ءداۋiر وزگەرiستەرi بەلگiلi بiر تۇلعالاردىڭ قولىندا ما دەيمiن. الدە ويى وزىق تۇلعالار ءداۋiر تىنىسىن وزگەلەردەن بۇرىنىراق سەزiپ، الدىن الا قام جاساي ما ەكەن؟ قالاي دەگەنمەن دە، حح عاسىردىڭ باسىنداعى الاش ازاماتتارى قازاق مەملەكەتتiگiن ساقتاپ قالۋ ءۇشiن باسىن تاۋعا دا ۇردى، تاسقا دا ۇردى. عىلىممەن دە، ساياساتپەن دە، اعارتۋشىلىقپەن دە، جۋرناليستيكامەن دە قاتار اينالىستى. ساناۋلى عانا جىلداردا تولاعايشا تالاي ەڭبەك بiتiردi. الاش مۇراسى تولىق زەرتتەلمەك تۇرماق، ءالi تۇتاستاي زەردەلەنiپ دە بولعان جوق. بiراق بۇل - باسقا اڭگiمەنiڭ شەتi.

بiزدiڭ بۇگiنگi اڭگiمەمiز - ءداۋiر مەن تۇلعاعا قاتىستى. قازiرگi قازاق قوعامىندا جاڭاشا ويلاۋ جۇيەسiمەن كوزگە ءتۇسiپ جۇرگەن بiر توپ بار. ابدiعاليەۆ، قارين، سارىم، سايروۆ... بۇلار كەشەگi توتاليتارلىق جۇيەنiڭ بىلىعىنا باتىپ ۇلگiرمەگەن، تاۋەلسiزدiك ۇعىمىنان تەرەڭ ماعىناسىنداعى ءمان iزدەگەن وزگەشە توپ سياقتى. وسى ازاماتتاردىڭ اينالاسىنا بۇگiنگi كوزiقاراقتى جاستار توپتاسا باستادى. ولار ءبارi جينالىپ، جەلتوقسان ايىنىڭ باسىندا استانا قالاسىندا قازاق جۋرناليستەرiنiڭ تۇڭعىش حالىقارالىق فورۋمىن وتكiزبەكشi.
نە ءۇشiن؟

مۇنى بەلگiلi ساياساتتانۋشى، قازiر «نۇر وتان» حدپ ساياسي كەڭەسiنiڭ حاتشىسى ەرلان قارين مىرزادان سۇرادىق.

ءداۋiر وزگەرiستەرi بەلگiلi بiر تۇلعالاردىڭ قولىندا ما دەيمiن. الدە ويى وزىق تۇلعالار ءداۋiر تىنىسىن وزگەلەردەن بۇرىنىراق سەزiپ، الدىن الا قام جاساي ما ەكەن؟ قالاي دەگەنمەن دە، حح عاسىردىڭ باسىنداعى الاش ازاماتتارى قازاق مەملەكەتتiگiن ساقتاپ قالۋ ءۇشiن باسىن تاۋعا دا ۇردى، تاسقا دا ۇردى. عىلىممەن دە، ساياساتپەن دە، اعارتۋشىلىقپەن دە، جۋرناليستيكامەن دە قاتار اينالىستى. ساناۋلى عانا جىلداردا تولاعايشا تالاي ەڭبەك بiتiردi. الاش مۇراسى تولىق زەرتتەلمەك تۇرماق، ءالi تۇتاستاي زەردەلەنiپ دە بولعان جوق. بiراق بۇل - باسقا اڭگiمەنiڭ شەتi.

بiزدiڭ بۇگiنگi اڭگiمەمiز - ءداۋiر مەن تۇلعاعا قاتىستى. قازiرگi قازاق قوعامىندا جاڭاشا ويلاۋ جۇيەسiمەن كوزگە ءتۇسiپ جۇرگەن بiر توپ بار. ابدiعاليەۆ، قارين، سارىم، سايروۆ... بۇلار كەشەگi توتاليتارلىق جۇيەنiڭ بىلىعىنا باتىپ ۇلگiرمەگەن، تاۋەلسiزدiك ۇعىمىنان تەرەڭ ماعىناسىنداعى ءمان iزدەگەن وزگەشە توپ سياقتى. وسى ازاماتتاردىڭ اينالاسىنا بۇگiنگi كوزiقاراقتى جاستار توپتاسا باستادى. ولار ءبارi جينالىپ، جەلتوقسان ايىنىڭ باسىندا استانا قالاسىندا قازاق جۋرناليستەرiنiڭ تۇڭعىش حالىقارالىق فورۋمىن وتكiزبەكشi.
نە ءۇشiن؟

مۇنى بەلگiلi ساياساتتانۋشى، قازiر «نۇر وتان» حدپ ساياسي كەڭەسiنiڭ حاتشىسى ەرلان قارين مىرزادان سۇرادىق.

قازاق جۋرناليستيكاسى - وتە تۋراشىل جانە شىنشىل

- نە ءۇشiن دەيسiز بە؟ ەسiڭiزدە بولسا، ءۇش-ءتورت جىل بۇرىن بiزدiڭ ەلدە كوڭiلگە قونىمسىز بiر وقيعا بولدى، استانادا ورىستiلدi جۋرناليستەرiنiڭ باسقوسۋى ءوتتi. ورىستiلدi جۋرناليستەر جينالىپ، قازاقستاندا ورىس ءباسپاسوزiنiڭ ماسەلەسiن تالقىلادى. ەندەشە، قازاقستانداعى قازاق ءباسپاسوزiنiڭ جاعدايىن نەگە تالقىلاماسقا؟ ونىڭ ۇستiنە، بiز بۇعان موڭعولياداعى، وزبەكستانداعى، تۇركياداعى، قىتايداعى ت.ب. ەلدەردەگi جۋرناليستەردi دە شاقىرماقپىز. استاناداعى تاۋەلسiزدiك سارايىن جالداپ، كەمi 300 ادامنىڭ باسىن قوسىپ، ۇلكەن اڭگiمە وتكiزسەك دەيمiز. الداعى فورۋمدا ايماقتىق جۋرناليستيكا، مامانداردى دايىنداۋ، قازاقتiلدi اقپارات قۇرالدارى مەن بيلiك، قازاق اقپارات قۇرالدارىنىڭ ساياساتتاعى رولi, ۇلتتىق رۋح، ۇلتتىق مۇددەنiڭ قازاقتiلدi اقپارات قۇرالدارىندا كورiنiس تابۋى ت.ب. ماسەلەلەردi تالقىلاماقپىز. ەڭ باستىسى، بۇل باسقوسۋدى ءوز باستامامىزبەن، ءوز قارجىمىزعا وتكiزۋگە نيەتتiمiز. ەگەر بiز شىن پاتريوت بولساق، ۇلتتىق ماسەلەلەردi شەشۋدە بiزگە يا قاۋلى نەمەسە جارلىق كەرەك ەمەس قوي، ءوزارا بiر نارسەگە كەلiسiپ الايىقشى. مىسالى، اقپارات قۇرالدارىنان جىل بويى اشارشىلىق تاقىرىبىن تۇسiرمەيiك نەمەسە تiل ماسەلەسiن قايتا-قايتا جازىپ ايتا بەرەيiك. ءتۇپتiڭ تۇبiندە قوعامدىق پiكiردiڭ سالماعىن تۇسiرمەيiك. ساناسۋعا ءماجبۇر بولادى. سەبەبi قازiرگi تاڭدا قازاق جۋرناليستەرi باس قوسىپ، تالقىلايتىن ماسەلەلەر جەتەرلiك. مىسالى، قازاق تiلiنiڭ ينتەرنەتتە دامۋى. قازiر، قۇدايعا شۇكiر، قازاقتiلدi سايتتاردىڭ سانى كوبەيiپ جاتىر، بiراق ينتەرنەتتە اقپارات بەرۋدiڭ فورماسى كوپ قوي: بلوگ قۇرۋ، سايت اشۋ، الەۋمەتتiك جەلi ت.س.س.

