سىرلى ساندىق نەمەسە «شيپاگەرلىك باياننىڭ» كۇماندى تۇستارى

ءاز جانىبەك حاننىڭ تاپسىرۋى بويىنشا جازىلىپ، ارتقى ۇرپاققا اسىل مۇرا بولىپ قالعان اسا ءىرى عىلىمنامالىق ەڭبەك – «شيپاگەرلىك بايان» قۇپياسى كوپ سىرلى ساندىققا ۇقسايدى. ونى وقي وتىرىپ ەرىكسىزدەن وي شۇڭەتىنە باتاسىز. ۇشى-قيىرى جوق قالىڭ ورمانعا كىرىپ قالعانداي كۇي كەشەسىز. ول قامتىعان مول مازمۇن كىمدى بولسا دا تاڭعالدىرماي، مويىنداتپاي قويمايدى. مۇنان 550 جىل بۇرىن ۇلتىمىزدىڭ وسىنداي بىلگىر، وسىنداي جازعىش ۇل تۋعانىنا ماقتانباي تۇرا المايسىڭ. وسىنشاما ۇزاق عاسىرلاردى كوكتەي ءوتىپ بۇگىنگى كۇنگە جەتكەنىنە تاۋبە دەيسىڭ.

550 جىل. بۇل از ۋاقىت پا؟ سودان بەرى تالاي تاۋ ءمۇجىلىپ، تالاي جارتاستى جاۋىن شايىپ، جەل قاعىپ، دالالار جىرتىلىپ وڭىنەن ايىرىلدى. حالقىمىز «بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا» كۇندەرىنەن قانشاسىن باستان كەشىردى. بىراق، اقىرى قايىرلى بولدى. ۇشتەن ەكىسىن زامانالار جەلى قاعىپ، جاۋىنى شايسا دا، قالعانى ماقتانارلىق ۇرپاعىنىڭ قولىنا جەتتى.

1994 جىلى ۇلى بابامىز وتەكەڭنىڭ ۇلى شىعارماسى جارىق دۇنيەگە شىقتى. «بايىرعى مادەنيەت كوگىنەن جارق ەتكەن ءبىر شۇعىلا» (عالىم ازىمقان تىشانۇلىنىڭ ماقالاسى) بولىپ كورىندى ول. جارىقتىق ۇلدارى مەن قىزدارى «شۇعىلا كوردىك» دەپ الەمگە قۋانا جار سالدى. مۇنى ەستىگەن قازاق بالاسى بوركىن اسپانعا اتىپ، قۋانىشقا بولەندى. كىتاپتى وقىسىمەن جازىلعان ماقالالار، ءسال اسىرەلەپ ايتساق، قارشا بورادى. قازىر ساناپ كورسەك، مۇنداي ماقالانىڭ سانى 50-گە تاياعان ەكەن.

1996 جىلى قازاقستاننىڭ «جالىن» باسپاسى كوشىرىپ، جەكە توم ەتىپ شىعاردى. وسىدان باستاپ قازاقستاننىڭ مەديتسينا عالىمدارى مەن قوعامدىق عالىم ماماندارى دا زەرتتەۋگە كىرىستى. بۇعان مۇرىندىق بولعان قازاقستان عالىمى، مەديتسينا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ءادىلمان نۇرمۇحامبەتوۆ مىرزا بولدى. ول كىسى 2000 جىلى «كونەنىڭ كوزى، دانانىڭ ءسوزى» اتتى كىتاپ جازىپ، باسقا دا قازاق عالىمدارىنىڭ ماقالالارىمەن قوسا، سول جيناقتى عۇلاما عالىم وتەكەڭە ارنادى.

ەلدىڭ ءىشى-سىرتىنداعى وقىمىستى اۆتورلاردىڭ بارلىعى بىردەي: «شيپاگەرلىك بايان – ءىرى عىلىمنامالىق ەڭبەك، ونىڭ مازمۇنى، ءتىلى، جازىلۋ ءستيلى، ونداعى تاريحي دەرەكتەر بۇكىلدەي كونە مۇرا ەكەنىن تانىتادى. ونداعى باياندالعان مەديتسينالىق نازاريالىق بىلىمدەر مەن تاجىريبەلەر بۇل شىعارمانىڭ تەڭدەسسىز ۇلى شىعارما ەكەنىن، اسىرەسە، كوپتەگەن تاجىريبەلەر الەم مەديتسيناسىنىڭ تۇڭعىشى ەكەنىن كورسەتەدى» دەپ تۇراقتاندىردى.

قۇرمەتتى اقساقالىمىز ءجانابىل بۇل كىتاپقا:

«مادەنيەت تاريحىمىزداعى قاسيەتتى قازىنا، اسىل كىتاپ، سان عاسىردى ارتقا تاستاپ زامانىمىزعا كەلىپ جەتكەن تۇلعالى تۋىندى»،- دەپ قۋانا قۇتتىقتاپ ارناۋ ءسوز جازدى. قازاقستانعا ەڭبەگى سىڭگەن قوعام قايراتكەرى، ايگىلى ادەبيەت عالىمى مىرزاتاي جولداسبەكۇلى «سونبەيتىن شىراق، قانبايتىن بۇلاق» اتتى ماقالا جاريالاپ: «شيپاگەرلىك بايان – الەم تۋدىرعان عاجايىپتاردىڭ قاتارىنان ورىن الاتىن، قازاق حالقىنىڭ داڭقىن ارتتىراتىن، تەڭدەسى جوق عىلىمناما، قازاق دانالىعىنىڭ ولشەۋسىز بيىگى»،- دەپ كىتاپقا اسا جوعارى باعا بەردى. كىتاپتى كوشىرىپ باسقان «جالىن» باسپاسى كىتاپقا ارناعان كىرىسسوزىندە باسپانىڭ بۇل كىتاپتى باسىپ-تاراتۋ قۋانىشى حVIII عاسىر مۇراسى سانالاتىن «ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن» اتتى كىتاپتى باسىپ تاراتۋ كەزىندەگى قۋانىشىنان كەم تۇسپەيتىنىن ايتا كەلىپ:

«حV عاسىر تۋىندىسى – وتەيبويداق تىلەۋقابىلۇلى بابامىزدىڭ «شيپاگەرلىك بايان» اتتى شىعارماسى ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ۇلتتىق سانامىزعا، تاريحىمىز بەن تۇرمىسىمىزعا تالاي-تالاي ۇلەس قوسۋعا ءتيىس. حالقىمىزدىڭ جازۋى دا، ادەبيەتى مەن مادەنيەتى دە ارىدان باستالاتىندىعىن دالەلدەي تۇسەتىن مۇنداي تاريحي كۋالىكتىڭ تابىلۋى ءبىز ءۇشىن باعا جەتپەس قۋانىش»،- دەپ جازدى.

سوندا دا ەل ەمەسپىز بە، ونىڭ ۇستىنە قازاقپىز عوي، جارق ەتكەن جاڭالىقتى سان-ساققا جۇگىرتەتىن ادەتىمىز بويىنشا ءبىراز ادامداردىڭ «شيپاگەرلىك بايانعا» كۇدىكپەن قاراعانىن جاسىرۋعا بولمايدى. بىرەۋلەر: «شىن كونە مۇرا بولسا، سونشا زاماننان بەرى جاريا بولماي قايدا جاتقان؟» دەسە، شەتەلدىك بىرەۋلەردىڭ: «بۇل – الدەكىمدەردىڭ بەلگىلى ماقساتپەن قۇراستىرعان دۇنيەسى، بۇل ۇلى جۇزدە نە دەگەن كوپ كونە كىتاپ؟! دۋلاتي، جالايىريلار بار ەدى، ونان سوڭ «ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن»، ەندى «شيپاگەرلىك بايان»، - دەپ، ءبىرازى رۋعا، جۇزگە تارتىپ قىزىڭقىراعانى ءمالىم. نەگە بۇيتەتىنىن وزدەرى بىلەتىن شىعار. بىراق، ءيىسى قازاق بالاسى ەرتەدەن قاسيەتتەپ كەلە جاتقان «ورتاقتاردىڭ» ىشىندەگى ەڭ ۇلاعاتتىسىنىڭ ءبىرى – «عالىمنىڭ حاتى».

وسى ورتاقتى ويلاپ، كەرۋەنىمىزدى ارى سوزا بەرەيىك. ولارعا ارتىقشا جاۋاپ جازىپ، ارتىق تارتىس تۋدىرۋدىڭ ءمانى از. بۇل باياعى «قازاقتىڭ حاندىق داۋىردەگى ون الىپ جىراۋىنىڭ نەلىكتەن التاۋى كىشى جۇزدەن، تورتەۋى نەلىكتەن ورتا جۇزدەن شىعادى؟ اباي نەلىكتەن ورتا جۇزدەن شىعادى؟...» دەگەن سياقتى اقىماقشىلىق اڭگىمە. بۇعان ەل ءىشى-سىرتىنداعى ءبىرسىپىرا ماماندار دۇرىس جاۋاپ بەردى دەپ ويلايمىن. وعان قوسىڭقىرايتىنىمىز، ەجەلگى ءۇيسىن جىبەك جولىنىڭ ەڭ ءبىر شۇرايلى، وتتى، سۋاتتى ورتالىعىنا ورنالاسقان، ولارعا شىعىستا قىتايدىڭ، باتىستا اراب، پارسى سىقىلدى ەرتە مادەنيەتتى ەلدەردىڭ اسەرى سىڭگەن. سوندىقتان، سولارعا ەلىكتەپ، نە بولماسا ءوز ءبىلىم قابىلەتىنە، ۇجدانىنا سۇيەنىپ جازعان شىعار مۇنداي كىتاپتاردى. تاريح وسىلاي، دامۋ وسىلاي بولعان سوڭ وعان نە شارا؟!

ەلىمىزدىڭ ءىشى-سىرتىنداعى ءبىرسىپىرا اۆتورلار «شيپاگەرلىك باياننىڭ» ءتىلى، ارعى-بەرگى زامانالاردا وتكەن تاريحي ادامدار، وتەكەڭ باستان كەشكەن وقيعالاردىڭ جىلدارى، «تەكتەلگى» جايىنداعى كۇماندى تۇستاردى عىلىمي پوزيتسيامەن ورتاعا سالدى. كەيبىر ماماندار بۇل جونىندەگى ويلارىن ايتىپ، تالداۋ جۇرگىزدى. بۇل ماقالا اۆتورى دا وسى جايلى ءسوز قوزعاۋدى لايىق تابادى.

«باياننىڭ» ءتىلى جونىندە

ءتىل دەگەنىمىز – تۇتاس ادامزاتتىڭ نەشە مىڭ جىلدارعا سوزىلعان ءساتتى-ءساتسىز ساپارىنىڭ ەڭ ءبىرىنشى، ەڭ ۇلى جەمىسى. ءتىل دەگەنىمىز – ءبىر ۇلتتىڭ تەك وزىنە عانا ءتان ءتول قاسيەتى. تاريح بىزگە ءتىلدىڭ ادامزات تاريحىندا پايدا بولىپ، داميتىندىعىن، دامۋ بارىسىندا كەيدە ءوزارا اسەر ەتىسىپ، بىرتۇتاستىققا بەت السا، كەيدە دارالانىپ، وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن تولىقتىرىپ، باي تۇسەتىندىگىن دالەلدەپ بەردى. الايدا، ءتىلدىڭ بىرتۇتاستىققا نەمەسە دارالانۋعا قاراي دامۋى قوعامنىڭ دامۋىنان باياۋ بولادى. قايتكەنمەن دە، ءبىر ۇلتتىڭ تۇراقتانعان بايىرعى ءتىلى سول ۇلتتىڭ بولاشاق ۇرپاعىنا تۇسىنىكسىز تىلگە اينالۋ ءۇشىن مىڭداعان جىلدار كەتۋى مۇمكىن. ءبىر ءبولىم ادامداردىڭ وسى تۇرعىدان: «باياننىڭ» ءتىلى – تۇسىنىكسىز ءتىل، اينالاسى 500 جىلدا مۇنشالىقتى تەز وزگەرىسكە ۇشىراۋى اقىلعا قونا قويمايدى» دەۋى ورىندى كورىنەدى. ەندى ءبىر ءبولىم ادامدار: «بايان» ءتىلى – وردا ءتىلى» دەستى. ءتىپتى، «ەجىك، تەرگەۋ ءتىلى» دەگەندەر دە بولدى. ءۇشىنشى كوزقاراستاعىلار: «بايان» ءتىلى – قازاقتىڭ بايىرعى ءتىلى، ونى قازىرگى عىلىم سالاسىندا، اسىرەسە مەديتسينا سياقتى ءپان سالالارىندا قولدانۋ كەرەك» دەستى. ءبىز مۇنىڭ انىق-قانىعىنا كوز جەتكىزۋ ءۇشىن الدىمەن كەيبىر تاريحي جازبالاردى كوزدەن كەشىرىپ، ودان سوڭ ونى «بايان» تىلىمەن سالىستىرىپ كورەيىك.

1) ءVى-ءVىىى عاسىرلارداعى تۇركى قاعانى كەزىندە قولدانىلعان ورحون-ەنيسەي جازۋى – تۇركى تىلدەس حالىقتار ەڭ ەرتە قولدانعان جازۋ. وسى جازۋمەن جازىلعان «كۇلتەگىن» قۇلىپتاسىندا:

«ەللىگ بۇدۇن ەرتىم، ەلىم ەمتى قانى؟!

قاعانلىح بۇدۇن ەرتىم، قاعانىم ەمتى قانى؟!» دەگەن جولدار بار. مۇنداعى «بۇدۇن» – «حالىق»، «ەرتىم» – «ەدىم»، «ەمتى» – «ەندى» دەگەن سوزدەر. وسى بويىنشا وقىپ كورسەڭىز:

«ەلدى حالىق ەدىم، ەلىم ەندى قانە؟!

قاعاندى حالىق ەدىم، قاعانىم ەندى قانە؟!»- بولىپ شىعادى دا، مۇنى قانداي قازاق تا تۇسىنە الادى. بۇل جازۋ تاسقا ويىلىپ جازىلعانىنا 14-15 عاسىر شاماسى بولدى.

