ەستەلىك-ەسسە

(«يااج گانتسااراا بۋتساح ۆە؟!» موڭعولشا «قالاي جالعىز قايتامىن؟»)

...ۆوكزال باسى ىعى-جىعى بىرەۋدى بىرەۋ ءبىلىپ بولار ەمەس. ۇلانباتىر-موسكۆا پوەزى جۇرۋگە بىرنەشە مينۋتتار قالعان. قازاقستانعا كوشەتىندەر ارتىنىپ-تارتىنىپ جاڭا عانا جەتكەنبىز. باياناۋىل اۋدانىنا باراتىن سەكسەن بەس جانۇيانىڭ بەس جۇزدەي ادامىن  ەكى ۆاگونعا وتىرعىزباق بولىپ جۇگىرىپ ءجۇرمىن. كىرىپ-شىعىپ جاتقانداردىڭ قايسىسى كەتەتىنى، قايسىسى شىعارىپ سالىپ جۇرگەنى بەلگىسىز.

بىزگە تيەسەلى قوس ۆاگونعا جۇرگىنشىلەر جۇك-مۇگىمەن تولىپ الدى دا تەڭ جارىمى سىرتتا قالدى.  پوەزد  جۇرەتىن ۋاقىت بولدى. بىراق جولاۋشىلاردىڭ تەڭ جارتىسى دالادا قالعاندىقتان ىرعاتىلىپ ەندى قوزعالا بەرگەن پوەزد توقتاتۋعا «ستوپ-كرانعا» جارماستىم... اقىرى پوەزدى جارتى ساعات كۇتتىرىپ قويىپ ادامداردى ەكى ۆاگونعا ارەڭ دەگەندە ورنالاستىردىق. ءبىر ورىنعا ءتورت- بەستەن وتىردى. وسى جولى تۋىپ وسكەن ەل-جەرىڭنەن ۇدەرە كوشۋ وڭاي ەمەستىگىن تۇسىنگەندەي بولدىم.

تۋىس-تۋعان، دوس-جاراندار ەكىگە بولىنگەندىكتەن قوشتاسۋ ءساتى دە وڭايعا تۇسەر ەمەس. ەكى جاقتان دا جىلاۋ-سىقتاۋ، ايتىلىپ جاتقان ىزگى تىلەكتەر. سول قاربالاس ساتتەن ەسىمدە ەرەكشە قالعانى سوڭعى ەكى جىلدا جۇرگىزۋشىم بولىپ ىستەپ، بۇگىن وتباسىمدى ۆوكزالعا جەتكىزىپ كەلگەن حاش-ەردەنەنىڭ «ميني ءدۇۇ بي ودوو يااج گانتسااراا بۋتساح ۆە؟!»( باۋىرىم-اۋ مەن ەندى قالاي جالعىز قايتامىن) -دەپ پوەزعا ءبىراز جەرگە دەيىن ەرىپ جۇگىرگەنى بولدى.

اقىرى باقىرىپ-شاقىرىپ ارەڭدەپ قوزعالعان وتارباعا : «بايارتاي، ايان زامداا ساين ياۆااراي” (قوش بولىڭدار، الىس جولدا امان-ساۋ بارىڭدار)- دەپ ەرە جۇگىرگەن دوس-جاران، كورشى-قولاڭدار قول بۇلعاپ قالا بەردى.

ۇلانباتىردىڭ تەمىرجول ۆوكزالىنان قوزعالعان پوەزد قالانى قاقجارىپ ءجۇرىپ كەلەدى. ءيىن تىرەسكەن ادامداردىڭ اراسىنان كەشكى ۇلانباتىردى كورىپ قالعىم كەلىپ مەندە ءبىر تەرەزەگە جارماستىم. ءيا، ازيانىڭ اقارۋى اتانعان  سۇيىكتى استانام بۇل.

ونشاقتى جىلدىڭ الدىندا عانا وسى ۇلانباتىر-موسكۆا پوەزىمەن وقۋعا اتتانىپ بارا جاتۋشى ەدىم. سوندا جۇرەگىمدە ەلىمە، ەلىمنىڭ استاناسىنا دەگەن ماحابباتپەن كەشكى ۇلانباتىرعا قىزىعا قاراپ تۇراتىنمىن.

وقۋ بىتىرگەننەن كەيىن ءومىرىمنىڭ باقانداي ون جىلى وسىندا ءوتتى. العاش بۇل قالاعا قول ۇستاسىپ ەرلى-زايىپتى ەكەۋىمىز عانا كەلگەن ەدىك، التاۋ بولدىق. اكەلىك سەزىمىمدى العاش وياتقان تۇلا بويى تۇڭعىشىم عابيتتە وسى قالادا دۇنيەگە كەلىپ،  وسىندا ومىردەن ءوتتى. قازىر ونىڭ مۇردەسى قالانىڭ سولتۇستىگىندەگى زيراتتاردىڭ بىرىندە قالىپ بارادى. ءومىر-اي  دەگەن، وسى ساتكە دەيىن «كوشەمىز» دەگەن جەلەۋ سوزگە ماستانىپ ءجۇرىپ، تالاي قۋانىشىمنىڭ كۋاسى بولعان، كىندىك كەسىپ، كىرىمدى جۋعان تۋعان جەرىمنەن، اباد استانام-ۇلانباتىردان ءبىرجولا كەتەتىنىمدى ويلادىم با ەكەن!..

