قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ 80-ءشى سەسسياسىندا ءسوز سويلەپ، حالىقارالىق ينستيتۋتتارعا دەگەن سەنىم داعدارىسى، جاھاندىق تۇراقتىلىققا قاۋىپتەر جانە كوپجاقتى ديپلوماتيانىڭ ماڭىزى ماسەلەلەرىنە توقتالدى. ەلدىڭ قازىرگى حالىقارالىق باستامالارى، ايماقتىق قاۋىپسىزدىك، كليماتتىق وزگەرىستەرگە قارسى شارالار جانە گۋمانيتارلىق ىنتىماقتاستىق تۋرالى ناقتى فاكتىلەرمەن ءبولىستى. وسى ماسەلەلەر بويىنشا  سەنات دەپۋتاتى، حالىقارالىق قاتىناستار، قورعانىس جانە قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ مۇشەسى بيبىگۇل جەكسەنباي ءوز پىكىرىن ءبىلدىرىپ، قازاقستاننىڭ حالىقارالىق ارەناداعى سەنىمدى ارىپتەس رەتىندە ءرولىن اتاپ ءوتتى.

– پرەزيدەنت حالىقارالىق ينستيتۋتتارعا سەنىم داعدارىسى الەمدىك تۇراقتىلىققا قاۋىپ توندىرەدى دەدى. قازاقستان بۇل سەنىمدى قالپىنا كەلتىرۋگە قالاي ۇلەس قوسا الادى؟

– قازاقستان كوپجاقتى ديپلوماتيانى ارقاشان قولداپ كەلەدى. ەلىمىز بۇۇ-عا مۇشە بولعان 33 جىلدا ورتالىق ازياداعى تۇراقتىلىقتىڭ تىرەگى رەتىندە حالىقارالىق قۇقىقتى ساقتاۋ، يادرولىق قارۋسىزدانۋ، دىنارالىق جانە وركەنيەتارالىق ديالوگتى دامىتۋ ارقىلى سەنىمدى قالپىنا كەلتىرۋگە ءوز ۇلەسىن قوسىپ كەلەدى. سونىمەن قاتار، سيريا ماسەلەسىنە وراي بولعان استانا پروتسەسى، جيىرما جىلدان بەرى جەمىستى جۇمىس جاساپ كەلە جاتقان الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارى سەزى سياقتى الاڭدار قازاقستاننىڭ بەيبىت باستامالارىنىڭ ناقتى ۇلگىسى دەۋگە بولادى. ودان باسقا قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ كوتەرىپ جۇرگەن كليمات وزگەرىسى، سۋ ديپلوماتياسى، ايماقتىق ۇيىمدار ارقىلى وڭىرلىك ماسەلەلەرگە باسا نازار اۋدارۋ سياقتى باستامالارى - ورتا دەرجاۆالار الەۋىتىنىڭ جوعارى ەكەنىن كورسەتەدى.

ەل تەك ساياسي قاتىناستارمەن شەكتەلمەي، ەكونوميكالىق جانە ەكولوگيالىق ىنتىماقتاستىق ارقىلى دا ىقپال جاسايدى. ءارتۇرلى كوپجاقتى جوبالار قازاقستاننىڭ سەنىمدى سەرىكتەس ەكەنىن كورسەتەدى. حالىقارالىق قۇقىقتى ساقتاۋ جانە قاۋىپسىزدىككە ۇلەس قوسۋ تاجىريبەسى باسقا مەملەكەتتەرگە ۇلگى بولا الادى. ديپلوماتيالىق قۇرالداردى ءتيىمدى پايدالانۋ، داعدارىستاردى الدىن الۋ، گۋمانيتارلىق باستامالار ەل بەدەلىن ارتتىرادى. سونىمەن قاتار، قازاقستان وڭىرلىك جانە جاھاندىق دەڭگەيدە تۇراقتىلىق پەن سەنىمدى نىعايتۋعا باعىتتالعان باستامالاردى جالعاستىرۋدا. پرەزيدەنتتىڭ بۇۇ-دەگى سوزىندە ەلدىڭ وسى باعىتتاعى ءرولى مەن باستامالارى ناقتى كورسەتىلدى.