2) ەندى ءحىىى عاسىرداعى ءبىر جازبانى وقىپ كورەيىك. مۇنداعى مازمۇن قازاقتىڭ «اقساق قۇلان» اڭىزىندا ايتىلاتىن جوشىنىڭ ءولىمىن اكەسى شىڭعىس حانعا ەستىرتەتىن اڭگىمە. ەستىرتۋشى – قازاقتىڭ ءحىىى عاسىردا وتكەن بەلگىلى كۇيشى، دومبىراشى، ۇلى جىراۋى كەربۇعا (كەي اڭىزداردا كەتبۇعا). شىڭعىس حان بىردە: «كىمدە-كىم جوشىنىڭ ءولىمىن ەستىرتسە، سونىڭ اۋزىنا قورعاسىن قۇيامىن!» - دەگەن ەكەن. ايتقانى كەلىپ، كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە اڭعا شىققان جوشى قۇلان قۋىپ ءجۇرىپ، جىعىلىپ قايتىس بولادى. كىم ەستىرتەدى؟ ەستىرتسە، شىڭعىستىڭ نە قىلاتىنى بەلگىلى. ءبارى قورقادى. سوندا جارىقتىق كەربۇعا شىعادى عوي ورتاعا. ەستىرتەدى، بىراق اڭىزدىڭ ۆاريانتتارىندا بۇل ەكى ءتۇرلى ايتىلادى. بىرەۋلەر «اقساق قۇلان» كۇيىن شەرتىپ ەستىرتىپتى. كەربۇعاعا ءتيىسۋدىڭ امالىن تابا الماعان شىڭعىس حان قورعاسىندى دومبىرانىڭ تەسىگىنە قۇيىپ، كەربۇعا قۇتىلىپتى» دەسە، ەندى ءبىر اڭىزدا جىرمەن ەستىرتىپتى. «كەربۇعا شەبەرلىك ىستەتىپ، جوشىنىڭ ولگەنىن شىڭعىستىڭ وزىنە ايتقىزىپتى. كەربۇعاعا ءتيىسۋدىڭ امالىن تابا الماعان شىڭعىس بۇكىل دالادان ور قازدىرىپ، قۇلانداردى قان جوسا عىپ قىرىپتى» دەيدى. ءبىزدىڭ كەلتىرگەلى وتىرعانىمىز – كەربۇعا مەن شىڭعىس ايتاتىن وسى جىر. بۇل جىردى ءحىىى عاسىردا قاعاز بەتىنە تۇسىرگەن اراب تاريحشىسى يبن ءال-ءاسىر دەگەن كىسى ەكەن. ارينە، جازۋدىڭ تاڭبالارىندا، تىلىندە قازىرگىگە ۇقسامايتىن ءبىراز وزگەشەلىك بار. بىراق تۇسىنىكتى ەستىلەدى.

ءبىز بۇل ءماتىندى جازۋ تۇرعىسىنان ەمەس، ءتىل تۇرعىسىنان سالىستىرۋ ءۇشىن الىپ وتىرمىز. سوندىقتان قازىرگى ەملەمىزگە سالىپ، ماتىندە قالاي ايتىلسا، سولاي كەلتىرىپ كورەيىك:

- تەڭىز باشتىن بىلعاندى، كىم تۇندۇرار، ءاي، حانىم،

تەرەك ءتۇپتىن جىعىلدى، كىم تۇرعىزار، ءاي، حانىم؟!

- تەڭىز باشتىن بىلعانسا، تۇنۇرار ۇلىم جوشى ءدۇر،

تەرەك ءتۇپتىن جىعىلسا، تۇرعۇزار ۇلىم جوشى ءدۇر.

كۇزۇڭ ياشىن جۇگۇرتەر، كوڭلۇڭ تولدى بولعاي ما،

جىرىڭ كوڭىل وكۇرتەر، جوشى ءولدى بولعاي ما؟

- سويلەمەككە ەركىم يوق، سەن سويلەدىڭ، ءاي، حانىم،

ءوز يارلىعىڭ وزىڭە جاۋاپ، وي ويلادىڭ، ءاي، حانىم!

- قۇلۇن العان قۇلانداي، قۇلۇنومدان ايىرىلدىم.

ايرىلىشقان اڭقاۋداي، ەر ۇلىمنان ايرىلدىم.

اراعا 7 عاسىر ۇزاق ۋاقىتتى سالسا دا، بۇل جىردى قانداي قازاق بولسا دا قاپىسىز تۇسىنە الادى.

حV عاسىردا وتەكەڭنىڭ وزىمەن بىرگە جانىبەك حان ورداسىندا اقىلشى ءارى جىراۋ بولعان اسان قايعىنىڭ جىرلارىنان دا ءۇزىندى كەلتىرۋگە بولار ەدى. بىراق، بۇل جىرلار اۋىزدان-اۋىزعا تارالىپ كەلگەندىكتەن، كەيبىر وزگەرىستەرگە ۇشىراعان بولۋى مۇمكىن دەپ وعان توقتالمادىق. ونىڭ ورنىنا 1745 جىلى كىشى ءجۇز حانى نۇرالى حاننىڭ بالاسى ابىلاي سۇلتاننىڭ ءسىبىر گۋبەرناتورى سۋحارەۆكە جازعان حاتىنان ءبىراز ءۇزىندى كەلتىرەيىك:

«عيززاتلۋ حۇرماتلۋ ءۋا مۇرۋاتلۋ ءداۋلاتلۇ ءۋا شاۋكاتلۋ ءۋا بارشا راحملى ۇلۇع پاتشاھ حازرەتلارىنىڭ گوسپودين[1] الەكسەي ميحايليۋ سۋكروۆ يانار العا. مەن ابىلاي سۇلتاندىن كوپدىن كوپ دۇعاي سالەم. ءبىز مۇندا ەسەن-امان تۇرامىز. ءسىز اندا امان-ەسەن بولىڭىز. ءسوزىمىز ءولدۇر[2]  مۇندا پادشاھ يۇرتىنا قارشىلىق قىلىپ ياتقان ءبىر پارا ءۇيسىن دەگەن حالىق بار. يوعارى قالماق ءبىرلا قازاق اراسىندا، پاتشا يۇرتىعا قارشىلىق قىلىپ ياتقاندىن ءىش پايدا تاپمادۇق. مۇندا قازاق يۇرتىنا ارالاي المادۇق. اندا ورىس يۇرتىنا ارالاي المادۇق. ەسكى قىلعان يازىقلارىمىزعا ياڭا ءتاۋبا قىلدۇق. پاتشاعا باش سالامىز[3] تەدىلار...» (ب. ابىلقاسىمۇلى. «ءحVىىى-ءحىح عاسىرلارداعى قازاق ادەبيەتى ءتىلىنىڭ جازبا نۇسقالارى». «الماتى»، «عىلىم» باسپاسى). مىنەكي، كورىپ وتكەن ءۇش ءۇزىندىنىڭ (ۇشەۋى دە جازبا نۇسقا) قاي-قايسىسىن بولسا دا تۇسىنۋىمىزگە بولادى.

[1] گوسپودين – قۇرمەتتى، مارتەبەلى.

[2] ءولدۇر – سول، مىناۋ.

[3] باش سالامىز – «باس يەمىز، باعىنامىز» دەگەن ءسوز.

بۇل ارادا سونى ەسكەرتىپ قويۋىمىز كەرەك. ءبىز بۇل بىرنەشە ءۇزىندىنى «بايان» تىلىمەن ءتۇسىنۋ جاعىنان عانا سالىستىرۋدى ماقسات ەتتىك. ارينە، لەكسيكالىق، فونەتيكالىق، نە بولماسا مورفولوگيالىق جاقتان سالىستىرىپ زەرتتەۋ ءتىل ماماندارىنىڭ قاسيەتتى مىندەتى دەپ بىلەمىز.

ەندىگى ءۇزىندىنى «باياننان» كەلتىرەيىك:

«مەن ورازدى، جيىرلى جان ەكەم، ولايى حان قاسيات جارلىعى تۇسىرگى. جارلىق بويىنشا اتايى جازىلمىش «شيپاگەرلىك بايان» قازىنا اسمار...». مۇنىڭ اۋدارماسى: «مەن باقىتتى دا باعى جانعان جان ەكەنمىن. ويتكەنى، حان جارلىق ءتۇسىرىپ، «شيپاگەرلىك بايانىن» جازىپ قازىناعا تاپسىرۋدى بۇيىردى».

ەگەر «باياننان» بەرىلگەن ءۇزىندىنى اۋدارماسىمەن قوسىپ وقىماعاندا، شىنىندا، ءتۇسىنۋ قيىن بولار ەدى. كەلتىرىلگەن باسقا ۇزىندىلەردى قازىرگى قازاق تىلىمەن سالىستىرعاندا ءبىرسىپىرا الشاق ەكەنى حاق. اسىرەسە، ارادا 13-14 عاسىر وتكەندىكتەن، ورحون جازبالارىنىڭ ءتىلىن ءتۇسىنۋ ەداۋىر قيىنعا تۇسەدى. بىراق، سالىستىرمالى تۇردە ايتقاندا، ول بىزگە «بايان» تىلىنەن گورى ۇعىنۋعا جەڭىلىرەكتەۋ كورىنەدى.

ولاي بولسا، «بايان» ءتىلى قازاق ءتىلى بولماعانى ما؟ ۇعىمعا نەلىكتەن اۋىر كەلەدى؟ توڭىرەگى تۇگەل تۇركى تىلىمەن ورالعان، ءوزى دە تۇركى تىلدەس بولا تۇرا، قازاق ءتىلى نەلىكتەن وسى كەزدە وزگەشە بولىپ قالادى؟ بۇعان بىردەن جاۋاپ بەرۋ اسىعىستىق بولاتىن شىعار. الدىمەن «بايان» ءتىلىنىڭ سوزدىك قۇرامىن ازىراق شولىپ كورەيىك. ارينە، بۇل تۇتاس كىتاپ ءتىلىن ءوز ىشىنە المايدى. ۇلگى الىپ تەكسەرىپ كورۋ كوز ايامىزدى از دا بولسا كەڭىتۋى، ءتىل ماماندارىنىڭ تەكسەرىپ-زەرتتەۋىنە از دا بولسا وي سالىپ قالۋى عاجاپ ەمەس. ارينە، اۆتوردىڭ توپايعا تاپسىرعان نۇسقاسى بىزگە جەتكەن جوق. قازىرگى باسىلعانى كوشىرمە، ونىڭ ۇستىنە 7 رەت كوشىرىلگەن. كوشىرىلگەن سايىن كوشىرۋشىلەر بەلگىلى مولشەردە سول كوشىرىلگەن داۋىردەگى قازاق تىلىنە از دا بولسا بەيىمدەگەن بولۋى مۇمكىن. بىراق، سوندا دا كىتاپ ءتىلى اۋەلگى نۇسقاسىن مول ساقتاپ قالعان.

بۇعان كىتاپ سوڭىنا بەرىلگەن 1300-گە تاياۋ اتاۋ ءسوز دالەل بولادى. بۇل سوزدەردىڭ 1000-عا تاياۋى قازاق ءسوزى نە قازاق ءسوزىنىڭ تۇبىرىنەن وربىگەن تۋىندى ءسوز، كەيبىرى بىرىككەن ءسوز، تاعى بىرەۋلەرى ۇيالاس سوزدەردىڭ (سينونيمدىك قاتاردىڭ) سىڭارلارى. ال، اراب-پارسى ءسوزى 60-تاي عانا، قازاقستاندىق كەيبىر ارىپتەستەرىمىز «سنايپەر» دەگەن ءسوزدى ءىلىپ الىپ، ءبىراز اڭگىمە شىعارعان سەكىلدى. وسىنى قوسقاندا شەت ءتىلى 61 بولۋى مۇمكىن.

«كۋاسىز ءسوزدىڭ ءبارى وتىرىك» دەگەن ءسوز بار. سوندىقتان، كۋاگەردى ورتاعا «تارتىپ شىعارايىق». ءبىز بۇل ارادا ءتۇبىر ءسوزدى قوزعامايمىز. ول ايتپاساق تا ءتۇبىر ءسوز. ودان باسقاسىنا از توقتاپ وتەيىك.

1. قازاق تىلىنەن تۇرلەندىرىپ وربىتكەن سوزدەر: ەڭگەزدەۋلىكتەي (ەڭگەزەردەي), ۇستاۋلاماق (ۇستامدى), كەككەر (كەكشىل), سۋىققايت (سۋقايت، سۋىققا شىداماسىز). تىككەۋىك (ينە), تاراتىم (مۇشىق), قارتايشاق (قارتايۋ، قارتايعان شاق), سىزىنا (سىز), كوركەمىنە (كوركەيۋىنە), نىعامار (ەتىك), قارعىس (قارعاۋ، قارعاۋشى), شوقتالىمدىق (شوعىرلانۋ), تۋىلعىشىلار (تۋىسقاندار), تۇيىندەمە ء(تۇيىن، قورىتىندى) ت.ب.

2. بىرىككەن سوزدەر:

ءتىلسورپالاۋ (قايناتۋ), ونەگەلىك كورسەتىم (ۇلگى، ونەگە), قۇيىل-توگىل (شۇمەك), سويلەمەك جازدىرعى (سوزبەن الداۋسىراتۋ), جارماقاقساما (جارىم باس شاعۋ), ءتىس ەتتەۋلىك ء(تىس ەتىنىڭ ءىسىنۋى), تەرمايلانعى (مايلى تەرى), شاعىم شەكەلىك (جارىم شەكە شاعۋ) بەتسۇرتكى (ورامال), ت.ب.

3. اراب-پارسى سوزدەرى:

شيپا (شيپاگەر، شيپاشاق), ميحراج، ءبايىت، دارەت، ساھاپ، داۋلەت، جۇپ، ماقۇلۇقات، لاۋھۇل ماحفۇز، نەسىپ، ءلام، زامىن، شاپاعات (كەر), بيباعا، ءۋاجىپ، ءپارمان، ريزىق، ءحادىل ء(ادىل), ءموھمىن، زارۋات، ت.ب.

سنايپەر (اتقىش، مەرگەن) – بۇل اعىلشىن ءسوزى.

