قازاق ادەبيەتىندە وزىندىك قولتاڭباسىمەن ورنەك سالعان كورنەكتى قالامگەر، جازۋشى، پۋبليتسيست رامازان توقتاروۆتىڭ تۋعانىنا بيىل 90 جىل تولىپ وتىر. بۇل ايتۋلى كۇن – تەك ءبىر قالامگەردىڭ عۇمىر جولىن ەسكە الۋ ەمەس، ۇلتتىق رۋحانياتتاعى اسىل مۇرانى قايتا جاڭعىرتىپ، بولاشاق ۇرپاققا ونەگە ەتۋ ءساتى.

رامازان توقتاروۆ 1935 جىلى پاۆلودار قالاسىندا تۋىلعان. جاستايىنان كىتاپقا قۇمار بولىپ، ءسوز ونەرىنە ەرەكشە ىقىلاسپەن قارادى. 1957 جىلى الماتى شەت تىلدەرى ينستيتۋتىنىڭ فرانتسۋز ءتىلى فاكۋلتەتىن ءبىتىرىپ، پاۆلودار وبلىستىق «قىزىل تۋ» گازەتىنىڭ مادەنيەت جانە تۇرمىس ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ قىزمەت ىستەيدى. ەڭبەكقورلىعىمەن كوزگە تۇسكەن جاس مامان 1960 جىلى ارنايى شاقىرۋمەن رەسپۋبليكالىق «لەنينشىل جاس» گازەتىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى بولىپ تاعايىندالادى.

1969-1972 جىلدارى «مادەنيەت جانە تۇرمىس» جۋرنالىنىڭ ادەبيەت جانە ونەر ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، 1973 جىلى «جازۋشى» باسپاسىنىڭ اعا رەداكتورى قىزمەتىن، 1980 جىلى قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ قازاق پروزاسى ءبولىمىن باسقاردى.

1972 جىلى موسكۆاداعى پوليگرافيا ينستيتۋتىنىڭ كوركەم جانە بالالار ادەبيەتىنىڭ رەسپۋبليكالىق باسپاسىنىڭ رەداكتورلىق، 1983-1985 جىلدارى م. گوركي اتىنداعى ادەبي ينستيتۋتىنىڭ ەكى جىلدىق جوعارى كۋرستارىن ءبىتىرىپ شىعادى. 1989 جىلدان باستاپ «جۇلدىز» جۋرنالى باس رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى بولادى.

ر. توقتاروۆ  ەۆروپالىق رومان ۇلگىسىن قازاق ادەبيەتىنە العاش ەنگىزگەن جازۋشى. ونىڭ «ەرتىس پەرزەنتى» اتتى ەڭ العاشقى اڭگىمەلەر مەن حيكايالاردان تۇراتىن جيناق كىتابى 1962 جىلى جارىق كورەدى. كەيىن، ول سيۋجەتتىك ەمەس، مازمۇندىق تۇتاستىعىن ساقتايتىن سەريالىق تۋىندىلار جازۋعا كىرىسەدى. اتاپ ايتساق: «باقىت» (1965), «ەرتىس مۇحيتقا قۇيادى» اتتى ەكى كىتاپ (1968, 1969), «تۇلپاردىڭ سىنى» (1975), «جەردىڭ ۇلگىسى» (1979), «سۋسامىر» (1985), «تاڭبالى جارعاقتىڭ قۇپياسى» (1990), «جەندەت» (1991), «باقىتتى قۇلدىقتىڭ اقىرى» (1995), «بىتەۋ جارا» (1996) اتتى روماندارى جارىق كورگەن.

ال، «عاسىر نانى» (1983) اتتى رومانى «ستەپنىە كورني» دەگەن اتپەن ورىس تىلىنە اۋدارىلىپ باسىلعان. جازۋشىنىڭ قالامىنان تۋعان شىعارمالاردا قازاق حالقىنىڭ تاعدىرى، ەلدىك پەن ەرلىك ماسەلەسى، ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتارى تەرەڭ كورىنىس تاپتى. ول تاريحي تاقىرىپتارعا قالام تەربەپ، ۇلتتىڭ وتكەنى مەن بۇگىنى اراسىنداعى رۋحاني ساباقتاستىقتى كوركەم تىلمەن جەتكىزە ءبىلدى. ونىڭ پروزاسىندا قاراپايىم ادامنىڭ جان دۇنيەسى، قازاق تۇرمىسىنىڭ شىنايى سۋرەتتەرى ايقىن بەينەلەنگەن.