– پرەزيدەنت ورتا دەرجاۆالار ءىرى دەرجاۆالار اراسىنداعى بولىنۋشىلىكتە «كوپىر» بولا الادى دەدى. قازاقستان بۇل ميسسيانى اتقارا الادى ما؟

– ءيا، قازاقستان گەوساياسي تۇرعىدان دا، تاجىريبەسى جاعىنان دا «كوپىر» بولا الادى. ەلدىڭ ەۋرازيا جۇرەگىندەگى ورنالاسۋى، تەڭگەرىمدى سىرتقى ساياساتى جانە «بارلىقپەن دوستىق، ەشكىمگە قاستىق جوق» ۇستانىمى وعان مۇمكىندىك بەرەدى. قازاقستان بۇعان دەيىن دە ماسكەۋ مەن كيەۆ، باكۋ مەن ەرەۆان، تەگەران مەن باتىس اراسىندا ديالوگ ورناتۋعا ۇلەس قوسقان.

قازاقستاننىڭ ءرولى تەك ساياسي كەلىسسوزدەردە عانا كورىنبەيدى. ەل ەكونوميكالىق جانە گۋمانيتارلىق جوبالار ارقىلى دا ىقپال ەتە الادى. كەلىسپەۋشىلىكتەردى بەيبىت جولمەن شەشۋگە باعىتتالعان تاجىريبە «كوپىر» ميسسياسىن نىعايتادى. قازاقستان حالىقارالىق سەنىمدى ارتتىرۋدا ورتا دەرجاۆالاردىڭ ءرولىن ناقتى كورسەتەدى. ترانزيتتىك جانە ينۆەستيتسيالىق الەۋەتتى پايدالانۋ دا كەلىسسوزدەر پروتسەسىنە وڭ اسەرىن تيگىزەدى. ەلدىڭ ديپلوماتيالىق پوزيتسياسى بەيتاراپتىق پەن ادىلدىك پرينتسيپىنە سۇيەنەدى. پرەزيدەنتتىڭ بۇۇ-داعى كەزدەسۋلەرى مەن كەلىسسوزدەرى وسى ميسسيانىڭ تيىمدىلىگىن ناقتى كورسەتتى.

– پرەزيدەنت قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ رەفورماسى ستراتەگيالىق قاجەتتىلىك ەكەنىن ايتتى. ءسىز ونىڭ جۇزەگە اسۋ مۇمكىندىگىن قالاي باعالايسىز؟

– قاۋىپسىزدىك كەڭەسىن رەفورمالاۋ – وڭاي شەشىلەتىن ماسەلە ەمەس. ءىرى دەرجاۆالار اراسىنداعى مۇددە قايشىلىعى بۇل پروتسەستى تەجەپ وتىر. دەگەنمەن، ۋاقىت وتە كەلە رەفورماعا دەگەن سۇرانىس كۇشەيە بەرەدى. قازاقستان سياقتى ەلدەردىڭ ءۇن قوسۋى بۇل پروتسەستى جەدەلدەتپەسە دە، ونىڭ ماڭىزدىلىعىن كۇن تارتىبىندە ۇستاپ تۇرۋعا ىقپال ەتەدى.

قاۋىپسىزدىك كەڭەسىن جاڭارتۋ حالىقارالىق سەنىم مەن تۇراقتىلىقتى ارتتىرۋ ءۇشىن ماڭىزدى. ازيالىق، افريكالىق جانە لاتينوامەريكالىق مەملەكەتتەردىڭ وكىلەتتىلىگىن ارتتىرۋ قاجەتتىلىگى مەن ورتا دەرجاۆالاردىڭ داۋىسى شەشىمدەردىڭ تيىمدىلىگىن كۇشەيتەدى. قازاقستان ديپلوماتيالىق باستامالار ارقىلى رەفورمانىڭ كۇن تارتىبىندە قالۋىنا ۇلەس قوسادى. رەفورما دامۋشى مەملەكەتتەردىڭ داۋىسى ەستىلۋى ءۇشىن دە ماڭىزدى. ەل بەيتاراپتىقتى ساقتاپ، تەڭگەرىمدى قولداۋعا ۇمتىلادى. پرەزيدەنتتىڭ بۇۇ-دە كوتەرگەن تاقىرىپتارى وسى رەفورمانىڭ ستراتەگيالىق ماڭىزدىلىعىن كورسەتۋگە باعىتتالعان.

