاممەد پايعامبار سوڭعى جانە اقىردىڭ پايعامبارى. ول كىسىدەن كەيىن پايعامبار كەلمەيدى. مۇحاممەد پايعامبارمەن كەلىپ، رۋحاني الەم مەن ادامزات اراسىنداعى بايلانىستى جالعاستىرىپ تۇرعان رۋحاني قۋات ءتورت ءجۇز جىلدان كەيىن سارقىلدى. ودان ارى قاراي رۋحاني الەم مەن ادامزات رۋحى اراسىنداعى بايلانىس ءۇزىلدى. رۋحاني الەمنەن كەلىپ تۇرعان قۋات سارقىلعان سوڭ ادامزات قوعامى ازعىندىققا ۇشىرادى. ادام بالاسى ماتەريالدىق بايلىق سوڭىنا ءتۇسىپ، رۋحانيات قاجەت بولماي قالدى. بۇل كەزەڭدى قوجا احمەت ياساۋي اتامىز بىلاي سيپاتتايدى:

ورازا، ناماز، يمان يسلام قولدان كەتتى،
كۇننەن كۇن بەتەر دەگەن حاديس جەتتى.
پايعامبار ايتقاندارى كەلىپ جەتتى،
بۇل دۇنيەنى قاراڭعىلىق باستى دوستار.

عالىمدار بار ءىلىمىن مالعا ساتتى،
كورىپ، ءبىلىپ وزدەرىن وتقا اتتى.
وزدەرى امال قىلماي حالىققا ءىلىم ۇيرەتتى،
دۇنيە ءۇشىن يسلامدى ساتتى كورگىن. (101) قوجا احمەت ياساۋي اتامىز ادامزات بالاسى ازعىنداپ، رۋحاني توقىراۋعا تۇسكەنىن وسىلاي سيپاتتادى. ول كىسى سول كەزەڭدەگى ادام باسىنداعى باستى پروبلەمانىڭ نە ەكەنىن ءتۇسىندى جانە ازعىندىقتان امان الىپ شىعۋدىڭ جولىن ىزدەدى. ول – رۋحاني الەمنەن قول ۇزگەن ادام رۋحىنىڭ ازعىنداۋى ەدى. ول بۇل تۋرالى «حيكمەتىندە» بىلاي دەيدى:

حيكمات ءبىرلان ءاۋال ادام ءدىن بار ايلادى،
ون سەگىز مىڭ قامۋع الام قايران ەرۋر.
«قالۋ ءبالا» دەگەن قۇللار ۋلۋش الدى،
ساكۋت ەتكان قۇللار ءدىنى ويران بولۋر.

حاق تاعالا يمان اتا قىلدى بىزگا،
ءاۋال مۇستافا راسۋلى ايدى بىزگا،
درۋد ەتساك قۋات بەرار دىنىميزگا،
يوق ەرسا قىلعانلارىم ويران ەرۋر.(62)