4. ءبىرسىپىرا اتاۋلار زاتتاردىڭ تۇلعاسىنا، جان-جانۋارلاردىڭ مىنەزىنە، قيمىلىنا قاراي قويىلعان سەكىلدى. مىسالى:

تىشقان – سۋماقى (مىنەز، قيمىل);

سيىر – ماڭعاز (مىنەز);

قويان – سەكەم (مىنەز، قيمىل);

جىلان – سۋماڭ (مىنەز، قيمىل);

يت – ايتاق (مىنەز، قيمىل);

دوڭىز – قورىسقى (مىنەز، قيمىل);

مىسىق – تۇككورمەس (مىنەز، قيمىل);

قاربىز – سەمىز كوك (تۇلعاسى);

ءبۇيى – بارباڭ (قيمىلى), سەرەك (قويانشىق، تالما), بورساڭ (سۋىر), بورباڭ – باقا.

5. ءبىر ءبولىم سان ەسىمدەر ساننىڭ ءوز اتىمەن ء(بىر، ەكى، ون، جيىرما، ءجۇز، ت.ب.) ايتىلسا، ءبىر بولىمدەرى دەنەنىڭ مۇشەلەرىمەن (اۋىز، مۇرىن، كوز، قۇلاق، قول، وڭ قول، سول قول دەگەن سياقتى) بەرىلەدى. كەيدە ءتىپتى ساننىڭ اتى بولىپ كەلگەن دەنە مۇشەلەرى تانتال (كوز), مۇڭك (مۇرىن), قوسقول (قۇلاق) دەپ تەرىس اينالدىرادى. كەيدە ساننىڭ ءوز ەسىمى مەن دەنە مۇشەلىك ەسىمى قاتار كەلىپ وتىرادى.

زاتتىڭ، قۇبىلىستىڭ، ساننىڭ اتاۋلارىنىڭ بۇلاي قۇبىلىپ وتىرۋىنىڭ بەلگىلى سەبەپتەرى بولۋ كەرەك. ايتپەسە، قازاق ءتىلىن قولدانۋ جۇيەسىنىڭ مۇنشا تەز وزگەرۋى مۇمكىن ەمەس. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، عۇلاما عالىم اتامىز بۇل اتاۋلاردى ادەيى جاساعان دەپ ويلايمىز.

مۇنىڭ ءاۋ باستا حانعا ارناعان نۇسقاسى حانعا دا، قاراعا دا تۇسىنىكتى تىلمەن جازىلعاندىعىندا ءسوز جوق. ءبىز جوعارىدا ورحون جازۋىنداعى كونە تۇركى تىلىنەن، ءحىىى عاسىرداعى كەربۇعانىڭ سول كەزدە جازباعا تۇسكەن جىرىنان، ءحVىىى عاسىرداعى ابىلاي سۇلتاننىڭ ورىس گۋبەرناتورىنا جازعان حاتىنان بۇرىنعى-سوڭعى سوزدەردىڭ ءتۇبىرىنىڭ عانا ەمەس، جاسالۋ زاڭىنىڭ دا ۇعىنۋعا بولمايتىن دارەجەدە وزگەرمەگەنىن كوردىك. بۇل ءبىر. ەكىنشىدەن، اۋەلگى حانعا بەرۋ ءۇشىن جازىلعان نۇسقادا قارا ۇزگەن شيپاگەر بابامىز حالىقتى، ۇرپاقتى تاربيەلەۋ نيەتىن ءبىلدىرىپ، حانعا:

«الداجار حان، تاقسىر! ءسىزدىڭ قاسياتلى قۇزىرىڭىزدا جازىلىپ جاتقان «شيپاگەرلىك بايانىن» مارحاباتلى كوزىڭىزبەن كورىپ، قۇلاعىڭىزبەن ەستىپ بولعاسىن ارناۋلى ورداڭىزدان ۇعىندىرعى (مەكتەپ) اشىپ، ورداڭىزداعى گۇلتەكشە (گۇل وسىرەتىن ورىن) ۇستىندە ءوسىپ تۇرعان گۇلتەگىندەگى (گۇل وسىرەتىن ىدىس) گۇلدەي جەتكىنشىكتەردى ونەرگە باۋلىپ جەتكىزسەڭىز، قاراشاڭىز مەنىڭ ەڭ زور ارمانىم ورىندالعان سانالعىلىق بولۋىن قابىل العايسىز» (310-بەت), - دەپ ءوتىنىش ەتكەن.  ءبۇيتىپ حالىقتىق اعارتۋدى ويلاعان ادامنىڭ شىعارمانى بوگدە تىلدە نەمەسە قۇپيا تىلدە جازۋى مۇمكىن ەمەس. الايدا، جانىبەك حاننىڭ تۇتقيىلدان اجالعا تاپ بولۋى ونىڭ كۇتكەن ارمانىن جەلگە ۇشىرىپ جىبەرگەندەي بولعان. ءۇمىتى ءۇزىلىپ، جەتىسۋداعى اۋىلىنا قايتىپ كەلگەن سوڭ ءومىر بويى جيناعان اسىل مۇلكىن ءوز ۇرپاعىنا قالدىرۋ قارارىنا كەلگەن، ءارى سولار عانا پايدالانۋ ءۇشىن كىتاپ سوزدەرىن قۇپيالاپ، جۇمباق سىرلى ەتىپ قايتا جازعان. اۆتوردىڭ: «كۇزەيتىنىن كۇزەپ، تۇزەيتىنىن تۇزەپ» دەگەنى تەك كىتاپتى قايتا وڭدەۋ عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ءتىلىن وزگەرتۋدى دە كورسەتسە كەرەك.

بىراق، ءتىلى قانشا وزگەرىسكە ۇشىراعانىمەن، كىتاپتىڭ عىلىمي جۇيەسى بۇزىلماعان. ءتىپتى، قۇپيالاستىرعان ءتىلدىڭ ءوزى دە كىسىگە جۇيەگە تۇسكەندەي اسەر ەتەدى.

كەيبىر ماقالا اۆتورلارى «باياننىڭ» ءتىلىن» ەجە (ەجىك) ءتىلى، تەرگەۋ (ات تەرگەۋ) ءتىلى دەپ تە جازدى. بۇل قاراسقا قوسىلا قويۋ قيىن سياقتى. ويتكەنى، ەجىك جاسالۋى جاعىنان بەلگىلى داۋىسسىز دىبىستاردى وزەك ەتۋگە كەلمەيدى. ءبىز كىتاپ تىلىنەن مۇنداي قۇبىلىستى كورە المايمىز. ال، «تەرگەۋ» (ات تەرگەۋ) ءسوزىنىڭ باسى مايقى بيدەن بەرى جولعا قويىلعانى كىتاپتا اشىق جازىلعان ءارى ايەلدەردىڭ التى اتادان اسپاعان جاعدايدا اتا-بابانىڭ، جالپى ەرلەردىڭ اتىن اتاماۋى، باسقا ات قويىپ تەرگەۋى قاتاڭ ءتارتىپ ەتىپ بەلگىلەنگەن. ال، وتەي بابامىزدىڭ بۇل ءتارتىپ شەڭبەرىنە كىرمەيتىندىگى ايدان انىق. ويتكەنى، ول كىسى ەركەك كىسى.

بۇل ەكى ءسوزدىڭ – ەجىك پەن تەرگەۋدىڭ تۇتاس ءبىر حالىققا ورتاق بولارداي جالپىلىق سيپاتى جوق. جالپىلىق سيپاتى بولۋ-بولماۋ ءتىلدىڭ ءتىل اتالۋىنىڭ باستى شارتى.

جالپى العاندا، «باياننىڭ» ءتىلى جونىندەگى ماسەلە – كۇردەلى ماسەلە. مۇنى تۇركى، ونىڭ ىشىندە قازاق ءتىلىنىڭ دامۋ زاڭدىلىعى نەگىزىندە مۇقيات زەرتتەۋ كەرەك بولادى. ءبىز قاي-قاشاندا: «سوناۋ ۇيسىننەن بەرى تۇركى ءتىلىنىڭ قالىپتاسقان سويلەۋ ءداستۇرى بويىنشا كەلىپ، ونىڭ ۇستىنە توڭىرەگىن قالىڭ تۇركى تىلدەس حالىق قورشاپ تۇرعان جاعدايدا قازاقتىڭ حV عاسىردا سويلەۋ ءداستۇرىن بىردەن وزگەرتۋى مۇمكىن بە؟» دەگەن ساۋالدى ەسىمىزدەن شىعارماۋعا ءتيىسپىز.

اۆتور ومىرىنە جانە كىتاپتىڭ جازىلۋىنا قاتىستى ماسەلەلەر

بۇل تاقىرىپشادا ايتىلىپ وتىرعان ەكى ماسەلە – ەگىز ماسەلە. بۇل ماسەلەنى بۇلايشا ارنايى تاقىرىپپەن بەرىپ وتىرۋداعى سەبەپ – ەكەۋىنىڭ دە باستالۋ، اقىرلاسۋ ۋاقىتى انىق ەمەس. ماسەلەن، وتەكەڭ بابامىز جيرەنشە شەشەننىڭ قولقالاۋىمەن ءاز جانىبەك حاننىڭ حۇزىرىندا بولىپ، كوپتەگەن سۇراۋلارىنا جاۋاپ بەرەدى. ءدال وسى جىل، وسى اي، وسى كۇن ءاز جانىبەك حان بۇكىل قاراشا بۇقاراسىنىڭ جانە ولاردىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ءمىنسىز ءبىتىستى بولۋى ءۇشىن ءۇش تارماقتى جارلىق شىعارادى جانە وتەكەڭە «قارا ۇزگەن شيپاگەر» دەگەن داڭقتى اتاق بەرەدى. «شيپاگەرلىك باياندى» جازۋعا جارلىق بەرگەن كۇنى دە سول جىل، سول اي، سول كۇن.

وكىنەرلىگى، حان جارلىعىنىڭ سوڭىنا «ايعاق داندەۋ 14» ياعني، «ميزام ايىنىڭ 14-ءى» دەپ جازىلىپتى دا، جىلىنىڭ ورنىنا كوپ نۇكتە قويىلىپتى. ەگەر وسى كوپ نۇكتەنىڭ ورنىندا جىل تۇرعان بولسا، وندا اۆتوردىڭ تۋىلعان ۋاعىن دا، كىتاپتىڭ جازىلا باستاعان ۋاعىن دا اشىق بىلۋگە بولار ەدى. وسى كىتاپقا اۆتونوميالى رايوندىق پارتكوم ۇگىت ءبولىمىنىڭ بۇرىنعى ورىنباسار باستىعى تولەۋقان جولداستىڭ جازعان شاعىن ماقالاسىندا عۇلاما عالىم، قارا ۇزگەن شيپاگەر وتەيبويداقتىڭ: «جەتپىس جىلدىق ومىرىمدەگى ءتول كەشىرمە، كەشىرگىلىكتىك ايا بويىنشا جازىپ وتىرمىن» دەگەن ءبىر سويلەم ءسوزى كەلتىرىلگەن. بىراق، ءبىز بۇل ءۇزىندىنى كىتاپتىڭ ءون بويىنان اقتارىپ تابا المادىق. ءتىپتى، تابىلا قالعان كۇننىڭ وزىندە بۇل نەگە دال بولادى؟ ول ءۇشىن بۇل جەتپىس جىلدى اپارىپ بايلايتىن تاعى ءبىر ايقىن ۋاقىت ەسەبى بولۋ كەرەك. ەگەر حان جارلىعىندا جىل انىق بولىپ، بۇل جەتپىستى سوعان اپارىپ بايلاساق، وندا اۆتورىمىزدىڭ تۋىلعان جىلى وڭاي تابىلار ەدى. ونىڭ ۇستىنە، توكەڭنىڭ جوعارىدا اتالعان ماقالاسىندا كىسىنى شاتاستىراتىن «كىتاپتى 78 جاسىندا باستاپ جازعان» دەگەن تاعى ءبىر سان تۇر. وتەكەڭ 70 جاستان باستاپ جازعانىن ءوزى ايتىپ وتىرسا، توكەڭنىڭ بۇل 78 جاسى قايدان كەلدى دەگەن ويعا قالاسىڭ، شىتىرمانعا باتاسىڭ.

وسى شىتىرماننان الىپ شىعار جول قايسى؟ مۇنى وسى باستان انىقتاپ الماساق، سوڭىنا الا ءسوز بولاتىن «تەكتەلگىدە دە» اۋرەگە سالادى. بۇل جەردە الدىمەن انىقتاپ الۋعا ءتيىستى ءبىر ماسەلە بار. ول – قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى مەن ءاز جانىبەكتىڭ حاندىق تاققا وتىرعان ۋاقىتى. ۇزاق جىلداردان بەرگى باسىلىمداردىڭ كوبىندە-اق قازاق حاندىعى 1456 جىلى قۇرىلدى دەپ جازىلعان. ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان جوعارىداعى ماقالدا «تاريحي ءراشيديدىڭ» اۆتورى مۇحاممەد حايدار جانىبەك حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىن حيجرانىڭ 870 (جاڭاشا 1465-1466) جىلى دەپ كورسەتكەندىگىن ايتادى. سوندا بۇرىن ءبىز مالدانىپ كەلگەن 1456 مەن 1466-نىڭ اراسىندا 10 جىل پارىق بار دەگەن ءسوز. بىراق، بۇل ارادا «تاريحي ءراشيديدىڭ» اۆتورى بىزگە قاراعاندا قازاق حاندىعى قۇرىلعان داۋىرگە ءبىر تابان جاقىن. سوندىقتان، ونى سەنىمدى دەپ قارايمىز.

ەندى شەشۋگە ءتيىستى ماسەلە – «وتەكەڭنىڭ ورداعا بارىپ، باياندى جازۋعا تاپسىرما العان ۋاقىتى قاي جىل؟ حاندىق قۇرىلعان سول حيجرانىڭ 870 (جاڭاشا 1465-1466) جىلى ما، الدە ودان كەيىن بە؟» دەگەن ماسەلە.