– قازاقستان قاقتىعىس ورنىنا ديالوگتى ناسيحاتتاپ، بەيبىتشىلىك ورناتۋشى ەل رەتىندە ءوز ءيميدجىن كۇشەيتە الا ما؟

– ارينە. قازاقستاننىڭ بەيبىتشىلىك ورناتۋشى ءيميدجى بۇرىننان قالىپتاسقان. 2010 جىلعى ەقىۇ ءسامميتىن وتكىزۋى، سيريا جونىندەگى استانا پروتسەسى، يادرولىق قارۋسىزدانۋ تاجىريبەسى – سونىڭ دالەلى. بۇل باعىتتى جالعاستىرۋ قازاقستانعا تەك حالىقارالىق بەدەل اكەلىپ قانا قويماي، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتى دە نىعايتادى.

سونىمەن قاتار، ەل تەك قاقتىعىستى الدىن الۋمەن شەكتەلمەي، گۋمانيتارلىق سالداردى ازايتۋعا جانە سەنىمدى قارىم-قاتىناس ورناتۋعا باعىتتالعان ناقتى قادامدار جاسايدى. قازاقستان ديپلوماتيالىق باستامالار ارقىلى وڭىرلىك جانە جاھاندىق دەڭگەيدە ديالوگقا جول اشادى. ەلدىڭ تاجىريبەسى باسقا مەملەكەتتەر ءۇشىن ۇلگى بولادى. حالىقارالىق پلاتفورمالاردا بەيبىت كەلىسسوزدەردى قولداۋ ورتا دەرجاۆالار ءرولىن كورسەتەدى. بەيبىتشىلىك ورناتۋشى ءرول ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك ىنتىماقتاستىقتى قامتيدى. ەل ادىلدىك پەن تەڭگەرىمدىلىك ءپرينتسيپىن باسشىلىققا الادى. پرەزيدەنتتىڭ بۇۇ-دەگى كەزدەسۋلەرى وسى باعىتتاعى ناقتى قادامداردى كورسەتەدى.

– قازاقستاننىڭ حالىقارالىق باستامالارى ەلدىڭ ديپلوماتيالىق يميدجىنە قالاي اسەر ەتەدى دەپ ويلايسىز؟

– قازاقستاننىڭ حالىقارالىق باستامالارى ەلدى سەنىمدى ارىپتەس، جاۋاپتى مەملەكەت رەتىندە كورسەتەدى. يادرولىق قارۋدان باس تارتۋ، كليماتقا قاتىستى مىندەتتەمەلەر، گۋمانيتارلىق كومەك كورسەتۋ – ەلدىڭ بەيبىت جانە كونسترۋكتيۆتى ەكەنىن دالەلدەيدى.

سونىمەن قاتار، تسيفرلاندىرۋ، جاساندى ينتەللەكت جانە ينۆەستيتسيالىق جوبالار قازاقستاننىڭ ورتا دەرجاۆالار رەتىندەگى ءرولىن نىعايتادى. بۇل حالىقارالىق قاۋىمداستىقپەن ىنتىماقتاستىقتى كۇشەيتەدى. ەل ديپلوماتيالىق بايلانىستار ارقىلى سەنىمدى سەرىكتەس رەتىندە مويىندالادى. ەكولوگيالىق جانە الەۋمەتتىك جوبالار گۋمانيتارلىق جاۋاپكەرشىلىكتى كورسەتەدى. قازاقستان حالىقارالىق باستامالارى ارقىلى بەدەلىن ارتتىرادى. ەلدىڭ ساياسي، ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك ىنتىماقتاستىقتاعى ءرولى حالىقارالىق دەڭگەيدە كورىنەدى. بۇۇ-دە وتكەن كەزدەسۋلەر مەن سوزدەر قازاقستاننىڭ باستامالارىنىڭ تيىمدىلىگىن ناقتى كورسەتتى. سونىمەن قاتار، بۇل ارەكەتتەر تۇراقتى دامۋ جانە حالىقارالىق سەنىمدى ارتتىرۋعا ىقپال ەتەدى.

Abai.kz