كوممۋنالدىق قۇرىلىس  ترەستىسىندە، كەيىن قالالىق پارتيا كوميتەتىندە ىستەگەن جىلدارىمدا بيىك عيماراتتاردى بىلاي قويىپ، قالانىڭ قان-تامىرى بولىپ ەسەپتەلەتىن  ينجەنەرلىك جۇيەلەرىنىڭ قايتىپ، قالاي ورنالاسقانىن بەس ساۋساعىمداي بىلەتىن ماعان بۇل قالا قانداي ىستىق ەكەندىگىن از سوزبەن ايتىپ جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەستە شىعار...

انە، مۇرجاسى اسپانمەن تىلدەسىپ تەتس-4 قالىپ بارادى. ستانتسيادان قالانىڭ باتىسىنا قاراي سوزىلعان اق قۇبىرلار كوزىمە وتتاي باسىلدى.   ۇكىمەتتىڭ تىكەلەي تاپسىرماسىمەن قىسقا مەرزىمدە سالىنعان بۇل جىلۋ جۇيەسىنىڭ قۇرىلىس جۇمىسىن  باسقارعان  1982 جىلدىڭ جازىنداعى ۇيقىسىز وتكەن تۇندەرىممەن مازاسىز كۇندەرىمنىڭ بەلگىسىندەي بولىپ باتىپ بارا جاتقان كۇننىڭ شۇعىلاسىنا شاعىلىسىپ  جارقىراي تۇسكەن قوس قۇبىر قوشتاسقىسى كەلمەگەندەي كوپكە دەيىن  مەن مۇندالاپ تۇردى...

قوش، اياۋلى استانام مەنىڭ ! ءدام تارتسا ءالى تالاي كەلەرمىن دەدىم ىشتەي كۇبىرلەپ.

پوەزد ءجۇرىسىن ۇدەتكەن سايىن ۆاگون ءىشى ىسىپ، بالالاردىڭ جىلاعانى، ۇلكەندەردىڭ سىيىسا الماي  اشۋ شاقىرعان ايعاي-شۋى تىنىستى تارىلتىپ جىبەردى. جولسەرىك ايەل ولاردى باقىرىپ-شاقىرىپ تارتىپكە شاقىرعىسى كەلسەدە ورىسشا بىلمەيتىن، ءسوز ۇقپايتىن كوپشىلىكتى  قايدان باعىندىرا السىن! اقىرى ول ءوزىنىڭ بۇل ارەكەتىنەن تۇك شىقپاسىن ۇقتى ما، الدە ەرەگەسىپ ادەيى ىستەدىمە، دولدانىپ بارىپ اجەتقانانى بەكىتىپ تاستادى.

بۇل اشۋلى ادامداردىڭ ونسىزدا جارىلعالى تۇرعان جاندى جەرىنە تيگەندەي اسەر ەتتى. جۇرت قانشاما اشۋ شاقىرىپ شۋلاعانىمەن ناۋشكىگە  دەيىن ( شەكاراداعى قالاشىق) وسىعان شىداۋدان باسقا امال جوق ەدى.

سەبەبى، ءدال وسى شىلدە ايىنىڭ سوڭىندا شەتەلدە وقيتىن ستۋدەنتتەر دەمالىستان وقۋعا قايتىپ جاتقانىنا، موڭعولياداعى كەڭەس اسكەرلەرىمەن ماماندارىنىڭ ءوز ەلدەرىنە جاپپاي ات باسىن بۇرۋى قوسىلىپ، ۇلانباتىر-موسكۆا پوەزىنا بيلەت ساتىپ الۋدى قيىنداتىپ جىبەرگەن ەدى.

سوندىقتان ناۋشكىگە دەيىن ەكى ۆاگوندى قىمبات باعاعا جالداپ الىپ، ادامداردى  ەكىگە ءبولىپ، وسىلاي  الىپ جۇرۋدەن باسقا جول تابا الماعانبىز. وسى ەكى ۆاگوندى جالداپ الۋعا قانشاما قاراجات، كۇش جۇمساعانىمىزدى باسقالار قايدان ءبىلسىن! ونى مىنا  ورىنعا تالاسىپ جاتقان اشۋلى اعايىن-تۋىسقا قالاي ايتىپ تۇسىندىرەرسىڭ!

اقىرى كوپشىلىك ساباسىنا  ءتۇستى-اۋ دەگەن كەزدە ادامداردى تىزىمگە الىپ، ون ۇيگە ءبىر باسشى سايلادىق. ولار ۇلكەن قالالاردا جۇرتتىڭ تونالىپ نەمەسە بالالارىنان ايىرىلىپ قالماۋىن قاداعالاۋعا ءتيىس. سونىمەن قاتار ءار بالانىڭ قولىنا اتى-ءجونىن، قايدان كەلە جاتقانى، قايدا باراتىنى جازىلعان قاعاز بايلاپ، كارى-قۇرتاڭ ادامدار مەن جاس بالالى ايەلدەردى تومەنگى ورىندارعا ورنالاستىرۋعا كىرىستىك.