- ونى ايتاسىز، كەيبiر قازاق گازەتتەرiندە ءالi كۇنگە سول سايتتىڭ ءوزi دە جوق قوي...

- ءيا، سولاي. بۇرىن ينتەرنەتكە قازاقشا شريفت كەلمەيدi دەۋشi ەدi, قازiر كوزiمiز جەتتi: عالامتوردا قازاقشا حابار-وشار الىسۋدىڭ تۇك قيىندىعى جوق. ەكiنشi تالقىلاۋعا تيiستi ماسەلە - جارناما. بۇرىن «ورىستiلدi حابارلاردىڭ سۇرانىسى جوعارى، سوندىقتان ولارعا جارناما كوپ تۇسەدi» دەيتiن. قانشالىقتى بۇل راس؟ پرايم-تايم دەگەن ۋاقىت بار، 19.00 بەن 21.00-دiڭ اراسى. وسى ۋاقىتتا تەلەديداردى قوسىپ قاراڭىزشى، كوبiنە قازاقتiلدi جارنامالار بەرiلەدi. سەبەبi ماركەتينگتiك زەرتتەۋلەر ناتيجەسiندە سول جارناما اگەنتتiكتەرiنiڭ دە كوزدەرi جەتتi: نەگiزگi تۇتىنۋشى - قازاقتiلدi اۋديتوريا، سوندىقتان جارنامانى قازاقشا جاساۋ كەرەك. مەديا مەنەدجمەنتتە باياعى ستەرەوتيپتi كوزقاراس بار: قازاقتiلدi باسپاسوزگە ورىستiلدi باسىلىمنىڭ قوسىمشاسى سياقتى قارايدى. جارنامادان تۇسكەن پايدا تەڭ ۇلەستiرiلمەيدi. جارناما ماسەلەسiن تالقىلاۋ كەزiندە بiز ەكi بiردەي جارناما اگەنتتiگiنiڭ باسشىسىن، رەيتينگتiك اگەنتتiكتiڭ باسشىسىن جانە ورىستiلدi باسىلىمنىڭ باسشىسىن شاقىرىپ، سوسىن بارiنە بiردەي سۇراق قويايىق. بiزدiڭ ويىمىز - قاتىسۋشىلاردى سەكتسيا-سەكتسياعا بولمەي، بارلىق تالقىلاۋلاردى ورتاق اڭگiمە رەتiندە وتكiزۋ.

- وسىدان بiرنەشە جىل بۇرىن ەلiمiزدە قوعامدىق تەلەارنا اشۋ جونiندە قىزۋ تالقىلاۋ ءجۇرiپ، بiراز جۇمىستار اتقارىلعان سياقتى ەدi. بiراق وسى ماسەلەنi ءالi پiسiرە الماي جۇرگەن سياقتىمىز. قوعامدىق تەلەارنا تاقىرىبىن دا تالقىعا سالعان ءجون شىعار، بالكiم؟

- بiز «Abai.kz» سايتىمەن كەلiسiپ، ءۇش-ءتورت ەلەكتروندى پوشتاعا وسى فورۋمدا تالقىلانۋى تيiس ماسەلەلەر بويىنشا پiكiر جيناساق دەپ وتىرمىز. ءبارiمiزدiڭ باسىمىز بiر قوسىلىپ قالادى ەكەن - كوكەيدە جۇرگەن ويدىڭ ءبارi ورتاعا سالىنسىن، ايتىلىپ قالسىن. بiر كۇنi بiر تەلەارنا باسشىسىمەن سويلەستiم. ول قازاقتiلدi جاڭالىقتاردىڭ ۋاقىتىن ىڭعايلى ۋاقىتتان ىڭعايسىز ۋاقىتقا كوشiرمەك ەكەن، مەنiڭ ەستۋiمشە. «نەگە ولاي iستەمەكشiسiز؟ سiزدiڭ ارنانىڭ باسىمدىلىعى قازاقتiلدi جاڭالىقتارىندا ەدi عوي؟ قازiر تۇتىنۋشى اۋديتوريانىڭ باسىم كوپشiلiگi - قازاقتiلدi كورەرمەن. كەرiسiنشە، قازاقتiلدi حابارلاردىڭ ىڭعايلى ۋاقىتتاعى سانىن كوبەيتۋ كەرەك» دەگەنiمدە، الگi ازامات: «قاجەت بولسا، كورەرمەن سول ۋاقىتتا دا قارايدى عوي» دەدi. وسىنداي كەرەعار كوزقاراستان قۇتىلامىز با، جوق پا؟ كەرەك بولسا، قازاق گازەتتەرiن بۇكiل قالانى شارلاپ ءجۇرiپ تاۋىپ الادى، وعان بولا پوچتا قىزمەتiن جەتiلدiرiپ قاجەتi جوق دەگەن سياقتى...