ول كىسى وسى «حيكمەت» جولدارىندا ادام بالاسىنىڭ ادامي بولمىسىنىڭ قۋاتى يماندا، رۋحانياتتا ەكەنىن، يمانسىز جاسالعان كەز-كەلگەن ارەكەتتىڭ سوڭى ويران بولاتىنىن ەستكەرتتى. ەڭ باستىسى ول كىسى سول كەزگە دەيىن حالىقتىڭ رۋحاني سۇرانىسىن وتەپ كەلگەن شاريعاتتىڭ ادامزات قوعامىنىڭ رۋحاني قاجەتىن وتەي المايتىنىن، بۇرىنعىداي شاريعات شەڭبەرىندە جاسالعان تاعات-عيبادات رۋحاني الەمگە جەتپەيتىنىن ءتۇسىندى. ونىڭ سەبەبى، شاريعات ادامنىڭ فيزيكالىق بولمىسىنىڭ قاجەتتىلىكتەرىن وتەيتىن زاڭدىلىقتار جۇيەسى بولعاندىقتان رۋحاني الەممەن تىكەلەي بايلانىسى بولعان جوق. شاريعات جولىمەن جاسالعان تاعات-عيبادات امالدارىنىڭ رۋحاني الەمگە جەتۋى مۇحاممەد پايعامبارمەن كەلگەن رۋحاني قۋات ارقاسىندا جۇزەگە اساتىن. ول قۋات سارقىلعان سوڭ تاعات-عيباداتتىڭ ماڭىزى-ءمانى بولماي قالدى. اللا تاعالا مەن ادام اراسىنداعى بايلانىس ءۇزىلدى. ادامزات بالاسى تىعىرىققا تىرەلدى. بۇل تىعىرىقتان شىعۋدىڭ ءبىر عانا جولى – ول ادام رۋحىن بەلسەندى كۇشكە اينالدىرىپ، رۋحاني الەم مەن ادامزات رۋحى اراسىنداعى بايلانىستى قايتادان قالپىنا كەلتىرۋ بولاتىن. وسى ماقساتقا جەتكەندە عانا ادام بالاسى ارى قاراي ءومىر سۇرۋگە مۇمكىندىك الادى، بولماسا ازعىندىققا ۇشىراپ، اقىرزامان اپاتىنا ۇشىرايدى. مىنە، وسىنداي قيىن كەزەڭدە قوجا احمەت ياساۋي اتامىز ادام رۋحىن بەلسەندى كۇشكە اينالدىرۋ باعىتىنداعى ارەكەتىن باستادى. ول كىسىنىڭ ادام رۋحىن بەلسەندى كۇشكە اينالدىرماق بولعان ارەكەتى سول كەزەڭدەگى ءدىندارلار تاراپىنان، جالپى حالىق تاراپىنان قارسىلىققا ۇشىرادى. وتىز جىل بويى تۇركىستان كوشەلەرىندە تاسپەن اتقىلانىپ، قۋعىنعا ءتۇستى. بىردە ياساۋي اتامىزعا قىزىر الەيھيس-سالام جاردەمگە كەلىپ، كومەگىن ۇسىندى. ول كىسى ياساۋي اتامىزعا اقشا بەرىپ، ءوزىنىڭ قاسىنا شاكىرتتەر جيناپ «زيكري-جاھر» سالدىراسىڭ جانە ولاردىڭ سول زىكىرگە قاتىسقانى ءۇشىن كۇنىنە ءبىر ءتىللا بەرەسىڭ. قىرىق كۇن «زىكىر-جاھر» سالدىرعاننان كەيىن ولاردى ءوز ەركىنە جىبەر، - دەيدى. ياساۋي قىزىر الەيھيس-سالامنىڭ ايتقانىن بۇلجىتپاي ورىندايدى. قىرىق كۇننەن كەيىن زىكىر-جاھر سالىپ، داعىلانعان جاندارعا «مەندە ەندى اقشا تاۋسىلدى، ەندى بوسسىڭدار،»- دەيدى. سول كەزدە زىكىر سالىپ ابدەن ماشىقتانعان شاكىرتتەرى «بىزگە ەندى اقشانىڭ قاجەتى جوق. زىكىردى بۇدان بىلاي اقىسىز زىكىر سالامىز»- دەيدى. ءسويتىپ، ياساۋي بابامىزدىڭ شاكىرتتەرى كۇن سايىن كوبەيىپ، ۇلكەن جاماعاتقا اينالادى. ول كىسىنىڭ رۋحاني قۋاتى دا ارتىپ، رۋحتىڭ كۇشىن پايدالانا الاتىن دەڭگەيگە جەتەدى. بىردە جەرگىلىكتى بيلەۋشىنىڭ بالاسى اڭعا شىعىپ، قاراتاۋدا قابلان جارىپ ولتىرەدى. قاراتاۋ ول كەزدە قالانىڭ ىرگەسىندە ەكەن. سوعان قاتتى قۇسالانعان حان حالىققا جار سالادى. «كىمدە-كىم مىنا تاۋدى قالانىڭ ىرگەسىنەن اۋلاققا كوشىرە السا، سول ادامنىڭ بارلىق تىلەگىن قابىل الامىن، بار ءىس-ارەكەتىنە ەركىندىك بەرەمىن»-دەيدى. قوجا احمەت ياساۋي حانعا بارىپ، تاۋدى كوشىرۋ قولىنان كەلەتىنىن ايتادى. حان