ءبىز ەرتەڭ ازاندا وسى ۆاگونمەن ناۋشكىگە جەتىپ، سول ارادان قايتا بيلەت الىپ، يركۋتسكىگە بارۋىمىز كەرەك. سول جەردەن نوۆوسيبيرسكىگە نەمەسە پاۆلودارعا جاقىن رەسەي قالالارىنىڭ بىرىنە بيلەت الۋعا ءتيىسپىز. وسىلايشا قازاقستاننىڭ شەتىنە ءبىر ىلىنسەك، ار جاعىن كورە جاتارمىز دەپ كەلىسكەن ەدىك.

«تاۋەكەل»-دەپ جولعا شىققانىمىز بولماسا وسىنشاما ادامدى ءبىر قالادان ەكىنشى قالاعا، ءبىر ەلدەن ەكىنشى ەلگە بىرنەشە پوەزد اۋىستىرىپ، قالاي قايتىپ جەتكىزەتىنىمە وزگەنى قويىپ، كوش باستاپ كەلە جاتقان مەنىڭ دە كوزىم سونشالىقتى جەتە قويمايتىن سياقتى. ونىڭ ۇستىنە  بىزدەن بۇرىن كوشكەندەردى جولدا توناپ كەتىپتى، بيلەت تابا الماي ءبىر قالادا ون شاقتى كۇن قامالىپ اشتان قىرىلا جازداپتى، تالدىقورعانعا بارامىز دەپ ءجۇرىپ رەسەيدىڭ كۋرگان اتتى قالاسىنان بىراق شىعىپتى، دەگەن قاۋەسەت كوش قوزعالماي تۇرىپ-اق ۇرەيىمىزدى العان ەدى.

شىلدەنىڭ ءتۇنى دە ەرەكشە ىستىق بولاتىنىن ءدال وسى جولى بىلگەندەي بولدىم. ۆاگون ءىشى قاپىرىق. جۇرەگى ناشار بىرنەشە ادام ىستىقتى كوتەرە الماي جىعىلىپ تا قالدى. بالالارىن ايقاستىرىپ جاتقىزىپ، وزدەرى تىكەسىنەن تىك تۇرىپ كەلە جاتقانداردىڭ  شارشاپ، قالجىراي باستاعاندارى بايقالادى.

«ياپىراۋ»-, دەيمىن ولاردىڭ مىنا تۇرلەرىنە قاراپ: «تۋىپ-وسكەن، تىنىش جاتقان ەل-جەرىنەن، ايدىڭ–كۇننىڭ امانىندا ۇدەرە كوشەتىندەي بۇلارعا نە كورىندى ەكەن؟! نەگە بۇلار قازاقستانعا جەتۋگە سونشالىقتى اسىعادى؟ نەنى ءبىلىپ، نەگە سەنىپ وسىنشاما ازاپتانىپ الىس جولعا اتتانىپ بارا جاتىر؟!

بىراق قىسىلىپ-قىمتىرىلىپ، سىيىسا الماي بەينەت كەشىپ كەلە جاتسا دا كوبىنىڭ جۇزىندە رەنىش – كۇيىنىشتىڭ تابى دا جوق، ءتىپتى  وسى كۇيلەرىنە رازى سەكىلدى.

ءبارىنىڭ كوكەيىندەگى جالعىز تىلەك-قازاقستانعا امان جەتۋ. وسى ارمان-تىلەكتەرىنىڭ جولىندا ەشنارسەدەن تايىناتىن دا ەمەس سياقتى.

ءتۇن ورتاسى اۋا شەكاراعا جاقىن ورنالاسقان ءسۇحباتىر قالاسىنا كەلىپ توقتادىق. بۇل قالا سوڭعى جىلدارى قارقىندى وركەندەپ كەلە جاتقان موڭعوليانىڭ تەمىر جول بويىنداعى سوڭعى بەكەتى.

ءسۇحباتىر قالاسى رەسەيمەن شەكەرالاس سەلەنگە ايماعىنىڭ ورتالىعى ەدى. قالا سەلەنگە وزەنىن جاعالاي ورنالاسقان. كەزىندە قالانىڭ تازا سۋ قويماسىن، جىلۋ جۇيەلەرىن، ارام سۋدى تازالايتىن ينجەنەرلىك قۇرىلىستارىن جاڭالاۋمەن ۇلانباتىر قالاسىنىڭ كوممۋنالدىق  قۇرىلىس ترەستىسى اينالىسقان بولاتىن.

سول كەزدە مەن ترەستىنىڭ وندىرىس–تەحنيكا ءبولىمىنىڭ باستىعى  رەتىندە  مۇندا ءىس-ساپارمەن ءجيى كەلىپ-كەتىپ، قالامەن دە، ادامدارمەن دە  جاقىن تانىسقان ەدىم. مىنە، ەندى بىرەر مينۋتتان كەيىن موڭعول ەلىنىڭ شەكاراداعى ەڭ سوڭعى ەلدى مەكەنى-سۇحباتىرمەن دە قوش ايتىسپاقپىز.

پوەزد اقىرىنداپ قوزعالىپ شەكاراعا بەت الدى. ادامدار وتىرعانى وتىرعان جەرىندە، تۇرعانى تۇرعان قالپىندا قالعىپ-مۇلگىپ كەلەدى. تەك جاس بالالار وقتا-تەكتە ۇيقىلارىنان شوشىپ ويانىپ، باقىرىپ-جىلاپ انالارىنىڭ مازاسىن الۋدا. ۆاگون ءىشىن كۇلىمسى ءيىس كەرنەپ بارا-بارا دەمالۋ قيىنداعاندىقتان شاماسى كەلگەندەر تازا اۋا كەلىپ تۇرعان تەرەزەلەرگە جاقىنداۋعا تىرىسىپ باعۋدا.

ەلدىڭ كوبى وسىلاي ابىگەرمەن ءجۇرىپ شەكارادان قالاي وتكەندەرىن دە سەزبەي قالدى. تەك  بۇرىن وسى جولمەن شەكارا اسىپ جۇرگەن جۇپانحان ەكەۋىمىز عانا (جۇپانحان قىرقىنبايۇلى ۋكراينادا بايلانىس ينجەنەرى ماماندىعى بويىنشا وقىپ بىتىرگەن.)  موڭعول اسكەرلەرى بنماۋ  دەپ جازىلعان ۇلكەن قاقپاعا كەلىپ پوەزدان ءتۇسىپ قالعاندارىن كورىپ، “قوش تۋعان جەر“ دەپ كۇبىرلەپ ءبىر-بىرىمىزگە قارادىق. وسىلايشا ءبىزدىڭ تۋعان ەلىمىز ءتۇن قۇشاعىنا ورانىپ قالا بەردى...

اراق اكەلىڭدەر، اراق...

...بىرنەشە ساعاتتان كەيىن ناۋشكي بەكەتىنە كەلىپ توقتادىق. بۇل كەزدە ءتۇن تۇندىگى ءتۇرىلىپ، تاڭ اتىپ كەلە جاتىر ەدى. جول بويى قالجىراپ، ەندى عانا كوزدەرى ىلىنگەن ۇلكەن-كىشى، كارى-جاستى شەكاراشىلاردىڭ قىران قۇستاي ساڭقىلداعان داۋىستارىمەن سارت-سۇرت ەتكەن اياقتارىنىڭ دىبىستارى وياتىپ جىبەردى. بالالار جىلاپ، ۇلكەندەر جاعى ءوڭى بوتەن اسكەريلەردى كورىپ ءۇرپيىسىپ قالىستى.

شەكاراشىلار جۇرگىنشىلەردىڭ تولقۇجاتتارىن جيناپ الدى دا جۇكتەرىن تەكسەرۋگە كىرىستى. ولار ۆاگوندا  ءيىن تىرەسكەن ادامداردى  ءبىر-بىرلەپ تەكسەرىپ، جۇكتەردى اقتارىپ، ءارى-بەرى اۋدارىپ، ءبىراز مازامىزدى الدى دا جايلارىنا كەتىستى. تەك پاسپورتىمىز قولعا تيگەنشە  قارۋلى اسكەرلەر  سىرتقا شىعارماي، ۆاگون ىشىندە تاعى ءبىر ساعاتتاي قامالدىق. اجەتحانا كەشەدەن بەرى جابىق بولعاندىقتان جۇرتتى دارەت قىسىپ قاتتى داعداردىق.  ۆاگون ءىشى بۇرىنعىدان دا  ساسىپ، كەيبىرەۋلەر قۇسىپ، مازامىز ابدەن كەتە باستاعاندا قۇجاتتارىمىزدى قولىمىزعا بەردى-اۋ ايتەۋىر. سول-اق ەكەن ەكى ۆاگون تولى ادام سىرتقا لاپ قويدى.

جۇرت تازا اۋامەن دەمالىپ، وزدەرىنە-وزدەرى كەلىپ ەستەرىن جيناپ جاتقاندا قاسىما ەكى جىگىتتى ەرتىپ بيلەت كاسساسىنا قاراي جۇگىردىم.

سەبەبى ءبىزدى اكەلگەن ەكى ۆاگون  وسى ارادان كەرى قايتادى. ال ءبىز بىرەر ساعاتتان كەيىن جۇرەتىن ناۋشكي-يركۋتسك پوەزىنا بيلەت الۋىمىز كەرەك، ايتپەسە ەرتەڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن ۆوكزال باسىندا كولىك توسىپ جاتاتىن بولامىز.

ورىس، موڭعول، قىتاي، قازاعى ارالاس سان ۇلتتىڭ  وكىلدەرى كەلەسى پوەزعا بيلەت الۋ ءۇشىن جانتالاسىپ، كاسساعا كەزەككە تۇرۋدا. كەيىن بىلسەك ارالارىندا بيلەت الا-الماي اپتالاپ وسىندا جاتقاندارى دا بار كورىنەدى. بىزدە سول توبىرعا كەلىپ قوسىلدىق. كەزەگىمىز جەتكەندە كاسسيرگە  ءجونىمىزدى ايتىپ ەدىك: «نا سەگودنيا مەست نەت»،-دەپ قىسقا قايىردى. سۇراستىرساق ەرتەڭگە دە ورىن جوق ەكەن. جۇرگەلى تۇرعان پوەزدىڭ باس اياعىنا جۇگىرىپ، جولسەرىكتەرگە دە جالىنىپ كورگەن ەدىك، ودان دا ەش ناتيجە شىقپادى.