- تالقىلاۋعا تۇسەتiن ماسەلەلەر كوپ سياقتى؟

- تاۋەلسiزدiك العانىمىزعا جيىرما جىلعا جۋىقتادى. وسى ۋاقىت iشiندە ەلiمiزدە ۇلتتىق ماسەلەنi كوتەرگەن بiردە-بiر ۇلتتىق قوزعالىس، پارتيا بولعان جوق. بiراق ۇلتتىق ماسەلەلەردi قورعاۋعا مۇددەلi بiر توپ بولدى: ول - قازاقتiلدi اقپارات قۇرالدارى. وسى جيىرما جىلدا قازاق جۋرناليستەرi بiزگە - ساياساتكەرلەرگە، ساراپشىلارعا ۇلتتىق ماسەلە جونiندە قايتا-قايتا سۇراق قويىپ، تالاپ ەتiپ، قازاقشا ايتقاندا، تۇرتكiلەپ وتىرماعاندا، بiزدiڭ دە وسى ماسەلەلەردi بيلiككە ايتىپ، تالاپ ەتۋiمiز ەكiتالاي ەدi. شىندىعىن ايتقاندا، قازاق جۋرناليستەرi مەن قازاقتiلدi اقپارات قۇرالدارى 20 جىل بويى ۇلتتىق پارتيانىڭ ءرولiن اتقارىپ كەلدi. باسقالارعا بۇل كەرەك ەمەس سياقتى. ونوماستيكا جونiندەگi كونفەرەنتسيا وتكiزگەندە، بەلگiلi بiر تەلەارنانىڭ قازاقتiلدi جاڭالىقتار بيۋروسى ول تۋرالى حابار بەرەدi, ال ورىستiلدi جاڭالىقتار قىزمەتi ونى كورسەتپەيدi, سەبەبi بۇل وقيعانىڭ ولار ءۇشiن ماڭىزى شامالى. سوندىقتان دا، ۇلتتىق ماسەلە قازاق جۋرناليستەرiنە عانا كەرەك سياقتى. شىندىعى - وسى. الداعى فورۋمنىڭ اتى - قازاقتiلدi اقپارات قۇرالدارىنىڭ فورۋمى بولعانىمەن، زاتى - ۇلتتىق ينتتەلەكتۋالدى قاۋىمنىڭ جينالىسى.

بيلIككە قوياتىن تالاپتاردى جاڭارتۋ قاجەت

- مەملەكەتتiك تiلدەگi اقپارات قۇرالدارىنىڭ باستى پروبلەماسى - بيلiكتiڭ مەملەكەتتiك تiلدi مەنسiنبەۋi سياقتى. وتكەندە بەكبولات تiلەۋحان مىرزا مالiمدەمە جاسادى: بيلiكتەگi شەنەۋنiكتەردiڭ 90 پايىزى مەملەكەتتiك تiلدi بiلمەيدi ەكەن. مەملەكەتتiك تiل بيلiك ءۇشiن ۋاقىتشا ۇپاي جيناۋدىڭ قۇرالىنا اينالدى ما دەيمiن... شىندىعىندا، بيلiك مەملەكەتتiك تiلگە قاشان قۇرمەتپەن قاراپ، ونى تولىقتاي مويىنداماق؟
- مەملەكەتتiك تiل ماسەلەسiنە كەلگەندە، بيلiككە ايتىلعان سىن - ورىندى. سەبەبi, بيلiك قوعامنىڭ بارلىق سالاسىنداعى ۋادەلەر مەن مiندەتتەمەلەردiڭ ورىندالۋىنا جاۋاپكەرشiلiكتi ءوز موينىنا العان. مەن بيلiكتi اقتاۋ ءۇشiن ايتىپ وتىرعان جوقپىن. بiراق ماسەلەگە بiرجاقتى قاراۋعا بولمايدى. تiل ماسەلەسiندە بيلiكتiڭ جاۋاپكەرشiلiگiن دە ايتۋ كەرەك جانە قوعامنىڭ مۇددەلiلiگiن دە ايتۋ كەرەك. بيلiك پەن قوعامنىڭ مۇددەسiن توعىستىرۋدىڭ بiر امالى، كوپشiلiكتiڭ ەسەپتەۋiنشە - مەملەكەتتiك تiل تۋرالى زاڭ قابىلداۋ. كەزiندە مەملەكەتتiك تiل تۋرالى زاڭ قابىلداۋ زاڭ جوبالارىنىڭ جوسپارىندا بولعان ەكەن، بiراق سول كەزدەگi اقپارات جانە ادiلەت مينيسترلەرiنiڭ ۇسىنىسىمەن جوسپاردان ءتۇسiپ قالعان. كەيبiر كiسiلەر: «مۇنداي زاڭ كەرەك ەمەس، كونستيتۋتسيادا ءبارi جازىلعان عوي» دەيدi. مەنiڭشە، ازاماتتاردىڭ مەملەكەتتiك تiلگە قاتىستى مiندەتتەمەلەرiن بەكiتۋ كەرەك.
بۇل ماسەلەگە بيلiك تاراپىنان تۇبەگەيلi قارسىلىق جوق، دەگەنمەن iشiنارا كەيبiر ادامداردىڭ قارسىلىعى بار. سوندىقتان تالاپتاردى جاڭارتىپ وتىرۋ كەرەك. مىسالى، ۇكiمەت باسشىسى ۇكiمەت وتىرىسىن قازاقشا وتكiزسە، سوعان الاقايلاپ قۋانىپ، ءسۇيiنشi سۇراپ، ماقتاپ جاتامىز. جالپى، قازاقتiلدi جۋرناليستەردiڭ اراسىندا ورتاق كوزقاراس، ورتاق ۇستانىم جوق. ۇكiمەت وتىرىسى قازاق تiلiندە ءوتتi, بiرiمiز ونى جاتىپ كەپ ماقتايمىز، ال بiرiمiز سىنايمىز، بiز اۋەلi انىقتاپ الايىقشى: بiزگە وسى نە كەرەك؟ بيلiكتiڭ قازاقشا سويلەگەنi مە، الدە دۇرىس سويلەگەنi مە؟ شالا-شارپى سويلەگەنi نە كەرەك؟ شىنىمدى ايتسام، مەن «حابار» تەلەارناسىنان شەنەۋنiكتەردiڭ قازاقشا شالا-پۇلا سويلەپ تۇرعانىن كورگەندە، جۇرەگiم اينيدى. شىندىعىن ايتقاندا، بۇل - سانالى تۇردە قابىلدانعان شەشiم ەمەس، بار بولعانى pr-ءادiس. كوزالداۋ ءۇشiن جاسالعان امال. سوندىقتان تاتتiگە الدانعان بالانىڭ كەيپiن كيمەي، تالاپتى كۇشەيتiپ، بيلiكتiڭ ءجاي قازاقشا سويلەگەنiن ەمەس، قازاقشا دۇرىس، ساۋاتتى سويلەۋiن تالاپ ەتەيiك. بiلدەي بiر مينيستر قازاقشا شالا-شارپى، تiل بۇزىپ سويلەگەنiنiڭ بiزگە نە كەرەگi بار؟ ونى ماقتاۋ ەمەس، سىناۋ كەرەك! وسىدان ون جىل بۇرىن جاعداي باسقاشا بولاتىن: بiز نەگە شەنەۋنiكتەر قازاقشا سويلەمەيدi دەۋشi ەدiك. ەندi جاعداي وزگەردi. «قازاقشا، نەگە دۇرىس سويلەمەيدi?» دەگەن سۇراق قويۋ كەرەك. قازاقتار ورىسشا سويلەگەندە، قاتە جiبەرۋگە ۇيالادى، ال قازاقشا سويلەگەندە قاتە جiبەرۋگە ولار نەگە ۇيالمايدى؟ نونسەنس!