كەلىسىمىن بەرەدى. سول كەزدە اينالانى قالىڭ تۇمان باسادى. ەرتەڭىنە حالىق تۇرعاندا تاۋدىڭ قالانىڭ ىرگەسىنەن الىستاپ كەتكەنىن كورەدى. سول كەزدەن باستاپ، ياساۋي بابامىزدىڭ داڭقى اسقاقتاپ، قاسىنداعى حالىق ودان ارى كوبەيە تۇسەدى. كۇن سايىن ابىرويىنىڭ ارتىپ بارا جاتقانىنان قاۋىپتەگەن جەرگىلىكتى احمان، قارامان اتتى بەكتەر ول كىسىگە جالا جاۋىپ، ابىرويسىز قىلۋدى ويلاستىرادى. ءسويتىپ، حاننىڭ ءبىر وگىزىن ۇرلاپ سويىپ، تۇندە اپارىپ، ياساۋي بابامىزدىڭ سابانحاناسىنا تىعادى دا، ەرتەسىنە حانعا بارىپ، شاعىمدارىن ايتادى. «ءسىز انا ياساۋيگە ەرىك بەرىپ، ويىنا كەلگەنىن ىستەتىپ قويدىڭىز. ول كۇنىمەن زىكىر-جاھر سالادى. تۇندە ۇرلىق قىلادى. كەشەگى ءسىزدىڭ جوعالعان وگىزىڭىزدى ۇرلاپ سويىپ الدى. سەنبەسەڭىز ءجۇرىڭىز بارىپ كورستەيىك،»- دەيدى. حان قاسىن نوكەرلەرىن الىپ، ياساۋي بابامىزدىڭ سابانحاناسىنا بارعاندا، ساباننىڭ استىندا جاتقان ەتتى كورسەتەدى. ەتتى اشىپ كورسەتىسىمەن ەكى بەك ەكى توبەتكە اينالىپ، ەتكە تالاسىپ، ىرىلداسىپ ارپالىسا كەتەدى. ونى كورگەن حالىق شوشىپ، كەرى قاشادى. ال، ەكى توبەت بوسا، وزدەرىنىڭ رۋلاستارىن الدارىنا سالىپ الىپ، قازىرگى تۇركىمەنستان جەرىنە بارىپ بىراق توقتايدى. بۇل وقيعا قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ رۋحاني الەمگە تولىعىمەن قول جەتكىزىپ، رۋحاني الەمنىڭ قۋاتىن (كۆانتتىق الەمنىڭ) پايدالانا الاتىن، ʻيلمي-كاراماتقا يە بولعانىنىڭ ايقىن دالەلى ەدى. وسى وقيعادان كەيىن ياساۋي بابامىزدىڭ اتاق-داڭقى ودان ارى اسقاقتاپ جالپى حالىققا تارالا باستايدى. قاتارى كۇننەن كۇنگە كوبەيە بەرەدى. وسىلاي ياساۋي اتامىز رۋحتى بەلسەندى كۇشكە اينالدىرىپ، رۋحاني الەم مەن ادامزات رۋحى اراسىنداعى بايلانىستى قايتا ورناتتى. بۇل يسلام ءدىنىن شاريعات دەڭگەيىنەن تاريقات دەڭگەيىنە كوتەرۋ بولاتىن. ياساۋي بابامىزعا دەيىنگى يسلام ءدىنى مەن تاريقات دەڭگەيىنە كوتەرىلگەن يسلام ءدىنىنىڭ اراسىندا وتە ۇلكەن ايىرماشىلىق بولدى. بۇرىندارى يسلام ءدىنىنىڭ بەس پارىزىن ورىنداعان ادامدى مۇسىلمان دەپ ەسەپتەلسە، ەندى ادامنىڭ رۋحاني بولمىسىنا، يمان-سەنىمىنە ءمان بەرەتىن بولدى. ەڭ باستىسى ءار حالىقتىڭ ءوزىنىڭ ءتىلى مەن سالت-ءداستۇرى مەن مادەنيەتىن ساقتاۋ باستى شارت بولىپ قابىلداندى. ويتكەنى، ءار حالىققا سالت-ءداستۇر مەن ادەت-عۇرىپتى، ءتىلدى بەرگەن ءتاڭىر تاعالانىڭ ءوزى. سوندىقتان ونى بۇزۋعا ەشكىمنىڭ قۇقى جوق جانە ول قۇران كارىم اياتتارىمەن بەكىتىلگەن. «مايدا» سۇرەسىنىڭ قىرىق سەگىزىنشى اياتىندا: «سەندەردەن ءاربىر ۇلت ءۇشىن (جەكە)  شاريعات جاساپ قويدىق. ەگەر  اللا قالاسا بارلىعىڭدى ءبىر ۇمبەت جاسار ەدى»- دەپ جازىلعان. سونداي-اق، «حۋدجرات» سۇرەسىنىڭ ون ءۇشىنشى اياتىندا «ەي، ادامدار، راسىندا ءبىز سەندەردى ءبىر ەركەك (ادام), ءبىر ايەلدەن (حاۋا) جاراتتىق جانە دە ءبىر-بىرلەرىڭمەن تانىسۋلارىڭ ءۇشىن سەندەردى حالىقتار مەن رۋ-تايپالارعا بولدىك»- دەپ، وسى ماسەلەنى ارى قاراي ناقتىلاۋ بار. بۇل اياتتاردا مۇسىلمان بولۋ ءۇشىن اراب بولۋ كەرەك دەگەن ءبىر اۋىز ءسوز جوق. وسى نەگىزگە سۇيەنگەن قوجا احمەت ياساۋي اتامىز يسلامنان نەگىزى بەس پارىزدى عانا الىپ، قالعان قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەۋدى كونەدەن، ءتاڭىر دىنىنەن قالعان ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرگە بەردى. ءبىز سول ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇردى ۇستانىپ كەلەمىز. ەڭ باستىسى قوجا احمەت ياساۋي ىلىمىنە مويىنۇسىنعان تۇركىلەردىڭ رۋحى جالپى ادامزاتقا بەرىلگەن ءۇش دەڭگەيدەن: «يسمۋ-ل ياقين، راسمۋ-ل  ياقين، ʻيلمۋ-ل ياقين» شەڭبەرىنەن شىعىپ، «اين ال-ياقين» دەڭگەيىنە كوتەرىلدى. رۋح-ارۋاق بەلسەندى كۇشكە اينالدى. ۇنەمى زىكىر سالىپ، رۋحاني الەممەن بايلانىستا وتىرعان ادامنىڭ رۋحى ەكى الەمدە قاتار ءومىر سۇرە الاتىن دەڭگەيگە كوتەرىلدى. دۇنيەدەن ءوتىپ، باقيلىق الەمگە وتكەن تۇلعالاردىڭ رۋحاني قۋاتى فاني دۇنيەدەگى ۇرپاقتارىنا جاردەم بەرە الاتىن دەڭگەيدە بولدى. سەبەبى، ولار رۋحاني الەمگە (كۆانتتىق الەمگە) ۇلاسقان تۇلعالاردا ەكى الەمدە قاتار ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىندىگى بار جانە قازىرگى كانتتىق فيزيكا عىلىمى رۋحاني جوعارى دارەجەگە جەتكەن تۇلعالاردىڭ رۋحى ءتىرى بولاتىنىن دالەلدەپ وتىر. وعان مىسال رەتىندە قازاق دالاسىن الىپ جاتقان اۋليلەر مەن اۋليەلى جەرلەردىڭ رۋحاني قۋاتى ءالى كۇنگە حالىققا وزدەرىنىڭ شاراپاتىن تيگىزىپ كەلەدى. ەگەر حالىق ولاردان رۋحاني ءنار الىپ، قۋاتىن سەزىنبەگەن  بولسا، بارماعان بولار ەدى. سەبەبى، اۋليەلەردىڭ باسىندا اللا تاعالادان كەلەتىن نۇر بار. ولاي بولاتىنى اللا تاعالا ءوزىنىڭ دوستارىن ەشقاشان ءوزىنىڭ نازارىنان تىس قالدىرمايدى. بۇل ياساۋي جولىنىڭ- ياساۋيا تاريقاتىنىڭ  تۇركىلەردىڭ سول كەزەڭدە جەر بەتىندەگى بارلىق حالىقتان ساناسىنىڭ ءبىر ساتى جوعارى دەڭگەيگە كوتەرگەنىنىڭ كورسەتكىشى بولاتىن. جانە ياساۋي اتامىز تۇركىلەردىڭ رۋحىن رۋحاني الەممەن بايلانىستىرىپ قويماي، ءاربىر ادامنىڭ رۋحىن شەجىرە تىزبەگى ارقىلى رۋحاني الەمگە بايلادى. قازاق شەجىرەلەرىنىڭ ىشكى رۋحاني قۋاتىن، ولاردىڭ ءتۇزىلۋ سەبەپتەرىن ءبىز ءالى تۇسىنە قويعان جوقپىز. ەگەردە سول قۇپيانى اشار بولساق، ءبىز قازاقتىڭ تاۋەلسىز تاريحي جادىن يگەرگەن جانە وزگە ءدىني اعىم جەتەگىندە كەتپەگەن بولار ەدىك. وكىنىشكە وراي، ءالى ءبىز ءوزىمىزدىڭ تاۋەلسىز تاريحي جادىمىزدى قالىپتاستىرا الماي كەلە جاتىرمىز. كەزىندە ورىس پاتشاسى ەليزاۆەتانىڭ «بۇلار شىن تاريحىن بىلسە الەمدى قايتا جاۋلاپ الادى،»-دەپ قاۋىپتەنۋى وسىعان بايلانىستى بولاتىن. كەشەگى ءستاليننىڭ قازاقتى قىناداي قىرۋىنىڭ استارىندا دا قازاق حالقىنىڭ گەنەتيكالىق كودىنىڭ مىقتىلىعى جاتتى. قازىرگى كەزەڭدەگى قازاق رۋحانياتىنا قارسى شابۋىلدىڭ نەگىزگى نىساناسى ياساۋي جولى-ياساۋيا تاريقاتى بولاتىنى بۇل جولدىڭ وسىنداي قۇدىرەتىنە بايلانىستى ەكەندىگىن ءبىزدىڭ دۇشپاندارىمىز سەزىنگەنىمەن، ءوزىمىز تاني الماي كەلە جاتىرمىز. بۇل ءبىزدىڭ باستى قاسىرەتىمىز.