ءبىزدىڭ ويىمىزشا، بۇل – حاندىقتىڭ قۇرىلعان جىلى. بۇعان دالەل: وسى رەت وتەكەڭ حان ورداسىنا بارعانعا دەيىن حاننىڭ جيرەنشە اتىن بىلمەي، قاناي شەشەننىڭ ايتۋى بويىنشا «قاراباس» دەپ اتاۋى. ەگەر حاندىق قۇرىلىپ، بىرنەشە جىل وتكەن بولسا، ءاز جانىبەك جيرەنشە اتىن بىلگەن بولار ەدى. بۇل حاندىقتىڭ ەندى قۇرىلىپ، وردا قىزمەتكەرلەرىن ەندى ۇيىمداستىرىپ جاتقان كەزى سىقىلدى. وردادا قاناي، جيرەنشە شەشەندەر مەن جاندامار، جارمانا، شاركەش ۋازىرلەر عانا اتالىپ، باسقانىڭ اتتارى اتالمايتىن سەبەبى دە وسى بولسا كەرەك.

دەمەك، جويقىن شىعارمانىڭ ۇلى اۆتورى وتەكەڭە تاپسىرما بەرىلگەن جىل دا، وتەكەڭنىڭ جازا باستاۋى دا ءاز جانىبەك حاننىڭ ءۇش مازمۇندى قامتىعان جارلىعى دا – ءبارى دە وسى حيجرا 870-ءشى جىلعا (گريگوريان جىلى بويىنشا جاڭاشا 1465-1466 جىلعا) تۋرا كەلمەك. جانىبەك حان جارلىعىنىڭ سوڭىندا كوپ نۇكتە قويىلعان جىلدىڭ ورنى دا وسى جىل بولماق. ەندى عالىمنىڭ تۋىلعان جىلىن تابۋ وڭاي. ياعني، ورداعا بارعان جىلىنان 70 جاسىن شەگەرىپ تاستاعانداعى 1395 جىلى ونىڭ تۋىلعان جىلى بولماق. تاريحي دەرەكتەرگە قاراعاندا، ءاز جانىبەك حان 1480 جىلى قايتىس بولعان*. شىعارما اۆتورى «باياندى» جازىپ ءبىتىرىپ، حانعا تاپسىراتىن كەزدە حان ولگەنىن ايتادى. بۇل اۆتورى شىعارمانى 1465 جىلدان 1480 جىلعا دەيىنگى 15 جىلدا جازىپ اياقتاتقانىن كورسەتەدى. بۇل عالىمنىڭ جاسى دا 85-كە كەلگەن بولادى. مۇنان سوڭعى بەس جىل ونىڭ شىعارماسىن «كۇزەپ، تۇزەگەن» كەزى بولماق.

«باياندا» جىلدارعا قاتىستى بۇل سەكىلدى جايلار كوپ ورىندا كەزدەسەدى. مۇنىڭ كەيبىرەۋى ءوز كوزىمەن كورگەن وقيعالارعا قاتىستى بولسا، كەيبىرەۋى تاريحي ادامدارعا قاتىستى بولىپ كەلەدى.

سونىڭ ءبىرى – ءاز جانىبەك حاندى ولتىرگەن عاقبىتلى (قانقۇيلى) حان تەمىر. وتەكەڭنىڭ جازۋىنا قاراعاندا، حان تەمىر ويدا جوقتا قاندى قىرعىن جۇرگىزىپ، ءاز جانىبەك حاندى ولتىرگەن («بايان» 13-بەت). «قازاق سسر تاريحىندا» جازىلۋىنشا[1]، ءحىىى عاسىردىڭ باس شەنىندە باستالعان شىڭعىس حان جورىعى 1221 جىلعا كەلگەندە قازاقستان مەن بۇكىل ورتا ازيانى باعىندىرادى. وسىدان كەيىن شىڭعىس ءتورت بالاسىنا وزىنە قاراستى جەردى ءبولىپ بەرەدى. 1227 جىلى شىڭعىس ءولىپ، 1235 جىلى ونىڭ ۇرپاقتارى ورتالىق قاراقۇرىمدا قۇرىلتاي اشىپ، ولگەن جوشىنىڭ ورنىن باسقان باتۋعا جوشىعا تيگەن جەردەن ارى باتىسقا جانە سولتتۇستىككە جالعاستى شابۋىل جاساۋ ۇيعارىلادى. باتۋ 1240 جىلعا دەيىن دنەستر وزەنىنەن ەرتىسكە دەيىن، سولتۇستىكتە بولگار كنيازدىگىنەن تەرىسكەي كاۆكازعا دەيىن وزىنە قاراتىپ، ورىستى ۆاسسالدىق ەلگە اينالدىرادى. سونىمەن ۇلان-بايتاق اۋماقتا ءىرى ءبىر مەملەكەت پايدا بولادى. بۇل مەملەكەت سىرتتاي قاراعاندا موڭعول يمپەرياسىنىڭ ورتالىق ۇكىمەتىنە باعىناتىنداي كورىنگەنىمەن، ءىس جۇزىندە ءوز تىزگىنى وزىندە بولادى. بۇل مەملەكەت شىعىس دەرەكتەرىندە «كوك وردا» ورىس جىلنامالارىندا «التىن وردا» اتالادى. بۇل مەملەكەت ءحىىى عاسىردىڭ وزىندە-اق ىشكى-سىرتقى قايشىلىقتاردىڭ سەبەبىنەن ىدىراي باستايدى. الدىمەن حورەزم، قىرىم، بولگاريا ءبولىنىپ شىعادى. وعان ىلەسە قازاقستان جەرىندە «اق وردا» دەگەن پايدا بولادى. حV عاسىردىڭ باسىندا «اق وردا» وزبەك جانە نوعاي ورداسى بولىپ ەكىگە بولىنەدى. اق وردانىڭ استاناسى –سىعاناق، تۇڭعىش حانى ساسى بۇعا بولادى. نەگىزگى حالقىن وزبەك پەن قازاق قۇرايدى. مۇنان كەيىن دە ىشكى كۇرەس توقتامايدى. از جىل ىشىندە 8 حان ولتىرىلەدى. 1425 جىلى حاندىققا باراق شىعادى. 1428 جىلى ونى قاستاسقان جاۋلارى ءولتىرىپ، حاندىق تاققا شايباني تۇقىمى ابىلقايىر حان وتىرادى. سونان باستاپ جوشى تۇقىمى سىرتقا قاعىلادى. بۇعان ىلەسىپ ىشكى قاقتىعىس ءورشي تۇسەدى. اقىرى ابىلقايىردان جەڭىلگەن باراقتىڭ بالالارى – كەرەي مەن جانىبەك وزدەرىنە قاراعان ەلدى باستاپ شىعىسىنداعى موعولستانعا كەلەدى. ابىلقايىرعا قارسى پايدالانۋ ماقساتىمەن موعول حانى ەسەنبۇعا شۋ مەن تالاس القابىن ءبولىپ بەرەدى. قازاق حاندىعى تۇڭعىش رەت ىرگە جايىپ، جانىبەك باراق بالاسى قازاقتىڭ تۇڭعىش حانى بولادى دا، 1480 جىلى قايتىس بولادى». [1]  «قازاق سسر تاريحى». الماتى، 1957 جىلعى باسىلىم، 153-بەت.

بۇل ۇزاق سونار تاريحتى شولۋداعى ماقساتىمىز – «جانىبەك حاندى قانقۇيلى حان تەمىر ءولتىردى مە، الدە ءوز اجالىنان ءولدى مە؟ قانقۇيلى حان تەمىر قاي تەمىر؟» دەگەندى انىقتاۋ.

تاريحي دەرەكتەر بويىنشا، وزبەك پەن قازاقتى جوشىنىڭ ءتورتىنشى بالاسى توقاي تەمىر اۋلەتى بيلەپ كەلگەن. بۇل تۇقىمنان شىققان حاننىڭ سوڭى – باراق حان. باراقتان سوڭ حاندىق شايباني تۇقىمىنا ءوتىپ، حاندىق ابىلقايىردا بولدى. كەرەي مەن جانىبەك قازاق حاندىعىن قۇرىپ ەل بيەلدى، مۇنى جوعارىدا ايتتىق. قازاق حاندىعى قۇرىلماي تۇرعان كەزدە دە، قۇرىلعان سوڭ دا نەگىزگى تالاس وزبەك حاندىعىنىڭ تاعى ءۇشىن بولعانى انىق. «قازاق سسر تاريحىنداعى» ايتىلۋىنشا، قازاق حاندىعى دا قاراپ جاتپاعان.

«جانىبەك حان مەن كەرەي حاننىڭ بالاسى بۇركە بۇل جاعدايدان (ابىلقايىر حاندىعىنداعى سۇلتانداردىڭ 1468 جىلى ابىلقايىر حان ولگەن سوڭ تاق تالاسىپ قاتتى قىرقىسقان جاعدايدان) پايدالانىپ قالماقشى بولدى. ولار موعولستاننان دەشتى قىپشاققا قايتىپ كەلىپ، وزگە سۇلتاندارمەن وداقتاسىپ الىپ، وزبەك حاندىعىندا بيلىكتى قولدارىنا الۋعا ارەكەت جاسادى... حان تاعى ءۇشىن بولعان كەسكىلەسكەن كۇرەستەن كەيىن ۇكىمەت بيلىگىن ابىلقايىر حاننىڭ تالاپتى، جىگەرلى نەمەرەسى مۇحاممەد شايباني (1451-1510) باسىپ الدى. 1480 جىلى جانىبەك حان ءولدى» دەلىنەدى (153-بەت). بىراق، جانىبەكتىڭ قالاي ولگەنى ايتىلمايدى. قالاي دەگەنمەن جانىبەكتىڭ ءولىمىن ولاردان كورۋ قيىن جانە بۇل كەزدەگى وزبەك حاندىعىنىڭ حانى حان تەمىر ەمەس، مۇحاممەد شايباني. ال، مۇنى ءامىر تەمىر قۇراعان با ەكەن دەيىن دەسەك، ءامىر تەمىر 1404 جىلى قىتايعا جورىققا اتتانىپ، 1405 جىلى وتىرار قالاسىنىڭ ماڭىندا قايتىس بولعان، ءارى ونىڭ سونشاما ۇلان-عايىر كەڭ الاپتى وزىنە قاراتقان يمپەرياسى فەودالدىق قىرقىستار مەن ۇرپاقتارىنىڭ تاق تالاسى ءۇشىن جۇرگىزگەن كۇرەسىمەن ۇزاققا بارماي قۇلاعان بولاتىن  (قازاق سسر تاريحى، 139-بەت). قازاق حاندىعىنىڭ شىعىسىندا موعول حاندىعى بارلىعى، ونىڭ حانى ەسەنبۇعا ەكەنى جوعارىدا ايتىلعان. دەرەكتەرگە قاراعاندا، ەسەنبۇعا قايتىس بولعان سوڭ، ورنىنا بالاسى دوسمۇحاممەد مۇراگەرلىك ەتكەن. ول دا كوپ ۇزاماي 1468-1469 جىلدارى قايتىس بولعان. ونان سوڭ حاندىق تاققا وتىرعان ء–جۇنىسحان. الايدا، تاريحتا بۇلار اراسىندا قاقتىعىس بولعانى ايتىلمايدى. ءجۇنىسحان جانىبەك حاننان جەتى جىلدان سوڭ، ياعني، 1487 جىلى قايتىس بولدى. بىراق، بۇل ارالىقتا تەمىر حان دەگەن ەشكىم بۇلاردا حان بولمايدى. ال، دۋلات بولاتشى حاندىق تاققا وتىرعىزاتىن توعلۇق تەمىر جانىبەك حاننان كوپ بۇرىن، ياعني، 1362-1363 جىلى قايتىس بولعان. سول كۇنىنڭ تاريحي جاعدايىنان قاراعاندا، باسقاداي تەمىر حان دەگەندى ەشبىر دەرەكتەردەن تابا المادىق. وندا نە سەبەپتەن «باياندا» «قۋانىشىم وتە ەرتە بولعان ەكەن. سول ءتۇنى قانقۇيلى حان تەمىر ويدا-جوقتا قاندى قىرعىن باستادى دا، حان جانىبەك قانعا مالشىنىپ قازا بولدى» دەيدى. الدە بۇل دا بىرەۋدىڭ ويجوتامەن قوسا سالعان قوسپاسى ما؟

بۇعان ۇقساپ كەتەتىن ەكىنشى ماسەلە – «اق وردا» مەن «قۇز وردا» دەيتىن ماسەلە. اق وردانىڭ جايىن جوعارىدا ايتتىق. اق وردانىڭ التىن وردادان ءبولىنىپ شىعۋى ءحىىى عاسىرعا جاتادى دەدىك. ولاي بولسا، حV عاسىردىڭ سوڭعى جارتىسىندا جازىلعان كىتاپ اۆتورىنىڭ 3 عاسىرعا تاياۋ بۇرىن وتكەن «اق وردا اندانى» بولاتىنى قالاي؟ «قۇز وردا» دەگەنىمىز ونان دا بۇرىن، ءىح-ح عاسىرلاردا بولىپ ەدى، وتەكەڭنىڭ زامانىنا قالاي كەلىپ قالدى؟ الدە قازاق حاندىعنىڭ «قۇز وردا» دەگەن استاناسى بولدى ما؟ بولسا، نەگە ەشبىر دەرەك بىلىنبەيدى؟ «باياندى» زەرتتەگەن قازاق عالىمدارى ايتقانداي، مۇنى ءالى دە ءبىر ارشي ءتۇسۋ كەرەك سياقتى. «قۇز وردا» دەگەننەن ەسكە تۇسەدى: «باياندا» وتەكەڭنىڭ ءابۋ ناسىر ءال-فارابي (870-950), ءجۇسىپ بالاساعۇندارمەن ارالاسشىلىعى، پىكىرتالاستارى دا بىرەر جەردە ءسوز بولادى. ءتىپتى، «تەكتەلگىدە» بولسا، قازعاق كۇنبي بۇل ۇشەۋىن قاتار وتىرعىزىپ قويىپ تاپسىرما بەرەدى. وسىعان قوسا اۆتوردىڭ «ءوز كوزىممەن كوردىم» دەيتىن كەيبىر وقيعالاردىڭ جىلىنا ءبىراز توقتالايىق. مىسالى:

• حيجرانىڭ 1054 جىلى قاراتاۋداعى اۋىلدى جاۋ شاپقاندا ولگەن ادامنىڭ استىنا باسىلىپ قالعان قاننان قان قۇرامىن انىقتاعان (106-بەت);
• حيجرانىڭ 1058 جىلى جەزقازعانداعى ورتتەن كۇيىك تۋرالى قورىتىندى جاساعان (233-بەت);
• حيجرانىڭ 1060 جىلى سۋعا كەتكەن ادامدى جازادى (111-بەت);
• حيجرانىڭ 1062 جىلى ەلدى قالىڭ اۋرۋ قاپتاعاندا قۇرداسى قابانباي اۋىرماي امان قالعان (123-بەت);
• حيجرانىڭ 1162 جىلى شالكودەدە وبا اۋرۋى تاراعاندا وتەكەڭ سەمىز كوك جەپ ساۋ قالادى.
• حيجرانىڭ 1162 جىلى جەر سىلكىنىپ، سۋ تارتىلعاندا ءشولدىڭ اسەرىنەن ايەلدەردىڭ قۇرساق كوتەرمەگەنىن بايقاعان (42-بەت);
• ەسىم حان مەن سۇيىكتى حانىمى ايىمبيكە وقيعاسىنىڭ دا جىلى تۋرا كەلمەيدى. ويتكەنى، ەسىم حان 1598 جىلدان 1628 جىلعا دەيىن حان بولعان. جوعارىدا كوزىممەن كوردىم دەگەن وقيعالار حيجرا 1054 جىلدان 1062 جىلعا دەيىنگى ارالىقتا بولعان. 1054-ءشى حيجرا جىلىن جاڭاشا جىلعا (گريگوريان جىلىنا) سالىستىرعاندا 1644 جىلعا تۋرا كەلەدى ەكەن. ال، حيجرانىڭ 1062 جىلى 1652 جىلعا تۋرا كەلەدى ەكەن. شالكودە مەن جاركەنتتە اۋرۋ تارادى دەگەن جىلى حيجرا 1162 جىلى، جاڭاشا 1748 جىلعا تۋرا كەلدى ەكەن. 1485 جىلى قايتىس بولعان وتەكەڭ وزىنەن ەكى-ءۇش عاسىر كەيىن بولعان وقيعانى قالاي كورمەك؟

كىسىنى شاتاستىراتىن مۇنداي جايلار (جىل ەسەبىن قاتە كورسەتۋ) قايدان كەلگەن؟!

بۇل عۇلاما عالىمنىڭ قاتەسى دەۋگە بولمايدى. مىناداي ورەسكەل قاتەلىكتىڭ سەبەپكەرى – كوشىرتۋشىلەر مەن كوشىرۋشىلەر. مۇنى كىتاپ سوڭىندا تۇمەنباي قاريانىڭ نۇرتايعا قالدىرعان وسيەتىندەگى: «بۇل مۇرا اتادان بالاعا، بالادان بالاعا جالعاسقان، ءبىرى-بىرىنەن اسىپ، تولىقتاپ وتىرعان» دەگەن سوزىنەن بايقاۋ قيىن ەمەس. ولار مۇنى وتەكەڭدى ءتىپتى دە ارۋاقتاندىرۋ ءۇشىن قوسقان دەۋ كەرەك.

«تەكتەلگى» جايىندا

«تەكتەلگى» –  ەسكى ءسوز، قازاق ءسوزى. مۇنى بۇل كۇندە «شەجىرە» دەپ اتاپ ءجۇرمىز. شەجىرەنى قازاق ءسوزى دەۋشىلەر دە، اراب ءسوزى دەۋشىلەر دە بار. قازاق شەجىرەسىن جازبا تاريحپەن سالىستىرا وتىرىپ تۇڭعىش ارناۋلى كىتاپ جازعان كىسى – قازاقستان تاريحشىسى قويشىعارا سالعاراۇلى. ول ءوزىنىڭ «قازاقتىڭ قيلى تاريحى» دەيتىن كىتابىندا: «شەجىرە دە باسقا اتاۋلار سەكىلدى ەكى باعىتتا توركىندەتىلەدى. ونىڭ ءبىرى – حالىقتىق ەتيمولوگيا. بۇل بويىنشا شەجىرە «شەش» جانە «ىرە» دەگەن ەكى سوزدەن قۇرالىپ، حالىقتىڭ شىعۋ تەگىن تاراتا شەشىپ، بولشەكتەي سارالايتىن اتاۋدى جاساعان سەكىلدى. ال، كەيىن ول ءسوز ايتىلۋ، ەستىلۋ زاڭدىلىقتارىنا قاراي «شەجىرەگە» اينالعانعا ۇقسايدى.

ەكىنشىسى – عىلىمي تۇجىرىم. ول بويىنشا، «شەجىرە» ءسوزىنىڭ شىعۋ توركىنى ارابتىڭ «بۇتاق، تارماق» دەگەن ماعىنا بەرەتىن «شاد-جىرات» دەيتىن ءسوزى كورىنەدى» دەيدى (147-بەت).

ەرتەرەكتە وتكەن عالىمدار – راشيد-ءاد-دين، ابىلعازى ءباھادۇرحان، جالايىري، دۋلاتيلار اراب ءتىلىنىڭ اسەرىمەن «تەكتەلگىنىڭ» ورنىنا «شەجىرە» دەپ اتاپ كەتكەندىكتەن، بۇل ءسوز تۇركى تىلىندەگى كوپتەگەن حالىققا، سول قاتاردا قازاق حالقىنا دا ءسىڭىسىپ قالعان. ال، شەجىرەنى شەش+ىرە = شەجىرە دەۋ عىلىمي جانە تىلدىك نەگىزى جوق ويجوتا عانا. شەجىرە ءسوزىن ءاۋ باستا «تەكتەلگى» اتاسا كەرەك.

شەجىرە – حالىقتىڭ اتا-بابالارى جايىندا ايتىلىپ، بىردەن-بىرگە قالىپ كەلە جاتقان اۋىزەكى تاريحى. اۋىزەكى بولعاندىقتان دا ۋاقىت وتكەن سايىن جاڭعىرىپ، ءبىر بولەگى ۇمىتىلىپ، ۇمىتىلعاندارىنىڭ الىسى – جاقىنعا، جاقىنى – الىسقا اۋىسىپ، بارا-بارا كومەسكىلەنىپ، اڭىزعا اينالىپ وزگەرىپ وتىراتىنى بەلگىلى. سوندىقتان دا، حالىقتىڭ پايدا بولۋ، ءوسىپ-ءوربۋ، دامۋ تاريحىن تەك شەجىرەگە عانا تايانىپ بىلۋگە بولمايدى. مۇنىڭ دۇرىس جولى – سول حالىقتىڭ وزىندە ەرتەدەن كەلە جاتقان جازبالارعا، باسقا حالىقتار جازباسىنداعى دەرەكتەرگە، ارحەولوگيالىق قازبالارداعى كۋالىكتەرگە سالىستىرۋ ارقىلى انىقتاۋ. تاريحى جەتە زەرتتەلمەگەن قازاق ءۇشىن العاندا، تاريحي وقيعا، تاريحي ادام، تاريحي ورتالاردىڭ حالىق قولىمەن جاسالعان شەجىرەلەردەن اتى وشپەي كەلە جاتىر. جاڭا ەرادان بۇرىنعى 1, 2-ءشى عاسىرلاردا ۇلىس كۇنبيلىگىن كەيىنگى تۇركەشتەردىڭ، ونان بەس-التى عاسىر كەيىنگى نايمان، كەرەي، مەركىتتەردىڭ اتى ءوشۋى بىلاي تۇرسىن، ونىڭ اۋلەت-جۇراعاتى ۇزىلمەگەن كۇيدە بۇگىنگە جەتىپ وتىر. شەجىرە ولاردىڭ جاساعان مەزگىلىن تاپ باسىپ ايتىپ بەرە الماسا دا، ءىشىنارا ىلگەرى-كەيىن ەتىپ اۋىستىرىپ السا دا، جادىندا مىقتاپ ساقتاپ كەلەدى. بۇگىنگى تاريحشىلاردىڭ زەرتتەۋلەرىمەن سالىستىرعاندا دا بۇل ۇلىس-تايپالار حالىق شەجىرەسىمەن بارانداس كەلەدى. سوندىقتان، شەجىرە ۋاقىتى انىق ەمەس، ەشبىر تاريحي جازبانىڭ دەرەگىنە ءدال كەلمەيدى دەپ نەمقۇرايدى قاراۋعا بولمايدى. ماسەلەگە بۇلاي قاراۋ سىڭارجاقتى كوزقاراس بولادى.

الايدا، شەجىرە اۋىزدان-اۋىزعا تارالىپ، جازۋدان جازۋعا كوشىرىلگەندىكتەن، ءتۇرلى وزگەرىستەرگە ۇشىرايتىنى حاق. سوندىقتان، شەجىرە دەرەگىنىڭ انىعىنا جەتۋ ءۇشىن ولاردى دا شەجىرەنى جازبا دەرەكپەن سالىستىرعانداي ءوزارا سالىستىرىپ ايقىنداۋ كەرەك بولادى. كوپتەگەن شەجىرەلەر ءار كەزەڭدە، شالعاي وڭىرلەردە تارالىپ نەمەسە جازباعا تۇسكەن بولسا دا، ولارداعى رۋ-تايپا نەمەسە ولارعا تۇلعا بولعان نەگىزگى ادام (اتا) اتتارى ىلعي ۇزىلمەي كەلىپ وتىرادى. ال، كەيبىرەۋلەرى ءبىراز شەجىرەدە جارق ەتىپ ءبىر كورىنىپ، بىردە جوعالىپ كەتەدى. ەندى بىرەۋلەرى ءبىر شەجىرەدە ءبىر عانا كورىنىس بەرەدى دە، كوزدەن عايىپ بولادى. بىزشە، بارشا شەجىرەدە (ىلگەرى-كەيىن بولسا دا) ۇزىلمەيتىن ۇلىس، رۋ-تايپا جانە كىسى اتتارى – تاريحتا ناقتى بولعان اتتار، ەكىنشى تۇردەگىلەرى – ۇمىتىلۋعا تاياعان اتتار. ۇشىنشىلەرى – ۇمىتىلعان، نە بولماسا ويدان قوسىلعان اتتار دەۋگە تۋرا كەلەدى.

سونىمەن بىرگە، اسىرەسە كىسى (اتا) اتتارىنىڭ كوپشىلىك شەجىرەدە العان ورنىنىڭ جوعارى-تومەندىگىنە قاراپ تا ولاردىڭ بۇرىن نە بولماسا كەيىن وتكەنىن بايقاۋعا بولادى. مىسالى، ءۇيسىن اتى بارلىق شەجىرەدە ۇلى ءجۇزدىڭ باسىندا ۇيىتقىلىق ءرول اتقارعان ورىندا كورىنەدى. ال، مايقى بي، قاراشا بي، بايدىبەك، البان، سۋان، دۋلات، شاپىراشتى، ىستى تايپالارى ونان بەرگى تومەنگى ورىندا كورىنەدى. بۇل دا شالعاي-شالعاي رايونداردا، بولەك-بولەك داۋىرلەردە جازىلعان شەجىرەلەرگە ورتاق ەرەكشەلىك. شەجىرەدەگى وسى ەرەكشەلىكتەرگە قاراپ تا تاريحي ادامداردىڭ قايسىسىنىڭ ىلگەرى، قايسىسىنىڭ كەيىن ءومىر كەشىرگەنىن بىلۋگە بولادى دەپ ويلايمىز. وسى ورايدا تاريحشىلاردىڭ دا تاريحي دەرەكتەرگە ازداپ سىڭارجاقتىلى قاراپ كەلە جاتقانىن ايتىپ ءوتۋدى قاجەت دەپ بىلەمىز. مىسالى، قازاقتىڭ كەرەي تايپاسىن السا، كەرەيدىڭ تاريحقا ءمالىم بولعانى ءحىى عاسىر جانە ول ءبىر كىسى ەمەس، ءوز الدىنا دەربەس حاندىعى بار ىرگەلى ەل بولىپ كورىنەدى. تاريحشىلار كوبىنەسە مۇنداي جاعدايدا كەرەيدىڭ پايدا بولۋىن سول ءحىى عاسىردان باستاپ ەسەپتەي سالادى. تايپا مەن ۇلىستاردى ءبىر كىسىنىڭ كىندىگىنەن تارالماعان، قۇراندى دەگەن كۇندە دە ول سونداي ۇلىس نە تايپا دارەجەسىن مىڭداعان جىلعا تامىر تارتتىرۋى مۇمكىن. قازاق شەجىرەسىنىڭ ەڭ ءبىر ءىرى قاسيەتى – وسىنداي ۇزاق ساپاردا قيلى-قيلى وقيعالاردى باستان كەشىرسە دە، سول ءوزى تامىر العان ارعى تەگىن ۇمىتپاي ساقتاپ قالاتىنى. مىسالى، ءۇيسىن كۇنبيلىگى ەلىمىز تاريحىنا مۇنان 2200 جىل بۇرىن ءمالىم بولعانى بەلگىلى. بۇل ءمالىم بولعان كەزدە ۇيسىندەر ءوز الدىنا تاۋەلسىز ەلدىك (ازداعان ۋاقىت عۇندارعا باعىنىشتى بولسا دا) كۇيدە ەدى. ولاردىڭ ۇرپاقتارى كۇنى بۇگىنگە دەيىن سول ارعى اتا-باباسىن ۇمىتقان ەمەس. بۇدان: «وسى ءۇيسىن ۇلىستىق مەملەكەت بولۋعا دەيىن مۇنان نەشە ءجۇز، نە بولماسا نەشە مىڭ جىلعا سوزىلعان ساپاردى باسىپ وتكەن بولۋى دا مۇمكىن ەمەس پە ەكەن؟ ونىڭ ۇستىنە تەكتەلگىدە ايتىلعانداي، ەلباسىن كۇنبي اتاۋىنا قاراعاندا، قازاقتىڭ ءاۋ باستا باسىن قۇراعان ادامنىڭ اتى قازعاق بولۋى دا، ونىڭ «قازاققا» اينالىپ كەتۋى دە مۇمكىن ەمەس پە؟ 2000 جىلدىڭ الدىنداعى ۇيسىندەردىڭ حاندى «كۇنبي» اتاۋى سونىڭ سارقىنى ەمەس پە؟» دەگەن وي كەلەدى. ەگەر، تاريح 1000 نەمەسە 2000 جىلمەن شەكتەلىپ قالماي، زەرتتەۋىن ونان ارىلاي تەڭدەتە تۇسەر بولسا، ءبارىنىڭ دە ايقىندالاتىنىنا سەنۋگە بولار ەدى.