ماسەلەنiڭ ەكiنشi جاعى قوعامدىق مۇددەلiلiك دەدiك. جاقىندا ساياساتتانۋشىلار كونگرەسi ءوتتi. سوندا مەن بiر ماسەلەنi ايتتىم: قازاقستاندا قازاق تiلiن بiلمەي، ساياساتتانۋمەن اينالىسۋعا بولمايدى! قازاق تiلiن بiلمەيتiن مامان قازاق قوعامىنىڭ نە ويلاپ، نەمەن ءومiر ءسۇرiپ جۇرگەن بiلە المايدى، ەندەشە ول قالايشا قوعامدىق پروتسەستەر جونiندە پiكiر ايتىپ، بولجام جاساي الماق؟ كەيبiر ساياساتتانۋشىلار تەك ورىس گازەتتەرiن وقيدى، قازاق گازەتتەرiن اشىپ تا قارامايدى. ولار قازاقتىڭ نە ويلاپ، نەنi ۋايىمداپ جۇرگەنiن قايدان بiلسiن؟ ساياساتتانۋ قازاق تiلiندە دامىماي، ساياسات تا ساپالى بولمايدى. ساياساتتانۋ دەگەن نە؟ ول ساياسي شەشiمدەردiڭ دۇرىس قابىلدانۋىنا ۇلەس قوسۋدىڭ تاعى بiر تەتiگi عوي. ال ساياساتتانۋشىلار قازاقشا بiلمەسە، ساياسات تا قازاقى بولمايدى. مىسال ءۇشiن ايتايىن، قازاقستاندا ساياساتتانۋ عىلىمىندا (جىلىنا) وتىز ديسسەرتاتسيا قورعالسا، سونىڭ بەسەۋi عانا قازاق تiلiندە جازىلادى ەكەن. ال ساياساتتانۋ ماماندارىن دايىنداۋ ءۇشiن مەملەكەتتiك گرانت ورىس توبىنا قاراعاندا قازاق توبىنا كوبiرەك بولiنەدi. ياعني، مامانداردى كوبiرەك دايىندايمىز، بiراق ولاردىڭ اراسىنان شىعىپ، عىلىمعا بارىپ، ساياساتتانۋدى دامىتۋعا ۇلەس قوسىپ جۇرگەندەردiڭ سانى، كەرiسiنشە، از. بۇل جاعداي بارلىق عىلىم سالالارىنا ءتان.
تاعى بiر مىسال. 1997 جىلى قازاقستاندا بارلىق عىلىمدار بويىنشا قورعالعان كانديداتتىق-دوكتورلىق ديسسەرتاتسيالاردىڭ 4 پايىزى عانا قازاقشا بولعان. ون جىلدان كەيiن، ياعني 2007 جىلى ولاردىڭ 22 پايىزى عانا مەملەكەتتiك تiلدە قورعالعان. سوندا ون جىلدا اكادەميكتەر مەن پروفەسسورلارىمىز قازاق تiلiندە ساۋاتتى عىلىمي ەڭبەك جازاتىن شاكiرت دايىنداپ ۇلگەرمەدi مە؟ جالپى، تەرمينولوگيالىق، كاتەگوريالدىق باعىتتار قازاق تiلiندە جەتiلiپ، جاڭا تەوريا، جاڭا تەرمينولوگيا جاسالماي، عىلىم دامىمايدى! بiراق سول اكادەميكتەرiمiزگە ەشكiم قازاق ماماندارىن دايىنداما دەگەن جوق قوي! مەن بارلىق دەڭگەيدەگi جاۋاپكەرشiلiك تۋرالى ايتىپ وتىرمىن. ءالi كۇنگە دەيiن بالالارىن سانالى تۇردە ورىس مەكتەبiنە بەرەتiن قازاقتار جەتەرلiك. ونى ەشكiم بالاڭدى ورىسشا وقىت دەپ يتەرمەلەپ وتىرعان جوق قوي؟ بiر مىسال كەلتiرەيiن. ەلiمiزدەگi 175 جوعارعى وقۋ ورىندارىندا 760 مىڭ ستۋدەنتتiڭ 44% عانا قازاق تiلiندە بiلiم الۋدا. دەمەك، بiز مەملەكەتتiك تاپسىرىستى وزگە تiلدە وقىتۋعا كوبiرەك بەرەمiز دەگەن ءسوز. بiر جاعىنان، قازاق بالاباقشاسى مەن قازاق مەكتەپتەرiنiڭ جەتiسپەيتiنi راس، ياعني ءبارiن بiردەي قامتىپ، بiردەي دامىتىپ وتىرۋىمىز كەرەك. بiر قالادا مەكتەپكە ون مىڭداپ بالا كەزەكتە تۇر، قانشاما بالابالاباقشاعا ورنالاسا الماي ءجۇر. 2007 جىلى 1391 بالاباقشانىڭ تەك 487-سi عانا قازاق تiلiندە تاربيە بەرگەن. بiرiن ايتساڭ، ەكiنشiسi شىعادى. تiل ماسەلەسi ءوزiڭiز كورiپ وتىرعانداي - جۇيەلi كەڭ تاقىرىپ.

- 2010 جىلى iس قاعازدارىن مەملەكەتتiك تiلگە كوشiرەمiز دەگەن ماسەلە جارىمجان، شالا-شارپى جاسالعان جوبا بولىپ تۇر عوي. كەيدە قاراپ تۇرساڭ، بيلiكتiڭ مەملەكەتتiك تiلگە جاساعان جاقسىلىعى - «ايۋدىڭ جاقسىلىعى» سياقتى. مەمتەرمينكومنىڭ جاساعان سوزدiكتەرiن قاراپ وتىرساڭىز، قازاقتىڭ قۇنارلى، شۇرايلى تiلiن بۇزاتىن نەبiر سوزدەردi تاباسىز. كوپ سوزدەردiڭ ادەمi بالاماسى بايىرعى قازاق تiلiنiڭ قورىندا بار ەكەنiن تiل ماماندارى ايتىپ ءجۇر. ال مەمتەرمينكوم ايتەۋiر ءسوز جاساۋ كەرەك بولعان سوڭ، «جاڭا» سوزدەردi ويلاپ تابۋمەن، باسقاشا ايتقاندا تiل بۇزۋمەن الەك قوي!