بۇل كەزدە كۇندە ىسي باستاعان ەدى. ءارى-بەرى جۇگىرىپ قارا تەرگە مالشىنعاندىقتان كويلەگىمدى ەكى رەت اۋىستىرىپ كيۋگە تۋرا كەلدى. جۇگىرە-جۇگىرە وكپەم ءوشىپ، اياعىمدى باسا المايتىنداي حالگە جەتتىم. ەرسىلى-قارسىلى جۇگىرگەن بىزدەن كوزدەرىن الماي تۇرعان جۇرتتىڭ ءتۇرى اناۋ. ابدەن شارشاپ، تارىقتىق. كىمگە بارىپ جولىقساق تا «نەت»-تەن باسقا ايتار سوزدەرى جوق. وسى ءسوزدى ەستىگەن سايىن ەڭسەم ەزىلىپ، ەت جۇرەگىم قالتىراي باستادى... ويتكەنى وسىنشاما بالا-شاعاسى، كارى-قۇرتاڭى، اۋىرۋ-سىرقاۋى ارالاس اۋىل ادامدارىن ءتىلى-ءدىنى بولەك بوتەن ەلدە، ۆوكزال باسىندا بىرنەشە كۇندى بىلاي قويىپ، بىرەر  ساعات ۇستاۋدىڭ ءوزى وڭايعا تۇسپەسى انىق. وعان مىنا جۇرت شىداي الا ما؟ شىدايمىز دەگەنمەن كەيبىرەۋىنىڭ دەنساۋلىعى سىر بەرمەسىنە كىم كەپىل؟..

مىنە، وسى ويلار ماعان تاعات تاپقىزباعان. سول ساتتە، بۇرىن كوشكەندەر تۋرالى ايتىلىپ جۇرگەن اڭگىمەلەردىڭ بىرىڭعاي وسەك ەمەس، وزەگىندە شىندىق تا بار ەكەندىگىنە كوزىم  جەتكەندەي بولدى.

وسىنشالىقتى دارمەنسىزدىگىمە نازالانىپ:

-قۇرىعان دەگەن وسى ەكەن،-دەپ قارا تۇتەك بولىپ، وتىرا كەتكەن ماعان جىگىتتەردىڭ ءبىرى:

-شولدەدىڭىز عوي مىنانى ءىشىڭىز،- دەپ ءبىر شولمەك سىرا اكەلىپ بەرگەنى. سونى قولىما الا بەرگەن ساتتە كەنەت ءبىر نارسە ەسىمە تۇسكەندەي بولىپ:

-«اراق اكەلىڭدەر، اراق!»- دەپ ءوز ەركىمنەن تىس ايعايلاپ جىبەرىپپىن...

بۇل ءسوزدىڭ تۇپكى ءمانىن تۇسىنبەسە دە مانادان قينالىپ، قارا تەر بولعانىمىزدى كورىپ تۇرعان جىگىتتەردىڭ بىرنەشەۋى قولدارىندا ءبىر-ءبىر شولمەگى بار جۇگىرىپ جەتتى. دەرەۋ ونشاقتى بوتەلكە اراقتى قوسىمشا تارتۋ-تارالعىسىمەن ءبىر سۋمكاعا تولتىرىپ الدىق تا ۆوكزال باستىعىنا  تارتتىق.

اپىر-توپىر بولىپ كىرىپ كەلگەن ءبىزدى كورگەن باستىق العاشىندا ساسىپ قالعانداي بولدى. سوسىن: «رەبياتا پو كاكومۋ دەلۋ؟» - دەپ سۇرادى.

قالبالاقتاي امانداسىپ، شامامنىڭ جەتىسىنشە ورىسشا تازا سويلەۋگە تىرىسىپ، ءوزىمدى تانىستىرا باستادىم. ويىما قايدان تۇسە قالعانىن بىلمەيمىن، ءوزىمدى «قازاقستاننىڭ كوشى-قون جاۋاپتانعان وكىلىمىن»- دەپ تانىستىردىم. (قىزىعى كەيىن جيىرما جىلعا جۋىق سول كوشى-قون سالاسىندا قىزمەت ىستەدىم). التى جۇزگە جۋىق ادامنىڭ اشىق اسپان استىندا  ىستىق كۇنگە قاقتالىپ وتىرعانىن، ولارعا كومەك كورسەتىپ، مۇمكىندىك بولسا يركۋتسكىگە دەيىن بىرنەشە ۆاگوندى قوسىمشا ءبولۋىن، جانە ءبىزدىڭ كەلە جاتقانىمىزدى الدىن الا ۋلان-ۋدە، يركۋتسك قالالارىنا حابارلاۋىن وتىنە كەلە، قازاقستان مەن موڭعوليانىڭ ءدامى دەپ جاڭاعى ءبىر سۋمكا اراقتى دىك ەتكىزىپ اياعىنىڭ استىنا قويا سالدىم.