تالانتتى جازۋشىنىڭ سوڭعى جازعان «ابايدىڭ جۇمباعى» (1999) اتتى رومان-حامساسى ابايدىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىنە ارنالدى. بۇل شىعارماسىن قازاق ادەبيەتىندە سيرەك كەزدەسەتىن جانر – شىعىستىڭ حامسا ۇلگىسىمەن جازدى. مۇحتار اۋەزوۆ زامانىندا ايتا الماي كەتكەن ابايدىڭ جانە سول كەزدەگى تاريحتىڭ بەتتەرىن جاڭا كوزقاراسپەن اشىپ، جاڭا زامان رۋحىندا كورسەتىپ بەردى. وسى شىعارماسى ءۇشىن ادەبيەت، ونەر جانە ساۋلەت سالاسىنداعى 2000 جىلعى  قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەت كوميسسياسىنىڭ شەشىمىمەن «مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى» اتاعىن الدى. بىراق سول اتاقتى ءوزى كورە الماي كەتتى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىق مەملەكەتتىك ارحيۆىندە رامازان توقتاروۆتىڭ جەكە قورىنىڭ قۇجاتتارى 2004 جىلى جۇبايى كۇلماشكەن توقتاروۆانىڭ ءوتىنىشى بويىنشا قابىلدانعان. قۇجاتتار 1914-2003 جىلدار ارالىعىن قامتيدى، وندا شىعارماشىلىق قۇجاتتارى ياعنىي روماندارى، پەسا، اڭگىمەلەرى، وچەركتەرى، ماقالالارى، سۇحباتتارى جانە حاتتار مەن ر. توقتاروۆ تۋرالى ەستەلىك، ولەڭ، ماقالالار، ونىڭ ەڭبەكتەرىنە پىكىرلەر كەزدەسەدى. سونىمەن قاتار ومىرباياندىق قۇجاتتارى، جەكە فوتوسۋرەتتەرى مەن بەلگىلى اقىن-جازۋشىلار ش. مۇرتازا، ءا. تارازي، س. شايمەردەنوۆ، ق. بەكحوجين، م. ماعاۋين، ق. جۇمادىلوۆ، س. مۇراتبەكوۆتەرمەن  تۇسكەن سۋرەتتەرى ت.ب. قۇجاتتار جيناقتالعان.

سول قۇجاتتاردىڭ ىشىندە حالىق جازۋشىسى ءازىلحان نۇرشايىقوۆتىڭ ءوز شاكىرتى رامازان توقتاروۆ تۋرالى: رامازان قازاقستاننىڭ ەڭ اتاقتى جازۋشىلارىنىڭ ءبىرى بولدى. مەنىڭ وزىمنەن وزعان № 1 شاكىرتىم بولدى. ول 12 رومان جازدى. مەنىكى ەكەۋ-اق. وزىمنەن وزعان دەيتىن سەبەبىم سول. مۇنداي شاكىرتپەن قالاي ماقتانباسسىڭ! ونىڭ ەرەكشە ەكى ەرلىگىن ايتقىم كەلەدى. ءبىرىنشىسى: پاۆلودارداعى جىلى ءۇيىن، وبلىستىق گازەتتىڭ مادەنيەت ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى دەگەن جاقسى قىزمەتىن تاستاپ، الماتىعا كەلىپ، قايىرشىنىڭ از-اق الدىندا كۇن كەشىپ ءجۇرىپ، ويعا العان ارمانىن ورىنداعانى – جازۋشىنىڭ بيىك مۇراتقا جەتكەنى. ەكىنشىسى: اۋەزوۆتەي الەم ادەبيەتىنىڭ الىبى جازعان اباي تۋرالى ونىڭ ەكىنشى رومان جازعانى. الدا «اباي جولىنداي» ادەبيەتتىڭ اسقار تاۋى تۇرعاندا، سول روماننىڭ باس كەيىپكەرى تۋرالى جاڭا رومان جازۋعا كىمنىڭ جۇرەگى داۋالار؟ ونى جازامىن دەپ قانداي باتىر قولىنا قالام الار؟ ال سوعان رامازاننىڭ جۇرەگى داۋالادى. قولىنا قالام الدى. جازدى. جاريالادى. ۇلى ۇستازى اۋەزوۆكە دە كولەڭكە تۇسىرگەن جوق. ءوزى دە كولەڭكەدە قالعان جوق. قايتا، جاقسى اتقا جەتتى – اباي اتىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىق لاۋرەاتى اتاعىنا يە بولدى – دەپ ەسكە الادى.

رامازان توقتاروۆ – ءوز ءداۋىرىنىڭ عانا ەمەس، كەلەشەك ۇرپاقتىڭ دا رۋحاني شامشىراعى. ونىڭ قالدىرعان مۇراسى – ۇلتتىڭ رۋحاني بايلىعى. جازۋشىنىڭ 90 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ – وتكەنگە تاعزىم، بولاشاققا امانات.

داۋت ك.

«ورتالىق مەملەكەتتىك ارحيۆ» رمم جەكە تەكتىك ارحيۆتەرمەن جانە تاريحي-قۇجاتتىق توپتامالارمەن جۇمىس جاساۋ ءبولىمىنىڭ ءارحيۆيسى

Abai.kz