- نەگiزi, iس قاعازدارىن مەملەكەتتiك تiلدە جۇرگiزۋ جوباسى ءاۋ باستان دۇرىس جولعا قويىلماعان ەدi. 90-جىلداردىڭ اياعىندا مەن ديسسەرتاتسيالىق كەڭەستiڭ حاتشىسى بولدىم. قورعالاتىن ديسسەرتاتسيالاردى قاراپ شىعامىن، بiراق ولاردىڭ قازاقشاسىن وقىپ-ءتۇسiنۋ مۇمكiن ەمەس! جالپى، بiزدiڭ كەيiنگi ۇرپاقتارىمىز بiزدiڭ قازiرگi جازبالارىمىزدى تۇسiنبەيتiن شىعار دەپ قاۋiپتەنەمiن.

- وسىندايدى كورiپ-بiلگەندە، كەيدە تiپتi بيلiك مەملەكەتتiك تiل ماسەلەسiمەن مۇلدە اينالىسپاي-اق قويسا دەيسiڭ...

- دۇرىس ايتاسىز. بiز بيلiكتەن بiر نارسەنi تالاپ ەتەمiز. بiراق كەيدە ونىڭ سول باعىتتا iستەگەنi بiز كۇتكەننەن كەرi ناتيجەگە ۇلاسىپ جاتادى. بiز جوسپارلاپ وتىرعان فورۋم وسىنداي ماسەلەلەردi انىقتاۋ ءۇشiن دە كەرەك. 20 جىلدا بiز ۇلتتىق ساياساتتا بەلگiلi بiر ناتيجەگە جەتسەك، سونىڭ ءبارi - اقپارات قۇرالدارىنىڭ جۇمىسىنىڭ ناتيجەسi. ەندi جاڭا كەزەڭدە، بۇدار ارعى iس-جوسپارىمىزدى انىقتاپ، بيلiك پەن قوعامعا قانداي تالاپ قويامىز، وسىنى كەلiسiپ الۋىمىز كەرەك. مەنشiك تۇرiنە قاراماستان، بارiمiزگە ورتاق مۇددە بولۋى كەرەك. ۇلتتىق مۇددەگە كەلگەندە، ايتارىمىز بiر جەردەن شىعۋى كەرەك، ىنتىماعىمىز بiر جاعادان باس، بiر جەڭنەن قول شىعاراتىنداي اجىراماس بولۋى كەرەك. ۇلتتىق مۇددە «نۇر وتاندiكi» دە، وپپوزيتسيانiكi دە ەمەس.

بيىل رەسپۋبليكاداعى جالپىۇلتتىق حالىق ساناعى ءوتتi. ساناق تۋرالى ايتقاندا بiز بۇگiندە قازاقستانداعى قازاقتاردىڭ عانا سانىن ايتپاۋىمىز كەرەك. وسى ەلدە تۇراتىن تاتارلار، باشقۇرتتار، ۇيعىرلار، وزبەكتەردi دە قوسىپ ساناۋىمىز قاجەت. ەگەر قازاقشا بiلەتiن تاتارلاردى، نوعايلاردى ت.ب. قوسساق، بiزدiڭ سانىمىز 67 پايىز بولمايدى، بiز ودان دا كوپ بولامىز! وندا بiز ابسوليۋتتi باسىمدىلىققا يە، مەملەكەتتiك تiلدە - قازاق تiلiندە سويلەيتiن ۇلتقا اينالامىز! ماعان ءازiمباي عاليدiڭ «عالامات قازاق ۇلتى» («بولشايا كازاحسكايا ناتسيا») دەگەن كونتسەپتسياسى ۇنايدى. قازاق ۇلتىنا وسى جەردە تۇرىپ جاتقان تۇركiتiلدەس اعايىنداردى دا قوسىپ، ولاردى باۋىرعا تارتۋ كەرەك. ۇلتتىق ماسەلەلەردi شەشۋدە وسىنداي جۇيەلi, جاڭاشا كوزقاراس قالىپتاستىرىپ، سوعان سايكەس جاڭا تالاپتار قويۋ كەرەك. بيلiكتi دە، وپپوزيتسيانى دا وسىعان ۇيرەتۋ كەرەك. نەگە كەيبiر تۇلعالار مەملەكەتتiك قىزمەتتە جۇرگەندە مەملەكەتتiك تiلدi «بiلمەيدi»، ال وپپوزيتسياعا كەتسە، بiر-اق كۇندە قازاقشا «سايراپ» شىعا كەلەدi? نەگە؟ سەبەبi بۇگiندە قوعامدىق ساياساتتى انىقتايتىن ورتا - قازاق اۋديتورياسى. قوعامعا جاققىسى كەلگەن ساياساتكەر - قازاققا جاعۋى كەرەك. امال جوق، ول قازاق تiلiن ۇيرەنەدi. ەۆگەني جوۆتيس تۇرمەدە قازاق تiلiن ۇيرەنiپ جاتىر. ال وعان بۇرىنىراق مەملەكەتتiك تiلدi ۇيرەنۋiنە كiم كەدەرگi بولدى؟ ول نەگە قازاق تiلiن ۇيرەنiپ جاتىرمىن دەپ جاريالايدى؟ سەبەبi شىنىمەن دە ادiلدiكتi تالاپ ەتەتiن ورتا - قازاق قوعامى عانا. قازاق گازەتتەرi عانا - تۋراشىل، وبەكتيۆتi. بۇرىنىراقتا گازەتتەردi بيلiكتiك جانە تاۋەلسiز دەپ بولەتiن بولساق، بۇگiنگi جاعداي وزگەشە: قازاق گازەتتەرi مەنشiك نىسانىنا قاراماستان، مەيلi ول جەكە بولسىن، مەملەكەتتiك بولسىن، ولار - تۋراشىل، وبەكتيۆتi, شىنشىل. سوندىقتان، ادiلەتتiلiكتi iزدەسە، تۇبiندە قازاقتاردان قولداۋ iزدەيدi.