قازاق تاريحىنىڭ ەڭ سەنىمدى قولعاناتى – شەجىرەنىڭ قاشاننان بەرى جازىلا باستاعانىن بىلدىرەتىن دالەل قازىرگە دەيىن بەلگىسىز ەدى. ەگەر وتەي بابامىزدان قالعان «تەكتەلگىنى» قازعاق كۇنبيدىڭ تاپسىرۋىمەن جاۋقار اقساقال جازعان شەجىرەدەن باستالدى دەسەك، وندا قازاقشا شەجىرەنىڭ باستالىپ جازىلعان ۋاعىن 3000 جىلدان ارىعا سوزۋعا بولادى. ال، جاۋقاردان بەرىگە جەتكىزۋشى – وتەي بابامىز. بۇل كىسى جونىندە ءاز جانىبەك حانعا: «الديار، تاقسىر، قول قۋسىرىپ تاعزىم جاساۋىم، ءبىلىمدى دە كەمەڭگەر اتامىز جارىقتىق جاۋقار اقساقال جازعان ءتاپسىردىڭ ء(داستۇر نەمەسە كىتاپتىڭ ت.ب.) جالعاسقانىن كورىپ وتىرعانىمىز ايعاقتى دالەل» دەۋى وسىنى دالەلدەيدى. بۇل قازعاق كۇنبي جاۋقارعا جازدىرعان شەجىرەنىڭ ءاز جانىبەك حانعا دا ءمالىم ەكەنىن كورسەتەدى. تۇڭعىش قۇرىلعان قازاق حاندىعىنىڭ «قازاق» اتىمەن اتاۋلىنا وسى شەجىرە نەگىز بولمادى ما ەكەن دەگەن وي تاعى كەلەدى. بىراق، ءبىز كورىپ وتىرعان تەكتەلگى وتەي بابامىز ءاز جانىبەك حانعا ايتىپ وتىرعان نۇسقا ما، الدە قوسپا ما؟ «تەكتەلگىدە» ايتىلعان 2000 اتانى بىلاي قويىپ، ونان كەيىنگى 92 اتا دەگەنى كوبىنەسە جان-جانۋار، كاسىپ، تىرلىك، وسىمدىك، تاعى باسقاعا قاتىستى پىرلەردىڭ اتى بولىپ كەلەدى. بۇل «تەكتەلگىدە» قازعاق  كۇنبي ءوزى ايتقان: «ماعان قاراعان كۇللى الاش ەركەگى اتا بولادى. ول اتا اتالسىن» دەگەن جارلىققا ءدال كەلمەيدى. بۇدان گورى مۇنى، بارلىق نارسەدە يە، كيە، ءپىر بولادى دەگەن زامانداعى تۋىندى بولعاندىقتان، پىرلەر شۇبىرتقىسى ء(تىزىمى) دەپ ۇققان ءجون سياقتى. سوندا عانا بۇل شۇبىرتقى ءوز ورنىن تاپقان بولادى.

ال، قازعاق كۇنبيگە دەيىنگى 60 اتا دەيتىن شۇبىرتقىنىڭ ء(تىزىمنىڭ) 3-ورنىندا تۇرعان الباننان باسقا اتالار ەسىمى جازبا دەرەكتى بىلاي قويىپ، قازاق شەجىرەلەرىنىڭ قاي-قايسىسىندا دا كەزىكپەيدى. بۇل جاي وسى 60 اتانىڭ ءوزى دە الدەبىر ەرىككەننىڭ ەرمەگى سەكىلدى كورىنەدى.

بۇل عانا ەمەس، كەيبىر تاريحشىلاردىڭ «قازاق حاندارى قازاقتىڭ شەجىرەسىن جازعىزىپ، وردادا ساقتادى» دەگەنىنە دە سەنۋ قيىن. ويتكەنى، كۇنى بۇگىنگە دەيىن «مىناۋ قاسىم حاننىڭ، نە بولماسا ابىلاي حاننىڭ ورداسىندا ساقتالعان شەجىرە ەدى» دەگەندى كورگەن ەمەسپىز. ءىس جۇزىندە قازاقتىڭ ءوز ىشىنەن شىققان كوزى اشىق، بىلگىر ازاماتتارى عانا حالىق تاريحى رەتىندە ەستىگەن، كورگەن، بىلگەنىن شەجىرە ەتىپ جازىپ قالدىرعان. بىزگە «قازعاق كۇنبي جازعىزدى» دەگەن 2152 اتادان گورى «تەكتەلگىنىڭ» كەيىنگى ۇرپاقتارى جازدى دەيتىن 4-بولەگى ءبىراز نانىمدىلاۋ كورىنەدى...

سوندىقتان، ءبىز مۇنان بىلايعى ءسوزىمىزدىڭ سالماعىن قازعاق كۇنبيدەن نۇرتاي تۇمەنبايۇلىنا دەيىنگى ارالىققا قويامىز. مۇنىڭ ءوزى دە 104 اتا، جىلعا ەسەپتەگەندە 3432 جىل بولادى. وسىنىڭ ءوزىن اقىلعا قونارلىقتاي دالەلدەي الساق تا ۇلكەن ولجا بولادى. بۇل ءۇشىن تاريحي جازبا دەرەكتەن سىرت ارحەولوگيالىق قازبا دەرەگى بولۋ كەرەك. ونان قالا بەرسە مۇنى دالەلدەيتىن باسقا دا شەجىرەلەر بولۋ كەرەك. مۇنسىز ءسوز بوس ءسوز بولادى. ونى قويىپ، بۇگىنگى تاريح تاريحقا ءمالىم بولعانىنا 2200 جىل بولعان ءۇيسىنننىڭ ءوزىن دە ناقتىلاي العان جوق. ءبىر ءبولىم تاريحشىلار حانزۋ تاريحىنداعى ءۋسۇندى – «ءۇيسىن» دەسە، ەندى ءبىر ءبولىم تاريحشىلار: «ءۇيسىن – تايپانىڭ اتى، ءۋسۇن – مەملەكەتىنىڭ اتى» دەيدى. «كۇنبي» دەگەننىڭ ءوزىن بىرەۋلەر «كۇنبي» دەسە، بىرەۋلەر «كۇنمۋ» دەپ ءارتۇرلى اتاپ كەلەدى. بىلاي قاراعاندا مۇنىڭ ءوزى دە جورامال سەكىلدەنە بەرەدى.

مۇنى قويا تۇرىپ، «تەكتەلگىنى» وزىمەن جانە باسقا شەجىرەلەرمەن سالىستىرىپ كورەيىك. عۇلاما عالىم بابامىز «باياندا» ءوز اتا تەگىن: «اتا تەگىم – ۇلى ءجۇز زارمان، زارمان ىشىندە البان» دەپ جازعان. بىراق، «تەكتەلگىنىڭ» قازعاق كۇنبيدەن سوڭعى ۇرپاقتارى جازدى دەگەن 4-بولەگىندە «اتا تەگىم – البان» دەگەن وتەكەڭ شۇبىرتقىنىڭ 72-ورنىندا، ال، البان بولسا ودان دا تومەن،  86-ورنىندا تۇر (تەكتەلگىدە وتەكەڭنىڭ ورنىندا كىندىكتەس ءىنىسى توپاي تۇرعانى ەسىڭىزدە بولسىن). سوندا بۇل البان وتەيدىڭ 14-ۇرپاعى بولادى. ەگەر قازعاق كۇنبيگە قاراعان 40 ارىس ەلدىڭ اراسىندا البان مەن قازعاققا دەيىنگى اتانىڭ اراسىنداعى البانمەن قاتىستى دەسەك، وندا ول البانداردىڭ ماڭىنان وتەيدىڭ اكەسى تىلەۋقابىلدىڭ كەزىكپەيتىنى قالاي؟ بۇلاي بولعاندا «تەكتەلگىنىكى» دۇرىس پا، الدە وتەكەڭنىڭ ءوز جازعانى دۇرىس پا؟» دەگەن سۇراقتار تۋىلادى.

بۇل ساۋالدارعا «مىناۋ دۇرىس، مىناۋ قاتە» دەپ جەڭىلدىكپەن جاۋاپ بەرە سالۋ عىلىميلىق بولمايدى. ويتكەنى، البانداردىڭ ءۇيسىن كۇنبيدىڭ نەمەرەسى رەتىندە تاريحقا ءمالىم بولعان مەزگىلى 2200 جىلدان ارىعا بارمايدى. ال، «تەكتەلگى» بويىنشا بولعاندا، البان قازعاق كۇنبيدەن 2900 جىل بۇرىن وتكەن بولىپ كەلەدى. ءبىز قازعاق كۇنبيدەن بەرى دە 3000 جىلدان ارتىق ۋاقىت بولدى دەپ ەسەپتەيمىز. سوندا البان بىزدەن 6000 جىل بۇرىنعى كىسى (اتا) بولعان بولادى. مۇنى «قازعاق كۇنبيگە دەيىنگى شەجىرەلىك جالعاسۋى بار ناقتىلى اتالار» دەۋ اقىلعا كەلمەيدى. ال، مۇنى «تەكتەلگىنىڭ» 4-بولەگى، ياعني، كەيىنگى ۇرپاقتار جازدى دەگەن بولەگىمەن سالىستىرعاندا دا يلانۋ قيىن. ويتكەنى، بۇل ەكى اتانىڭ (وتەي مەن الباننىڭ) اراسىندا 14 اتا بار. بۇل 460 جىلدان ارتىق ۋاقىتتى كورسەتەدى. بۇلاي بولعاندا وتەيدىڭ اتاسى البان ەمەس، الباننىڭ اتاسى وتەي بولىپ شىعادى. بۇعان تەك تاريحي دەرەكتەر مەن حالىقتىق شەجىرەلەر عانا جاۋاپ بەرەدى. ەگەر «تەكتەلگىنى» وسىلارمەن سالىستىرۋ ارقىلى مۇنىڭ قايسىسى دۇرىس، قايسىسى قاتە ەكەنىن دالەلدەي الساق، وندا اراداعى كوپ قوسپانىڭ سىرى اشىلاتىن بولادى.

البان تۋرالى جازبا دەرەكتەر تاريح كوشىنىڭ ءار جەرىنەن ءبىر جارق ەتىپ كورىنىپ قالاتىنىن بايقايمىز. باسىندا ءۇيسىن كۇنبيدىڭ نەمەرەسى رەتىندە ءبىر كورىندى دە، V عاسىردا يۋەبان ء(ۇربى)  وداعىنان اتى شىعادى. قىپشاق حاندىعى كەزىندە (مۇنى بىرەۋلەر ءىح عاسىر دەسە، بىرەۋلەر ءحى عاسىر دەيدى) قىپشاق حاندىعىنا قاراستى تايپالار قاتارىندا وعىز قىپشاق، البان قىپشاق دەپ تاعى كورىنىس بەرەدى. قازاقستان تاريحشىسى بايزاق قوجابەكۇلى البانيدىڭ «قازاقيا» اتتى كىتابىندا ايتىلۋىنشا، البانداردىڭ ەرتەرەكتە كاۆكازدا دەربەس حاندىق قۇرعانى گرەك، ارميان تاريحشىلارىنىڭ سول ەرتە كەزدەگى جازبالارىنان كەزدەسەدى ەكەن. ونان سوڭعىسى – البانداردىڭ ءبىر تايپا ەل كۇيىندە قازاق حاندىعىنىڭ قول استىنا قاراعانى (بۇل «قازاق-سوۆەت عىلىمناماسىندا»).

قازاقستان تاريحشىسى قويشىعارا سالعاراۇلىنىڭ «قازاقتىڭ قيلى تاريحى» اتتى كىتابىندا ايتۋىنشا، البان ءسوزىنىڭ توركىنى كونە تۇركىنىڭ ەكى سوزىنەن قۇرالعان: الىپ (تاۋ)+ان (حالىق) = «تاۋ حالقى، تاۋ ەلى نەمەسە تاۋدا جاسايتىن حالىق» دەگەن بولادى ەكەن. «ان» ءسوزى «اندا» سوزىمەن ءبىر ماعىنالى ءسوز. ۋاقىت جاعىنان «ان» ءسوزى بۇرىنىراق بولۋى دا مۇمكىن. بۇل كونە تۇركىنىڭ «بۇدۇن» سوزىمەن دە تۇستاس كەلەدى. بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسى دا «ەل، حالىق» ماعىناسىندا كەلەدى. وسى «بۇدۇن» ءسوزى كەيىن قازاقتا «بودان» بولىپ وزگەرگەنى بەلگىلى.