قۇرمەتتى وقىرمان! بۇل ماقالانىڭ نەگىزگى ماقساتى قازىرگى قازاق حالقىنىڭ رۋحاني داعدارىسقا ءتۇسىپ، توبىرعا اينالۋ سەبەپتەرىنە قىسقاشا تالداۋ جاسادىق. ەلىمىزدە قازىرگى كۇنى بەلسەندى ارەكەت ەتىپ جاتقان نەگىزگى ەكى باعىتتىڭ نە ماقساتتى كوزدەيتىنىنە تالداۋ جاسادىق. ۋاححابي-سالافيلەردىڭ تۇپكى ماقساتى - قازاق حالقىن ءداستۇرلى دىنىنەن، ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرىنەن، تىلىنەن بەزدىرىپ، ارابتاندىرۋدى ماقسات ەتكەن باعىت ەكەنىن اشىپ كورسەتتىك.

ەكىنشى باعىتتىڭ ماقساتتارى – بۇدان دا سوراقى. قازاقتىڭ 1250 جىل بويىنا جيناقتاعان رۋحاني بايلىعىن يسلام دىنىمەن كۇرەسەمىز دەپ، سىپىرىپ تاستاماق. ورنىنا نە اكەلەرىن وزدەرى دە بىلمەيدى. اتا-بابالاردىڭ ارۋاعىنا سۇيەنەمىز دەيدى. دۇنيەگە ۇيىقتاپ كەلىپ، دۇنيەدەن ۇيىقتاپ وتكەن ارۋاقتان قايىر جوق. ارۋاق ۇرپاعىنا جاردەمشى بولۋى ءۇشىن الدىمەن زىكىر سالىپ، رۋحاني الەمگە ۇلاسقان بولۋى شارت. ونسىز ارۋاق ەشقانداي كومەك كورسەتە المايدى. سوندا، «ءتاڭىرشى» مىرزالاردىڭ كوكسەگەنى نە دەگەن زاڭدى سۇراق تۋادى. ماقساتتارى – قازاقتىڭ ءسوزىن سويلەگەن بولىپ، حالىقتى ءداستۇرلى تانىم-تۇسىنىگىنەن ايىرۋ. وزدەرى سياقتى قازاقى بولمىستان اجىراعان ۋاححابي-سالافيلەردىڭ سوڭىنا ەرگەن اداسقان قازاقتارمەن جاۋلاستىرۋ. سوندا ولاردىڭ الدارىنا قويعان ماقساتتارى ورىندالماق. ەگەردە ەل بولامىز، جۇرت بولامىز دەسەك، بۇل ەكى باعىتتان دا تەزىرەك ارىلىپ، ءداستۇرلى ءدىني تانىمىمىزدىڭ وزەگى بولعان ياساۋي جولى-ياساۋيا تاريقاتىنا بەت بۇرۋ جانە ول تەز ارادا ىسكە اسىرىلۋى قاجەت. ولاي بولماعان جاعدايدا ارانىن اشىپ كەلە جاتقان مىنا اقىرزامان اپاتىنىڭ قۇرىعىنا تۇسەرىمىز انىق. كەزىندە قوجا احمەت ياساۋي بابامىز XII عاسىردا رۋحاني الەم مەن ادامزات رۋحى اراسىنداعى بايلانىستى قايتا ورناتىپ، ادامزات بالاسىن امان الىپ قالىپ ەدى. ءبىز ەگەردە ياساۋيا تاريقاتىن-ياساۋي جولىن جاڭعىرتا الساق، ءالى دە قۇتىلۋعا مۇمكىندىك بار. بولماسا، باسقا حالىقتاردىڭ باسىنا ءتۇسىپ جاتقان قيىنشىلىق قازاقتىڭ باسىنا دا تۇسەتىنىن ءتۇسىنۋىمىز كەرەك.

زىكىريا جانداربەك

Abai.kz