قازاقستاندا اۋەلI قازاقتىڭ ماسەلەسIن تياناقتاپ الۋ كەرەك

- «قازاقستاندىق ۇلت» يدەياسى دا قازاق زيالىلارىن داۋعا سالىپ بولدى. وسى ماسەلەگە بايلانىستى شاحانوۆ پەن ابدiعاليەۆتiڭ اراسىندا كەرەعار كوزقاراس بار. سiز نە دەيسiز؟

- بiزدە كوپ ۋاقىتقا دەيiن ۇلتتىق ماسەلەلەرگە ديسكۋسسيا بولمادى. ساياساتتا ۇلتتىق تاقىرىپتاعى تالقىلاۋلار ەكiنشi, ءۇشiنشi قاتارداعى ماسەلەلەر سياقتى اسەر قالدىراتىن. سوڭعى جىلدارى ۇلتتىق ساياساتقا قاتىستى جاڭا تۇلعالار پايدا بولا باستادى نەمەسە باسقاشا ايتار بولساق، بۇرىنعى تۇلعالار جاڭا قىرىنىن تانىلىپ جاتىر. وسى تۇلعالاردىڭ قاتىسۋىمەن جاڭا ديسكۋسسيالار پايدا بولا باستادى. دەگەنمەن، بiر وكiنiشتiسi, بۇل ديسكۋسسيالار ادامدار اراسىندا داۋعا اينالىپ كەتەدi. مەن مۇنداي داۋعا بەرiكتi دە قيمايمىن، مۇحتار اعانى دا قيمايمىن. بەرiكتi سىناۋشىلار از ەمەس، بiراق بiر انىق نارسە - ونىڭ سوزدەرiنiڭ، ويلارىنىڭ، ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان باستاۋ الىپ جاتقاندىعىندا ەش كۇمان بولماۋى كەرەك. ەگەر دە، كەمشiلiك پەن قاتەلiك بولسا، ارينە بiر-بiرiمiزدi سىناۋىمىز كەرەك، بiراق مىسالى سول بەرiكتiڭ باسقالارمەن بiردەي ۇلتتىق باعىتتا كوپ ەڭبەك ەتiپ جۇرگەنiن دە مويىنداۋىمىز كەرەك.

- «ءبارiمiزدiڭ يلەپ جۇرگەنiمiز بiر تەرiنiڭ پۇشپاعى» دەيسiز عوي...

- وسى جۇرگەندە ءبارiمiز بiر-بiرiمiزگە سەبەپكەرمiز، تۇرتكiمiز. مىسالى، مۇحتار شاحانوۆ اعامەن كەزدەسiپ، سويلەسكەندە، ول مەنi جاڭاشا ويعا جەتەلەسە، قۋات بەرسە، مەن ءوز كەزەگiمدە ونىڭ ءسوزiنiڭ اسەرiنەن باسقا بiر كiسiگە وي سالۋىم مۇمكiن. ال جاڭاعى يدەياعا كەلەسك، بۇرىن دا ايتىپ ءجۇرمiن، قازiر دە قايتالاپ ايتايىن، مەن «قازاقستاندىق ۇلت» كونتسەپتسياسىن قولداۋشىلاردان ەمەسپiن. مەنiڭ ويىمشا، ۇلتتىق ساياساتتا ەڭ اۋەلi قازاقتىڭ بiرلiگiن قالىپتاستىرۋدى ويلاۋ كەرەك. قازاقتىڭ مۇددەسi شەشiلمەيiنشە، رەسمي تۇردە ناسيحاتتالىپ جۇرگەن «قازاقستاندىق ۇلت» يدەياسى جۇزەگە اسپايدى. «عالامات قازاق ۇلتىن» جاسايمىز با، «قازاقستاندىق ۇلت» كونتسەپتسياسىن جاسايمىز با، قاي-قايسىسىنىڭ دا وزەگi - قازاق ۇلتى بولۋى كەرەك. قازاقستاندا ەڭ اۋەلi قازاق ماسەلەسiن تياناقتاپ الۋ كەرەك.