دەمەك، البان دەرەگىنىڭ جانە البان اتىنىڭ وسىنداي كونەلىگىنە قاراپ، ونى كونە حالىق دەپ ايتۋىمىزعا بولادى. بىراق، ءبىر ءبولىم تاريحشىلار مەن شەجىرەشىلەر الباندى ەكەۋ ەتىپ كورسەتەدى: ءبىرى – ءۇيسىن كۇنبيدىڭ نەمەرەسى البان. ءبىرىن – كەيىن اتى جاڭعىرتىلىپ قايتا قويىلعان البان دەسەدى. مەيلى قالاي بولعان كۇندە دە بۇلار ءبىر-ءبىرىنىڭ جالعاسى ەكەنىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. ويتكەنى، البان ۇرپاعى بولماعان بوگدە ءبىر تايپا ەل ءوز اتالارىنىڭ اتىنا وپاسىزدىق ەتىپ، ەكىنشى ءبىر تايپانىڭ ۇرپاعى بولعاندى تاريح بىلمەيدى. ارينە، تاريحتا از اتا، از اۋىل نەمەسە بىرەن-ساران ادامداردىڭ بەلگىلى ءبىر جاعدايمەن باسقا اتاعا ءسىڭىپ، سونىڭ رۋ، ۇلىس اتىمەن اتالعاندارى بولعان. بىراق، ءبىر تايپا نە بولماسا تۇتاس ءبىر رۋلى ەل ولاي ەتپەگەن. ال، تاريحتا بىرقانشالاعان حالىق ءبىر حاننىڭ قول استىنا قاراپ، سونىڭ ەلى (بودانى) اتالعانى بەلگىلى. بىراق، وعان قاراعان ءاربىر رۋ-تايپالار ءوزىنىڭ اتا-تەگىن ۇمىتپاي، سونىڭ ۇرپاعىمىز دەپ كەلگەن. مىسالى، جوشىنىڭ بالالارىنىڭ ءبىرى بولعان نوعاي ءوز الدىنا حاندىق قۇرعاندا، وعان قاراعان حالىق نوعايلى (نوعاي ەلى) اتانعان. بىراق، ءۇيسىن ءوزىن ءۇيسىنبىز دەپ، الشىن ءوزىن الشىنبىز دەپ اتاعان. تەگىن ۇمىتپاۋ دەگەن وسى. ءتىپتى، كەيبىر تاريحشىلار ءۇيسىننىڭ ءوزىن كەيىن جويىلىپ كەتتى دەپ كورسەتەدى. مىسالى، «ۇيعىرلاردىڭ قىسقاشا تاريحىندا»:

«كەيىنگى كەزدەردە ۇيسىندەر ىلە القابىندا ءومىر كەشىرىپ، كوبەيدى. ول جەردە نەشە ءجۇز جىل تۇرىپ، وڭتۇستىك، سولتۇستىك حاندىقتار داۋىرىنە كەلگەندە سولتۇستىكتەگى كۇشەيە تۇسكەن جۋجاڭداردىڭ قىسىمىمەن باتىسقا قونىس اۋدارىپ، پامير رايونىنا كەلىپ ورنالاستى. سودان بىلاي ۇيسىندەر بىرتە-بىرتە باسقا ۇلتتارعا قوسىلىپ كەتتى» دەيدى (25-بەت). بۇعان: «ولاي بولعاندا بۇگىنگى 23 تايپالى ءۇيسىن ەلى قايدان كەلگەن؟» دەپ سۇراۋ كەرەك بولادى.

الباننىڭ تاريحي دەرەككە تۇسكەن ۋاقىتىنىڭ ۇزىندىعىنا، اتىنىڭ كونەلىگىنە قاراپ كونە حالىق دەدىك. ەندى مۇنى شەجىرەلەردەگى وتەي دەرەگىمەن سالىستىرۋعا بولادى.

1. شەجىرە – شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلىنىڭ «ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن» اتتى كىتابىنا كىرگەن «اتا شەجىرەسى» – بۇل قازاق جونىندە جازىلعان شەجىرەلەردىڭ ءبىرشاما كونەسى. ءحVىىى عاسىر تۋىندىسى ەسەپتەلەدى. بۇل شەجىرەنىڭ باسى بارلىق كونە شەجىرەلەر سياقتى شەجىرە باسىن قادىر، قالشالاردان باستاپ ءوز اتا-بابالارىن نەگىز ەتىپ تاراتادى. سوندىقتان، بۇل شەجىرەنى تۇتاس قازاق شەجىرەسى دەۋگە بولمايدى. بۇل شەجىرە الباننان تومەن قاراي 33 اتانى اتاپ كەلىپ، 34-اتا دەپ قارقۋار دەگەن كىسىنى كورسەتەدى دە، ونان شىبىل، سارى اتالاتىن ەكى بالانى تۋعىزادى. ونان سوڭ شىبىلدان – بوتەي، وتەي، كوكەي دەگەن ءۇش بالانى تاراتادى. بۇل شەجىرەنىڭ ءبىر ويلاندىراتىن جەرى – الباننان تومەنگى شىبىل مەن سارىعا دەيىنگى 34 اتا. ەگەر بۇل ارالىقتا سونشا كوپ اتا ءوتتى دەسەك، وندا بۇل البان ءبىز جوعارىدا ايتقان ءبىرىنشى البانعا تىكە جالعاساتىن بولىپ شىعادى. بۇل شەجىرەنىڭ باسقا شەجىرەگە ۇقسامايتىن جەرىنىڭ ءبىرى وسى. باسقا شەجىرەلەردە الباننان شىبىل مەن سارىنى تىكە تاراتادى.
2. جۇسىپبەكقوجا شايحىسىلامۇلىنىڭ ۇلى ءجۇزدى نەگىز ەتكەن شەجىرەسى. مۇندا: «الباننان – شىبىل، سارى. شىبىلدان – بوتي، بورداق. بوتيدان – جولبولدى، مولبولدى. بورداقتان – قۇرتقا، ماماي. مولبولدىدان – قوڭىربورىك. قوڭىربورىكتەن – وتە (؟), وتەدەن – قالقامان، جارمان» («قازاق شەجىرەلەرى». ىلە حالىق باسپاسى، 1990 جىل، 383-بەت).
3. ىستى مەيىرحاننىڭ «قازاق شەجىرەسى». بۇل شەجىرەنى قۇراستىرۋشى– قازاقستاننىڭ شەجىرەشىسى. بۇل شەجىرەنى 1996 جىلى شىنجاڭ جاستار-ورەندەر باسپاسى قۇراستىرعان «قازاق شەجىرەسى» اتتى كىتاپقا كوشىرىپ باستىرعان. بۇل شەجىرە بويىنشا: «الباننان – شىبىل، سارى. شىبىلدان – قىزىلبورىك، قوڭىربورىك، قۇرتقا، ماماي. شىبىلدان تاراعان قىزىلبورىكتى بودە، قوڭىربورىكتى وتەي» دەپ اتايدى (اتالعان كىتاپ. 52-بەت).
4. جاستار-ورەندەر باسپاسى قۇراستىرىپ باستىرعان «قازاق شەجىرەسىندە» شەرۋباي قاتارلى كىسىلەر قۇراستىرعان «ۇلى ءجۇز شەجىرەسى» بار. بۇل بىلاي كەلەدى: «الباننان – شىبىل، سارى. شىبىلدان – جولبولدى، مولبولدى دەگەن ەكى بالا بولعان ەكەن. بالا كەزدە كيىپ جۇرگەن بوركىنە قاراپ مولبولدىنى – قوڭىربورىك، جولبولدىنى – قىزىلبورىك دەپ اتايدى. قوڭىربورىكتەن – وتەي، بوتي، بويداق. وتەيدەن – قالقامان، جارمان». (اتالعان كىتاپ. 93-بەت).

اتالعان ءتورت شەجىرەنى سالىستىرىپ كورەيىك.

جۇسىپبەكقوجادا: شىبىلدان – قوڭىربورىك، ودان – وتە، ودان – قالقامان، جارمان.

مەيىرحاندا: قوڭىربورىك (وتەي), ودان – قالقامان، جارمان.

قازىبەكتە: شىبىلدان – بوتەي، وتەي، كوكەي.

شەرۋبايدا: قوڭىربورىك، ودان – وتەي، ودان – قالقامان، جارمان.

بۇل ءتورت شەجىرەنىڭ ەڭ كونەسى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلىنىكى. بۇل شەجىرە ءحVىىى عاسىردا جازىلدى دەپ ەسەپتەلەدى. بۇل بىزگە قاراعاندا ارعى جاعىنا ءبىرتابان جاقىنداۋ. مۇندا وتەيدى شىبىلدان تۋعىزعان. بىلايشا ايتساق، وتەي قوڭىربورىكتىڭ ورنىندا تۇر. بىراق، مۇندا وتەيدىڭ بالاسى سانالاتىن جارمان («تەكتەلگىدە» زارمان) اتالمايدى. ال، ونان سوڭعى شەجىرە جۇسىپبەكقوجانىكى. مۇندا وتەي – وتە بولىپ كەلەدى دە، جارمان ونىڭ بالاسى دەلىنەدى. مەيىرحاندا بولسا شىبىلدان تۋاتىن قوڭىربورىكتىڭ شىن اتى – وتەي. بۇل قازىبەك بەكتەگى شىبىل بالاسى وتەيمەن بىردەي. شەرۋباي شەجىرەسى جۇسىپبەكقوجامەن ۇقسايدى.

ءبىزدىڭ ويىمىزشا، وتەيدى شىبىلدان تۋادى دەيتىن قازىبەك بەك شەجىرەسى اقىلعا قونىمدى سياقتى. مۇنى مەيىرحان شەجىرەسى دە قۇپتايدى. ال، بارلىق شەجىرەنىڭ اقىلداسىپ العانداي وتەيدەن جارماندى تۋعىزۋى تەگىن بولماسا كەرەك. وسىعان قاراي وتىرىپ، ءبىز الباننان – شىبىل، ودان وتەي (بۇل قوڭىربورىكتىڭ شىن اتى), ودان – جارمان (زارمان) تۋىلعان دەي الامىز. دەمەك، وتەي دە، زارمان دا (جارمان) الباننان كەيىن وتكەن كىسىلەر. سوندىقتان دا، وتەي بابامىز اتا تەگىن البان دەپ جازعان. ال، ۇلى ءيۇز زارمان دەپ زارماندى قالايشا جازعانىن ءبىلۋ قيىن. مۇمكىن بۇرىنعى اتالارىندا زارمان، تىلەۋقابىل ەسىمدى كىسىلەر بولعان دا شىعار. بىراق، زەرتتەمەي تۇرىپ وعان بالەندەي دەۋدىڭ ورنى جوق.

شەجىرەلەردەن وزىمىزگە كەرەكتى البان، شىبىل، وتەي، جارمان (زارمان) سەكىلدى اتالارىمىزدى تاۋىپ، ولاردى ءوزدى-ءوز ورنىنا كەلتىرگەن سوڭ، ەندى ەكىنشى ءبىر مىندەت باس كوتەرەدى. ول – وتەي مەن جانىبەك حان تۇسپا-تۇس كەلە مە، كەلمەي مە دەگەندى انىقتاۋ.

ءبىزدىڭ ەسەبىمىزشە، نۇرتايدان ورلەتە قوڭىربورىك، ياعني، وتەيگە دەيىن 16-17 اتا بولۋ كەرەك. ەندى وسىنى بىلايشا ەسەپتەپ كورەيىك. 1465 جىلى قازاق حاندىعى قۇرىلىپ، ءاز جانىبەك حان تاققا وتىرعاندا وتەكەڭ 70 جاستا ەدى (مۇنى جوعارىدا ايتقانبىز). سوندا وتەكەڭ 1395 جىلى تۋىلعان بولادى. ەگەر ول كىسىنىڭ ۇرپاعى 17 اتا بولدى دەسەك، بۇل 561 جىل. بۇل وتەيبويداقتىڭ ءاز جانىبەكتىڭ حان بولعان كەزىندە ءومىر سۇرگەندىگىن دالەلدەيدى. ەگەر وتەكەڭدى «تەكتەلگىدەگى» 72-اتا توپايدىڭ ورنىنا قويىپ، 104-ورىنداعى نۇرتايعا دەيىن ەسەپتەسەك، بۇل 32 اتا بولىپ، 1056 جىل بولادى. ءبىز قازاق حاندىعى قۇرىلعانىنا 550 جىل شاماسى بولدى دەپ كەلەمىز. بۇل بويىنشا بولعاندا، وتەي بابامىز ءاز جانىبەك حاننان 506 جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن بولادى دا، شىندىققا كەلمەي قالادى. سونداي بولعاندىقتان دا، ءبىز وتەي بابانى شىبىلدىڭ بەل بالاسى دەيمىز. بۇل كىسىنىڭ جاساعان ءداۋىرى جانىبەك حانمەن تۇستاس كەلەدى. بۇل – ءبىرىنشى.

ەكىنشى، ءبىز ءاۋ باستا ساۋالدارعا دۇرىس جاۋاپ تابۋ ءۇشىن تاريح پەن شەجىرەنى ءبىراز شيىرلاعان بولدىق. ساۋال ەستەرىڭىزدە بولار. «البان وتەيدىڭ ۇرپاعى ما، الدە وتەي الباننىڭ ۇرپاعى ما؟» دەگەن ماسەلە ەدى ونىمىز. ەندى مۇنى قورىتىندىلاۋعا بولادى.

شەجىرە بويىنشا، نۇرتايدان وتەكەڭە دەيىن 17 اتا. بۇل اتالاردىڭ جالپى ءومىر كەشكەن مەزگىلى 561 جىل. ال، البانعا دەيىن 19 اتا. بۇل اتالاردىڭ ءومىر كەشكەن مەزگىلى 627 جىل. مىنەكي، بۇل البان وتەيدەن 66 جىل (ەڭ كەم بولعاندا) بۇرىن ءومىر كەشكەن دەگەن ءسوز. وسىعان قاراپ «تەكتەلگىنى» جازعانداردىكىن قاتە، ال وتەكەڭنىڭ ءوزىنىڭ: «اتا تەگىم – ۇلى ءجۇز ىشىندە البان، ىشىندە زارمان» دەپ كورسەتكەن الباننىڭ دۇرىس ەكەنىن كورەمىز.

«تەكتەلگىنىڭ» ەكىنشى ءبىر سەنىمسىز جەرى – البانعا دەيىنگى 86 اتانىڭ ىشىندە الاش، جەتە، توپاي، باقتيار، ءۇيسىن، مايقى، قاراشا، بايدىبەك، اباق، جارقىشاق، البان – وسى 10 اتانىڭ عانا اتى باسقا شەجىرەلەردە اتالادى دا، 76 اتانىڭ اتى كورىنبەيدى.

«تەكتەلگىدەگى» ءۇشىنشى نانىمسىز جەر، وندا دا جويداقسىز جەرى –وتەكەڭنىڭ وزىنەن 2376 جىل بۇرىن وتكەن قازعاق كۇنبيدىڭ الدىندا ءال-فارابي، ءجۇسىپ بالاساعۇندارمەن بىرگە تاپسىرما الاتىن جەرى (قاراڭىز، «شيپاگەرلىك بايان»، 442-443-بەتتەر).