ونىڭ ءجۇزى جىلىپ  دەرەۋ تەلەفون قۇلاعىنا جارماستى.

ءسويتىپ، جارتى كۇن الا وكپە بولىپ جۇگىرگەندە بىتپەگەن ءىسىمىز باس-اياعى بىرنەشە مينۋتتىڭ ىشىندە وپ-وڭاي شەشىمىن تاپتى دا  جەلپىنىپ ەسىك الدىنا شىقتىق.

ارادا جارتى ساعاتتاي ۋاقىت وتكەندە تاعى دا ەكى ۆاگونعا ارەڭدەپ سيىسىپ وتىردىق تا يركۋتسكىگە بەت الدىق. بۇگىن كەشەگىدەي ايقاي-شۋ جوق، ءبارى دە جولدا بوگەلمەي ءجۇرىپ كەتكەندەرىنە قۋانىسىپ، قارقىلداپ كۇلىسىپ، قاۋقىلداپ سويلەسىپ، جامىراسىپ جاتىر. تەك باسقا ۆاگونداردان ۇرى-قارى، سوتقار-بۇزاقىلار كەلىپ كوپتىڭ شىرقىن الماسىن دەپ قاراۋىلعا قويعان قارماۋلى جىگىتتەر عانا  اڭگىمەگە ارلاسا قويماي قىراعى وتىر...

كوشكەن قازاق...

...بايكال كولىن جاعالاپ كەلەمىز. كول سۋىنىڭ تۇنىقتىعى سونداي، ۆاگون تەرەزەسىنەن تۇبىندەگى تاسى كورىنەدى. مۇنى كورگەن اۋىل ادامدارى:

-پاي-پاي، جەردىڭ جانناتى، سۋدىڭ تۇنىعى ورىستا ەكەنعوي- دەسە، بىرەۋى:

-جوعا، بۇل دا ءسوز بولىپپا،  باياناۋىلدا مۇناندا ادەمى كولدەر بار – دەيدى. مىنە جەر جانناتى دەپ سونى ايت، تەگىننەن تەگىن:

«باسىنان بايانتاۋدىڭ بۇلت كەتپەس،

قياداعى تۇلكىگە قۇسىم جەتپەس»-دەپ، انگە قوسپايدى عوي،- دەسىپ اڭگىمە تاقىرىبىن باياناۋىلعا بۇرادى. وسىلاي قىسىلىپ-قىمتىرىلىپ، ءبىر كۇن، ءبىر ءتۇن ءجۇرىپ يركۋتسك قالاسىنا دا جەتتىك.

1974-1975 جىلدارى يركۋتسكىنىڭ پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىنىڭ دايىندىق كۋرسىندە وقىعاندىقتان ماعان بۇل قالا جات ەمەس-ءتىن. تۋرا ۆوكزالدىڭ باس ديسپەتچەرىنە كىردىم. باس ديسپەتچەر تولىق كەلگەن جاسامىس ورىس ايەلى  كەلگەن شارۋامدى ايتا باستاعاندا  ءسوزىمدى ءبولىپ:

«ءيا، سىزدەر تۋرالى ناۋشكىدەن حابارلاعان، تەزىرەك سەگىزىنشى كاسساعا بارىڭىز، جارتى ساعاتان كەيىن جۇرەتىن بلاگوۆەششەنسك-موسكۆا پوەزىنە بيلەت بەرىلەدى»،- دەپ قولىما تىلدەي قاعاز ۇستاتتى.

يركۋتسك–سىبىردەگى ءىرى ءوندىرىس ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى، توعىز جولدىڭ تورابىندا تۇرعان ىرگەلى قالا بولعاندىقتان، جۇرگىنشىلەر ۆوكزال باسىندا ءيىن تىرەسەدى. ءبىزدىڭ اعايىنداردىڭ كوپشىلىگى اۋىلدى جەردەن بولعاندىقتان ولارعا ءبارى تاڭسىق سەكىلدى. ۆوكزالدا سۇراۋ سۇراپ جۇرگەن قايىرشىلارعا قاراپ: «اللا ساقتاي گور، مىنالارى نەسى سابەت ەلىندە ءبارى جاقسى دەيتىندەرى قايدا؟!»- دەسىپ تاڭدايلارىن قاعىسادى.

ەندى بىرەۋلەرى الا-قۇلا كيىنىپ، ارتىنىپ-تارتىنىپ، شۇبىرىپ جۇرگەن تسىگانداردى كورىپ،: «ەي، اللا-اي، مىنالار دا مۇسىلماندار-اۋ تەگى، بۇلار دا ءبىز سياقتى كوشىپ بارا جاتىر ما ەكەن، بايعۇستار»،-دەسىپ، ولاردى دا مۇسىركەيدى. ۆوكزالدىڭ بۇرىش-بۇرىشىنداعى ساكىلەردە جۇكتەرىن جاستانىپ، ۇيىقتاپ جاتقان، قالعىپ-مۇلگىپ وتىرعان جولاۋشىلارعا دا جاندارى اشىپ جاتقاندارى جوق ەمەس.