تاۋەلسiزدiكتiڭ العاشقى جيىرما جىلىندا بiز تاۋەلسiزدiكتەن نە الدىق، نەندەي جەتiستiككە جەتتiك؟ وسى تاۋەلسiزدiكتi قازاقتىڭ يگiلiگiنە، قازاقتىڭ مۇددەسiنە جاراتا الدىق پا؟ ەندi ەكi-ءۇش جىلدا وسى سۇراقتار الدىمىزدان شىعادى. قازاقتىڭ جەرi باي، كەڭ دەيمiز. سول جەردiڭ بايلىعى، كەڭدڭiگi قازاقتىڭ يگiلiگiنە جۇمسالىپ جاتىر ما؟ بiر عانا ونوماستيكا ماسەلەسiن الايىقشى. وسى ماسەلەگە وراي رەسپۋبليكالىق كونفەرەنتسيا ۇيىمداستىردىق. وبلىس اكiمدەرiن، دەپۋتتاردى جينادىق. «نۇر وتانعا» بۇل نە كەرەك؟ باسقا نارسەلەرمەن اينالىسساڭدارشى» دەگەن كiسiلەر دە بولدى. كەيبiر شەنەۋنiكتەردiڭ ويىنشا، تاۋەلسiزدiكتiڭ 20 جىلدىعى توي سياقتى دۇركiرەپ وتسە بولعانى. بايگە، مۇشايرامەن عانا شەكتەلەتiن سياقتىمىز. شىن مانiندە، 20 جىلدىق - قورىتىندىلاۋ بولادى. سول كەزدە مەن جاڭا ايتىپ وتكەن سۇراقتار تۋىندايدى. وسى 20 جىلدا كوپتەگەن مۇمكiندiكتەر بولدى. قايسىسىن پايدالاندىق، قايسىسىن پايدالانا المادىق؟ وسى ۋاقىتتا جەر-سۋ اتتارى تۇگەل قازاقشالاندى ما؟ جوق. Iشiنارا عانا. جاز بويى «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ وبلىستىق فيليالدارىنا تاپسىرما بەرiپ، دەرەك جيناتىپ، ساراپتاما جۇرگiزدiك. قازاقستانداعى كوپتەگەن وبلىس ورتالىقتارىندا 80 پايىزعا جۋىق كوشە اتاۋلارى ءالi وزگە تiلدە، وتكەن جۇيەنiڭ ەلەسi iسپەتتەس. مەن ۇلى وتان سوعىسىنىڭ، كەڭەس وداعى باتىرلارىنىڭ اتتارىمەن اتالعان كوشەلەردi ايتىپ تۇرعانىم جوق. مىسالى، «كومسومولسكي»، «ۆلكسم»، «مەحكولوننا» نەمەسە دزەرجينسكي اتىنداعى كوشەلەردiڭ اتتارى ءالi اۋىسپاعان. وسكەمەن قالاسىندا كوشە اتتارىنىڭ 90 پايىزعا جۋىعى - ورىس تiلiندە. پاۆلودار مەن پەتروپاۆلدىڭ اتىن قازاقشالاي الماعان سوڭ، نە دەيسiز؟ سولتۇستiك قازاقستانعا ساپارلاتساڭىز، «ماكينكا»، «جەلەزەنكا»، «روماشكينا» دەگەن اتاۋلارعا كەزiگەسiز. سول وزگە تiلدi اتالاتىن اۋىلداردا تەك قازاقتار تۇرادى. وسى جەردiڭ بايىرعى تاريحي اتاۋىن جاڭعىرتۋعا بولماي پا؟ كوشپەلi قازاق ءاربiر بۇلاق، ءاربiر تاۋ، ءار سايعا ات قويىپ وتىرعان. موڭعولياعا بارعان بiر ساپارىمدا ونداعى جەر-سۋ اتاۋلارىنان اۋەز ەستiگەندەي اسەرلەنiپ قايتقانىم بار. جول باستاۋشى جiگiت جەردiڭ جاي-جاپسارىمەن تانىستىرىپ تۇرىپ بىلاي دەدi: «قازiر سىرعالىدان اسىپ، جىلاندىعا ورلەپ، قاراعايلىعا قۇلاعان كەزدە...» دەگەنiن تىڭداپ وتىرعاندا، قۇلاعىڭا پوەتيكالىق سارىن ەستiلگەندەي بولادى ەكەن. ونوماستيكا - تiل عىلىمىنىڭ كiشكەنتاي بiر سالاسى عانا. وسىنىڭ ءوزiن دۇرىستاي الماساق، بۇل 20 جىلدا بiز نە بiتiردiك؟ كەڭسايعا بارساڭىز، ءوزiڭiز دە كورەسiز، بەيiتكە اپاراتىن، توبەگە شىعاتىن جول - مۇستافا شوقاي اتىمەن اتالدى. تiپتi كiمنiڭ اتىنداعى ەكەنi تۋرالى جازىلعان تاقتايشا دا جوق، سول جەردەگi بiر جامان كونتەينەردiڭ بۇيiرiنە «ۋليتسا شوكايا» دەپ جازىپ قويىپتى. بiز شوقايدى دارiپتەپ، كينو ءتۇسiرiپ، كونفەرەنتسيا وتكiزiپ، ءماز بولىپ ءجۇرمiز، ال بەرگەن كوشەمiزدiڭ سيقى اناۋ. ول كiم ەدi? الاشوردا وكiمەتiنiڭ ون بەس ادامنان تۇراتىن ۇلتتىق كەڭەسiنiڭ مۇشەسi. وعان اناۋ-مىناۋ ەمەس ورتالىقتاعى كەڭ كوشەلەردiڭ بiرiن بەرۋ كەرەك قوي! ونى ايتاسىز، قاراعاندى قالاسىندا ءاليحان بوكەيحانوۆقا ءالi كوشە بەرە الماي ءجۇرمiز! ول كiم ەدi? ول - بۇكiل قازاق سەزiندە سايلانعان ەل باسشىسى! ونوماستيكادان باسقا دا، قوردالانىپ جاتقان ماسەلەلەر جەتەرلiك. مۇراجايلاردى الىڭىز. تاريحتان ءتالiم السىن دەپ بالالاردى مۇراجايعا اپارساڭ، قازاقتىڭ ءتۇپ-تامىرىن، تابيعاتىن تانىتاتىن دەرەك تاپپاي، دال بولاسىڭ. بiزدiڭ مۇراجايلاردىڭ پiشiنi: اۋەلi - حايۋاناتتار الەمi, وندا قاسقىردىڭ، بۇركiتتiڭ، كيiكتiڭ تۇلىبى تۇرادى. ودان كەيiن كەڭەستiك كەزەڭ: ۇلى وتان سوعىسى، ودان سوڭ - بiر-ەكi ساۋىت-سايمان، كيiز ءۇي بۇيىمدارىن كورەسiز. جاڭا كەزەڭ: ەلباسىنىڭ سۋرەتi, تۋ، كونستيتۋتسيا ءماتiنi... بiتتi. مۇراجايعا بارىپ، "قازاق قانداي ەل، قايدان شىقتى، كiم بولدى؟" دەگەندi ۇعۋ مۇمكiن ەمەس. شىمكەنتتiڭ مۇراجايىندا - شىمكەنتتiك سىرانىڭ شىنىسى، ال تارازدا - تارازدىق اراقتىڭ شىنىسى تۇرادى.
مەن شىمكەنتتەگi مۇراجايدا كەنەسارىنىڭ قىلىشى بار دەگەندi ەستiپ، بيىلعى ناۋرىزدا بالالارعا كورسەتپەك بولىپ، سوندا ەرتiپ باردىم. اۋىزشا اڭىزداي قىلىپ ايتقانمەنەن، ونىڭ بiر مۇلكiن كورۋدiڭ ءوزi - ءتالiم-تاربيە ەمەس پە؟! سونىمەن، شىمكەنت ورتالىق مۇراجايىنىڭ و شەتi مەن بۇ شەتiن تۇگەل ارالاپ، كورە المادىم قىلىشتى. اقىرى، امال جوق، ۇيالا-ۇيالا سول جەردەگi مۇراجاي قىزمەتكەرلەرiنەن سۇرادىم. سويتسەم، كەنەسارىنىڭ قىلىشى شەتكi بiر بۇرىشتا ەلەۋسiز iلiنiپ تۇر ەكەن. اۋ، كەنەسارى كiم ەدi? قازاقتىڭ سوڭعى حانى، ۇلت-ازاتتىق كوتەرiلiستiڭ باسشىسى! ونىڭ قىلىشىن بiز تورگە iلۋiمiز كەرەك ەمەس پە؟ بالكiم، ول قىلىشتى ۇلتتىق گۆارديانىڭ قاتىسۋىمەن ارنايى ءراسiم بويىنشا استاناداعى مەملەكەتتiك مۇراجايعا الىپ كەلۋ كەرەك شىعار؟ استانانىڭ نەدەن باستالعانىن ەسكە ءتۇسiرiڭiزشi? ول مينيسترلiك ۇيiنەن نەمەسە بايتەرەكتەن باستالعان جوق، استانا كەنەسارىنىڭ ەسكەرتكiشiنەن باستالدى. كەزiندە وسى جەردە ورىس بەكiنiسi بولعانى، ونى كەنەسارى قايتا-قايتا شاۋىپ الا الماعانى - تاريحي فاكت. ال تاۋەلسiز قازاقستاننىڭ استاناسى اقمولاعا كوشiپ كەلگەن كەزدە، وسى جەرگە قازاقتىڭ تۋىن تiككەندەي بولىپ، ەلباسىنىڭ پارمەنiمەن ەڭ بiرiنشi كەنەسارىنىڭ ەسكەرتكiشi قويىلدى. دەمەك، كەنەسارىنىڭ قىلىشىنىڭ وسى جەردە تۇرۋىنىڭ ءجونi بار. سوندىقتان كورiپ وتىرعانىڭىزداي، قاي جەرگە باس سۇقپاڭىز، بارلىق جەردە ءالi اتقارىلماعان جۇمىس كوپ.