ءبىز جوعارىدا ءابۋ ناسىر ءال-ءفارابيدىڭ 870-950 جىلدار ارالىعىندا ءومىر سۇرگەنىن، ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ 1069-1070 جىلدار ارالىعىندا تۋىلعانىن ايتقان ەدىك. ال، وتەكەڭ بولسا، 1395 جىلى تۋىلىپ، 1485 جىلى 90 جاسىندا قايتىس بولعان دەدىك. اراسى الشاق-الشاق ءۇش ءداۋىر كىسىلەرىنىڭ ءبىر ۋاقىتتا باس قوسۋى ءتىپتى دە قيسىنسىز.

تاعى ءبىر ەسكەرتە كەتەتىن جايت، وتەكەڭنىڭ اكەسى دەپ اتالاتىن تىلەۋقابىل ەشبىر شەجىرەدەن كەزدەسپەيدى. توپاي كەزدەسكەنىمەن وتە ارىدان اتالادى. 1395 جىلى تۋىلعان وتەكەڭە ەشبىر جۋىسپايدى. ال، «ۇلى ءجۇز زارمان» دەگەندەگى زارماندى دا باسقا شەجىرەدەن كەزدەستىرمەدىك. بالكي، وسى ات بارلىق قاتەلەردىڭ قاتارىندا قاتە جازىلىپ قالعان جارمان با ەكەن دەپ ويلايمىز. «باياندا» كۇمان تۋدىرىپ كەلە جاتقان ءبىر ماسەلە – ءتول قولجازبانىڭ بولماۋى.

راس، ەرتە زاماننان ساقتالىپ كەلە جاتقان ەسكىلىكتى مۇرالاردىڭ بىزگە ءتول قولجازبا كۇيىندە جەتكەندەرى وتە از. اسىرەسە، تۇركى تىلدەس حالىقتاردا تاسقا قاشالعان ورحون ەسكەرتكىشتەرى سەكىلدى ەسكەرتكىشتەردەن باسقالارىنىڭ تۇگەلگە جۋىعى كوشىرمە نۇسقا. كەيبىر نۇسقالاردان ساقتالعاندارىنىڭ كولەمى، كوشىرۋ ورنەگى، جازۋى، ت.ب. جاقتاردان ۇقسايتىنى دا، ۇقسامايتىندارى دا بار. كەيبىر عالىمدار بۇل كوشىرمە نۇسقالاردى ءوزارا سالىستىرىپ، شابىستىرىپ، ارتىق-كەمىن ورنىنا سالىپ، تولىق نۇسقاسىن شىعارعانى بەلگىلى. عىلىم مۇنى مويىندايدى. بىراق، ول سول شىعارما اۆتورىنا، شىعارماسىنىڭ تۇپكى ويىنا، قۇرىلىمىنا، مازمۇنىنا، تىلىنە، جازۋ ستيلىنە، تاعى باسقالارعا، شىعارما تۋىلعان ءارى «بايانعا» قاتىستى جاعىراپيالىق ورتاعا، تۇرمىستىق، كاسىپتىك كۇن كورىسكە، نانىم-سەنىم، سالت-ساناعا ۇيلەس كەلۋى كەرەك. ال، كوشىرۋ بارىسىندا كوشىرۋشىلەردىڭ ءبىردى-ەكىلى ءسوز-سويلەمدەرىنىڭ كىرىپ قالۋى، ءىشىنارا سوزدەردىڭ، سان-تسيفرلاردىڭ اۋىس-كۇيىس بولۋى تابيعي. بىراق، ول شەكتەن اسىپ كەتسە، شىعارمانىڭ قۇنىنا نۇقسان جەتكىزەدى.

ەڭ سوڭعى ماسەلە – ايەل الىپ، بالا سۇيمەي بويداق وتكەن وتەكەڭنەن قالقامان، جارمان دەگەن ەكى بالا بولىپ، «بالالى دەگەن كىندىكتەس تۋىسى توپايدىڭ اتى اتالماۋى قالاي؟» دەگەن ماسەلە. بۇل دا «تەكتەلگىدەگى» جۇمباق سىرلاردىڭ ءبىرى.

قازاقتا «وتىڭ ءوشسىن» دەيتىن قارعىس بار. بۇل – ارتىڭدا ۇرپاق قالماسىن دەگەن ءسوز. ەسكى قازاق ۇعىمى بويىنشا اكەنىڭ وتىن جاعاتىن – ۇل. وسىنداي ۇرپاق قالماۋدان وتى وشۋگە اينالعان ادامداردىڭ جاناشىر تۋىستارى ەگەر ۇلى ەكەۋ بولسا، ءبىرىن سول ۇرپاقسىز ادامنىڭ بالاسى اتاپ، سونىڭ اتىن دا، وتىن دا وشىرمەيتىن بولعان. ءتىپتى، كەيبىرەۋى جالعىز ۇلىن دا سول ۇرپاقسىزدىڭ بالاسى اتاندىرعان. كەيدە ۇرپاقتى اتا-انا دۇنيە سالىپ، بالالارى اكەسىنىڭ بىرگە تۋعان اعا نە ءىنىسىنىڭ قولىندا قالسا، سونىڭ بالاسى اتانىپ كەتەتىن دە جايلار بولعان. توپايدىڭ شەجىرەدە اتالماۋى وسىنداي جايلاردىڭ بىرىنە بايلانىستى ما ەكەن دەگەن وي كەلەدى.

قورىتىندى

ءسوزىمىزدىڭ باسىندا «شيپاگەرلىك باياندى» ءبىر ءتۇرلى سىرلى ساندىققا ۇقساتقانىمىز ەستەرىڭىزدە شىعار. باسقالارداي تىم جەتىك مامان بولماسام دا، مەن دە ءوز حالىمشە بۇل ساندىقتى اشىپ، ىشىندە ءبىراز ساياحاتتاعانداي بولدىم. ءوز باسىم مەديتسينا عىلىمىنان ساۋاتسىز بولسام دا، ايتىلعان قاعيدالار مەن تاجىريبە قورىتىندىلارىنا يلانعانداي بولدىم. سونداي-اق، مۇنداعى ءىرى تاپقىرلىقتاردىڭ الەم مەديتسيناسىنىڭ تۇڭعىش تابىسى ەكەندىگىنە كوز جەتكىزگەندەي بولدىم. سونىمەن بىرگە، شىنىمدى ايتسام، بۇل سالا جونىندە مەنىڭ قورىتىندى شىعارۋعا حاقىم جوق ەكەنىن دە ەسكەرتەم. ول قالىڭ مەديتسينا ماماندارىنىڭ قاسيەتتى بورىشى دەپ بىلەم. بىراق، شەتەل مەديتسيناسىنىڭ مامان، عالىمدارى بۇل كىتاپ جونىندە ىنتا-پەيىل سالىپ زەرتتەۋ جۇرگىزىپ جاتقاندا، ءبىزدىڭ بۇل سالاداعى ماماندارىمىزدىڭ (بىرەن-سارانىن ەسەپكە الماعاندا) تىنىش جاتۋى ۇيات-اق. بىلە بىلسەك، مۇنداي الەمدىك ورەدە تۇرارلىق وتەيبويداقتاي ۇستازعا، «شيپاگەرلىك بايانداي» تەڭدەسسىز عىلىمناماعا الدىمەن سولار قۋانىپ، سولار ءتىل قاتۋى كەرەك ەدى.

«شيپاگەرلىك بايان» – قازاق مەديتسيناسىندا بۇرىنعى-سوڭعى زاماندا كەزدەسپەگەن اسا ۇلكەن قۇبىلىس. ول – عىلىمي، ادەبي جانە تاريحي قۇنى بيىك، بارلىق زامانعا باپ كەلەتىن كلاسسيكالىق تۋىندى جانە كەلىپ جالعىز تۋىندى. قازاق مەديتسيناسىنىڭ ۇلى ۇستازى بولۋعا لايىق وتەي اتامىز قازاقتىڭ وزىنە دەيىنگى مەديتسينالىق بىلىمدەرى مەن تاجىريبەلەرىن جيناقتاپ، ءبىرسىپىراسىن ءوز باسىنان وتكىزىپ، كەيدە ۋلانىپ ولە جازداپ ءجۇرىپ نازاريالىق جۇيەگە ءتۇسىرىپ جازىلعان كەمەلدى عىلىمناما.

ءتىلى جونىندە ايتىلدى. بىلاي قاراعاندا، اتاۋلاردىڭ ءبارى قازاق ءسوزى سەكىلدەنگەنىمەن، قۇپيالىق ءۇشىن سول سوزدەردى ءتۇرلى ءادىس-امالمەن نايساتىپ، اتاۋلار جاساپ، ونى ۇرپاقتارىنا مۇراعا قالدىرعانى ايتىلدى جانە وسى اتاۋلاردىڭ قالاي بولسا سولاي ەمەس، ورنىقتى عىلىمي جۇيەگە تۇسكەنىن دە بايقادىق. ىشىندە ارىلاپ ايتساق، تۇركى ءتىلىنىڭ، بەرىلەپ ايتساق، قازاق ءتىلىنىڭ ءسوز توركىنىنە كوپ ۇقساي بەرمەيتىن اتاۋلاردىڭ بارلىعى دا ايتىلدى. ءتىل ماماندارىنىڭ بۇل جايلى ءالى دە تەرەڭدەي زەرتتەۋى قاجەت-اق. ال، مۇنداي اتاۋلاردى قازىرگى عىلىم سالاسىندا قولدانۋدى دا ويلاستىرۋعا مىندەتتىمىز. حيميالىق رەاكتسيا، اتوم بومبىسى، اتوم ءورىسى، راديواكتيۆتىك قۇبىلىس دەگەن سوزدەردى شەتتىكى دەمەستەن ءسىڭىرىپ العان قازاق ەدىك. زات ەسىم، سىن ەسىم، ەسىمدىك، ەتىستىك دەگەن سياقتى بۇرىن بولماعان اتاۋلاردى جاساپ العان قازاق ەدىك. ەندى بابامىز جاساپ كەتكەن اتاۋلاردى قايتا ءتىرىلتىپ، مەديتسينا، بيولوگيا، اناتوميا، حيميا سىقىلدى جاراتىلىس عىلىمىنا قولدانۋعا نەگە بولماسىن.

ارينە، سىر ساندىعىن ارالاي كەلە ازداعان قوسپالاردىڭ بارلىعىن دا بايقاعاندايمىز. بۇل كوشىرۋشىلەر مەن كوشىرتۋشىلەردىڭ عۇلاما بابانى ءتىپتى دە ارۋاقتاندىرماق بولىپ جەڭىل قاراۋىنان بولدى عوي دەپ ويلايمىز. بەلگىلى تاريحي تۇلعالارعا، حيجرا جىلدارىنا، اتا شەجىرەگە قاتىستى كەيبىر ءتۇيىندى بۋىندارداعى اعاتتىق وسىنداي جاعدايعا كەلىپ شىققانى انىق.

مۇنداي جايلاردا «وسى كۇيى جىبەرۋ كەرەك پە، الدە تۇزەتۋ كەرەك پە؟» دەگەن ماسەلە تۋىلادى. مۇنى كىتاپ شىعۋدان بۇرىن ويلاسۋ كەرەك ەدى. بىراق، شىعارماعا ادال بولۋ ءپرينتسيپى مىقتى ۇستالىپ، جالعانىن تاستاپ، شىنىن الۋ، قاۋىزىن تاستاپ ءدانىن الۋ بوس ۇستالعاندىقتان، كىتاپتا جوعارعىداي ماسەلەلەر كەلىپ شىقتى. ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ مەنىڭ جەكە ويىمشا، بۇل كىتاپتى قايتا باسۋ كەرەك. بۇل ءۇشىن قازىرگى ءتىلىن اتاۋ-تەرميندەرىن ساقتاۋ جانە وعان لايىق تۇسىنىك بەرۋ نەگىزىندە قازىرگى قازاق تىلىنە اۋدارۋ كەرەك. بۇل – ءبىر.

ەكىنشىدەن، جونەكەي قوسىلعان جولبيكە قوسپالاردى تۇسىنىك جاساۋ ارقىلى كىتاپتان شىعارىپ تاستاۋ كەرەك. وسىلايشا ارشۋ جۇرگىزىپ، كىتاپتىڭ اۋەلگى نۇسقاسىن قالپىنا كەلتىرۋ كەرەك. مىنە، شىعارماعا جاۋاپتى بولۋ دەگەن وسى بولماق. سودان كەيىن شەت تىلگە اۋدارار بولساق، دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرەتىندەي قۇبىلىس بولاتىنى داۋسىز.

پايدالانعان ماتەريالدار:

1. «شيپاگەرلىك بايان»، شينجياڭ عىلىم-تەحنيكا باسپاسى، 1994 جىل.
2. «قازاق سسر تاريحى». قازاق مەملەكەتتىك باسپاسى، 1957 جىل.
3. «قازاق شەجىرەلەرى». ىلە حالىق باسپاسى، 1990 جىل.
4. «قازاق شەجىرەسى»، شينجياڭ جاستار-ورەندەر باسپاسى، 1996 جىل.
5. «قازاق ءتىلىنىڭ فرازەولوگيالىق سوزدىگى»، شينجياڭ حالىق باسپاسى، 1990 جىل.
6. «كونەنىڭ كوزى، دانانىڭ ءسوزى». قازاق مەديتسينا باسپاسى، 2000 جىل.
7. «ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن». قازاقستان، «جالىن» باسپاسى، 1993 جىل.
8. «قازاقيا». قازاقستان، «اتا تەك» باسپاسى، 1998 جىل.
9. «قازاقتىڭ قيلى تاعدىرى». قازاقستان، «جالىن» باسپاسى، 1992 جىل.
10. «ءحVىىى-ءحىح عاسىرلارداعى قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ جازبا نۇسقالارى»، «عىلىم» باسپاسى، 1988 جىل.
11. «ۇيعىرلاردىڭ قىسقاشا تاريحى»، شينجياڭ حالىق باسپاسى، 1990 جىل.

ءتالىپباي قاباەۆ (1935-2017),

ادەبيەت زەرتتەۋشىسى، باسپاگەر

Abai.kz