ءاي، اڭقاۋ دا قاراپايىم قازەكەم-اي، وزدەرىڭ مىنا تۇرلەرىڭمەن باسقالارعا قالاي كورىنىپ تۇر ەكەنسىڭدەر، سەزبەيسىڭدەر-اۋ !

كوپ ۇزاماي ارتىنىپ-تارتىنىپ نوۆوسيبيرسكىگە بەت الدىق. كۇندەگىدەي ەكى ۆاگونعا مىنگەسپەي، بولەك–بولەك كۋپەلەرگە ورنالاسقاندىقتان، جانىمىز جاي تاۋىپ، اياق قولىمىز كەڭىپ قالدى. مەن دە وزىمە-ءوزىم كەلىپ، قالامىمدى قولىما الدىم:

كوشكەن قازاق،

كوشۋمەن وسكەن قازاق.

سايران ساپ كەڭ دالانىڭ توسكەيىندە،

ايدارىنان كەشە جەل ەسكەن قازاق.

كوشكەن قازاق،

كوشۋمەن وشكەن قازاق.

قيلى زامان قىسقاندا توز-توز بولىپ،

باسىنان تالاي ءومىر كەشكەن قازاق.

ياپىر-اي، مىنە  تاعى كوش كەلەدى،

قايدان شىققان كوش ەكەن، كەش كەلەدى.

كوش كەلەدى وگىزدىڭ اياڭىمەن،

ەلەڭ قىلماي ەشكىمدى، ەشتەڭەنى.

ساعىنىشتىڭ ىلەسىپ جەتەگىنە،

كوش كەلەدى ورالىپ ءوز ەلىنە.

كوش كەلەدى اتا-جۇرت مەكەنىنە،

كىندىك كەسىپ، كىر جۋعان وزەنىنە.

كوش كەلەدى ورالىپ وتانىنا،

وتباسىنا، ءوزىنىڭ وتاۋىنا.

كوش كەلەدى قوسىلىپ تۋعانىنا،

ءوز تۋىنىڭ استىنا جينالۋعا.

كوشتىڭ الدىن كوك اتتى كەسپەسە ەكەن،

قازاق  ەندى ءبولىنىپ كوشپەسە ەكەن.

“ەلىمايلاپ” ەڭىرەپ توزعان ەلگە،

بۇل ەڭ سوڭعى، ەڭ ۇلى كوش بولسا ەكەن!

سىرقات سابيمەن سەكەمشىل دارىگەر...

نوۆوسيبيرسك ءبىزدى قايناپ جاتقان تىرشىلىك دۋمانىمەن قارسى الدى. بىراق  پوەزدان ەشكىمدى شىعارماي، اق حالاتتى دارىگەرلەرمەن يت ۇستاعان  اسكەري ادامدار قورشاپ الىستى. نە بولعانىن تۇسىنە الماي، ابىرجىپ-ءۇرپيىسىپ قالدىق. كەشىكپەي: «كوش باستاۋشىنى شاقىرىپ جاتىر»،-دەپ مەنى ءبىر اسكەري جەتەلەي جونەلدى. نە بولىپ قالعانىن تۇسىنبەي ابدىراپ، الگى وفيتسەردىڭ جەتەگىندە ۆوكزال ىشىندەگى ءبىر كابينەتكە كەلدىم.

بولمەدە اق حالاتتى دارىگەرلەرمەن قوسا ءبىر توپ اسكەريلەر وتىر ەكەن. ءتور الدىنداعى سوم دەنەلى، بۋرىل شاشتى جىگىت اعاسى ماعان وتىرماي سول ورنىڭدا تۇرا بەر دەگەن يشارا ءبىلدىردى دە، وتىرعانداردى: «چلەنى چرەزۆىچاينوي كوميسسي»- دەپ تانىستىردى.

ول كىسىنىڭ سوزىنەن ۇققانىم كوشىپ كەلە جاتقانداردىڭ ىشىنەن وتە قاۋىپتى جۇقپالى ءىش اۋىرۋى شىققان كورىنەدى. سوندىقتان ءبىزدى ەشقايدا شىعارماي، اۆتوبۋستار كەلىسىمەن  اۋرۋحانالارعا اپارىپ، بىرنەشە كۇن وسىندا  زەرتتەۋدەن وتكىزبەك ەكەن. ەگەر زەرتتەۋ قورىتىندىسى دۇرىس شىقسا ارىقاراي جۇرۋىمىزگە رۇقسات بەرىلەدى، ال دۇرىس شىقپاسا موڭعولياعا قايتارىلۋىمىز مۇمكىن كورىنەدى.

مۇنى ەستىگەندە توبەمنەن جاي تۇسكەندەي بولدى. «كەدەيدىڭ جەتى قاڭتارۋى بار»- دەگەن وسى دا، ەندى نە ىستەۋ كەرەك-دەگەن ساۋالدار ەسىمنەن تاندىرا جازدادى. شارشاپ-شالدىققان، ورىسشا ءبىر اۋىز ءسوز بىلمەيتىن، كارى-قۇرتاڭ، بالالى-شاعالى اۋىل قازاقتارىن ورتا جولدا سۇيرەلەپ بولنيتساعا جاتقىزىپ نەشە كۇن قاماسا نە بولادى!؟ قانداي اۋرۋ شىقسا دا اڭساپ كەلە جاتقان قازاقستانىنا  جەتىپ ولگەندەرى ارتىق بولار ەدى»-دەگەن وي كەلىپ، الگى باسشىنىڭ الدىندا زارلاي جونەلدىم:

«ءسىزدىڭ ايتقاندارىڭىز دۇرىس، ارينە بۇل ادامدار موڭعوليانىڭ ءار ولكەسىنەن بولعاندىقتان، ولاردىڭ اراسىندا ءىش اۋرۋىنان باسقاداي دا  جۇقپالى اۋرۋمەن اۋىراتىندارى بار شىعار. سوندىقتان بۇلاردى ميلليون تۇرعىنى بار نوۆوسيبيرسكدە ءبىر مينۋتتا ۇستاپ تۇرۋعا بولمايدى دەپ ويلايمىن. مەنىڭشە جەدەلدەتىپ قازاقستانعا جەتكىزىپ، دارىگەرلىك زەرتتەۋ جۇمىستارىن سوندا ءبىرجولا جاساعان دۇرىس دەپ ەسەپتەيمىن»،-دەدىم. ايتقاندارىم قانشالىقتى دايەكتى شىققانىن، جانە وتىرعاندارعا قالاي اسەر ەتكەنىن بىلمەيمىن...

سالدەن سوڭ كوميسسيا باستىعى:

-سىزدەن باسقا سىرتقا شىققاندار جوق پا؟-دەپ سۇرادى.

«ازىرشە جوق»،-دەدىم. «ازىرشە»-دەگەن ءسوزىم اسەر ەتتى مە اسكەري ادامعا :

-« ەشكىمدى شىعارماڭدار»!-دەپ شەگەلەدى.

سونان كەيىن تەلەفون ارقىلى جوعارى باسشىلاردىڭ بىرىنە مەنىڭ ايتقاندارىمدى قايتالاپ جاتتى دا ءسوزىنىڭ سوڭىندا: «سوندىقتان بلاگوۆششەنسك-موسكۆا پوەزىنان بەس ۆاگوندى  بولەكتەپ ەرەكشە كۇزەتپەن ەكىباستۇز قالاسىنا جەتكىزۋ دۇرىس دەپ شەشتىك»،- دەگەنى.

بۇل ءسوزدى ەستىگەندە بويىم جەڭىلدەپ، قۋانعانىمنان جۇرەگىم قاتتى-قاتتى  سوققانىن سەزىندىم. دەرەۋ بەس ۆاگوندى جەكەلەپ ءبىر سوستاۆ قۇردى دا الدى-ارتىمىزعا قاراتپاي «قازاقستان قايداسىڭ»- دەپ سۇيرەي جونەلدى.   ءبىزدىڭ كەسىرىمىزدەن   موسكۆاعا ەمەس اياق استىنان ەكىباستۇزعا بەت العاندارىن ەستىگەن ۆاگون جول سەرىكتەرى اشۋدان جارىلا جازداسىپ، اۋىزدارىنا كەلگەنىن ايتىسىپ جاتتى...

بوگەلمەي ءجۇرىپ كەتكەنىمىزگە مارە-سارە بولعان ءبىز ولاردىڭ نە ايتىپ، نە قويىپ جاتقاندارىن  ەلەڭ قىلار ەمەسپىز.

بىلاي شىعا ارامىزدان «جۇقپالى  ءىش اۋىرۋى شىقتى»- دەگەن، نە ءسوز دەپ، سۇراستىرا باستادىق.

سويتسەك، كۇننىڭ ىستىعىنان با، الدە جول اۋىرلىعىن كوتەرە الماعاندىقتان با، يركۋتسكدەن شىعا جۇپانحاننىڭ كىشكەنتايىنىڭ ىستىعى كوتەرىلىپ، ءىشى ءوتىپ، تاماققا تابەتى سوقپاپتى. كراسنويارسكدە ول دارىگەر شاقىرتىپ، بالاسىن كورسەتەدى. جول سوقتى بولىپ ءارى اۋرۋ مەڭدەگەن بالانىڭ ءتۇرىن كورىپ ءبىر نارسەدەن سەزىكتەنگەن دارىگەر، ولارمەن بىرگە كەلە جاتقان جولاۋشىلاردىڭ حال-احۋالدارىن سۇراستىرا باستايدى. نەشە كۇن جول ءجۇرىپ، شارشاپ-شالدىققان ولاردا نە كۇي بولسىن!؟ ءبارى دە اۋىرىپ كەلە جاتقاندارىن ايتادى. مىنە، وسىدان «قاۋىپتى، جۇقپالى اۋىرۋ شىققان» بولىپ نوۆوسيبيرسكگە حابارلانادى. مۇنى ەستىگەن ءبىز ءماز-ءمايرام بولىپ كۇلىسىپ، بوگەلمەي ءجۇرىپ كەتۋىمىزگە سەبەپكەر بولعان سىرقات سابيمەن سەكەمشىل دارىگەرگە العىسىمىزدى جاۋدىرىپ جاتتىق...

جالعاسى بار...

مۇحيت جاقسىلىقۇلى

Abai.kz