- قىرۋار شارۋا بار دەيسiز عوي...

- سماعۇل ەلۋباي اعامىز اشارشىلىق ماسەلەسiن كوتەرiپ جاتىر. حح عاسىرداعى اشارشىلىقتا قازاقستاندا 2 ميلليونعا جۋىق ادام قىرىلعان ەكەن. ال 11 سىنىپقا ارنالعان تاريح وقۋلىعىندا ول تۋرالى بiر ابزاتستا عانا ايتىلعان. 2 ميلليون ادامنىڭ ءولiمi - بiر-اق ابزاتس! ال وسى ابزاتس كiرiكتiرiلگەن تاراۋدىڭ اتى - «كەڭەس وكiمەتiنiڭ سەلقوس ساياساتىنىڭ كورiنiستەرi». گەنوتسيد ەمەس، ادەيi جاسالعان ەمەس، ۇجىمداستىرۋ ساياساتىنىڭ بiر كەمشiلiگi عانا سياقتى! وسىنداي قوردالانعان ماسەلەلەردiڭ ءبارi جونiندە ويلاناتىن-تولعاناتىن كەز جەتتi.

- بيلiك قولعا العان «ءۇش تۇعىرلى تiل» ساياساتى مەملەكەتتiك تiلدiڭ ءورiسiن كەڭiتە مە، كەمiتە مە؟

- ەگەر قازiرگi ۋاقىتتا ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋعا باعىتتالعان ساياسات بولسا، بiز «ءۇش تۇعىرلى تiل»، «قازاقستاندىق ۇلت» كونتسەپتسيالارى جونiندە داۋلاسپاي، قولداۋىمىز كەرەك ەدi. ويتكەنi بۇل كونتسەپتسيالار قازاق تiلi مەن ۇلتىنىڭ ىقپالىن كەڭەيتەر ەدi. ال بiزدە قازiر جاعداي كەرiسiنشە عوي. ونسىز دا قازاق ماسەلەسi ەكiنشi, ءۇشiنشi قاتاردا. سوندىقتان قازاقتىڭ مۇددەسiن شەشۋگە قىزمەت ەتۋi تيiس يدەيالار ءتۇپتiڭ تۇبiندە قازاققا قارسى جۇمىس iستەيدi. جاقىندا تۇركياعا باردىم. بيلiك ەتۋشi اق پارتيا قازiر «تۇرiك ۇلتىن» تەك تۇرiك ۇلتىمەن شەكتەمەي، وعان ءازiربايجان، گرۋزين، شەشەندەردi ت.ت. قوسىپ ايتۋىمىز كەرەك» دەيدi. بiزدەگi «قازاقستاندىق ۇلت» يدەياسىنا پارا-پار وي. بiراق ول جەردەگi داۋ - باسقا. تۇركياداعى وزگە ۇلت وكiلدەرi اسسيميلياتسيادان قورقىپ، قارسى بولىپ جاتىر. ال بiز جالتاقتىقپەن ۇلتتىق ماسەلەلەردi تۇبەگەيلi شەشۋدi ءالi سوزبۇيداعا سالىپ كەلە جاتىرمىز.
وسىدان بiرنەشە جىل بۇرىن رەسەيلiك اقپارات قۇرالدارىندا قازاقستانداعى تiل ساياساتىنا قاتىستى «قازاق تiلi كۇشەيiپ بارادى» دەگەن مازمۇنداعى ماقالالار جاريالاندى، ودان كەيiن استانادا وسى ماقالالارعا وراي بiر جيىن بولدى. وعان لاۋازىمدى قىزمەت iستەيتiن ازاماتتار قاتىستى. ول كەزدە مەن پرەزيدەنت اكiمشiلiگiندە جۇمىس iستەيمiن. تالقىلاۋ ۇستiندە بiرەۋ «iس قاعازدارىن مەملەكەتتiك تiلگە كوشiرۋ مەرزiمiن تاعى 10 جىلعا ۇزارتايىق» دەدi. بiرەۋ «مەملەكەتتiك قىزمەتكە ورنالاستىرۋ كەزiندە باسقا ۇلت وكiلدەرiنە كۆوتا بەرۋ كەرەك» دەدi. سوندا بiر كiسi كۇلiپ ايتتى: «ەڭ عاجابى، قازاقستانداعى قازاقىلاندىرۋ ماسەلەسi كۇشەيiپ كەتتi دەگەن ماسەلەنi بiز ەكi ساعات بويى ورىسشا تالقىلاپ وتىرمىز» دەدi. ماعان ءسوز بەرگەندە مەن بىلاي دەدiم: «بiزدە iشكi ساياسات - ەكiجۇزدi. قازاق شۋلاسا، قازاقتىڭ ىڭعايىنا جىعىلامىز، ورىس شۋلاسا، ورىستىڭ ىڭعايىنا جىعىلامىز. ەكەۋiنە دە جاققىمىز كەلەدi. تۇراقتى ۇستانىم جوق».

تاۋەلسiزدiك الدىق. تاۋەلسiزدiكتi نە ءۇشiن الدىق. ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ ءۇشiن الدىق. وسى ويدىڭ باسىن ايتامىز: تاۋەلسiزدiك الدىق دەگەندi. تاۋەلسiزدiك ءوزiنiڭ ۇعىمىنا قاي ۋاقىتتا ساي بولادى؟ وسىدان كەلiپ شىعاتىن ەكiنشi تiركەستi اشىق ايتاتىن بولساق قانا: نە ءۇشiن تاۋەلسiزدiك الدىق؟ - ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ ءۇشiن. بۇل بiزگە سول ءۇشiن بەرiلگەن مۇمكiندiك ەدi. تۇركiلەردiڭ كەزiندە «ماڭگiلiك ەل» دەپ ايتىپ جۇرگەنi, مەنiڭ پايىمداۋىمشا، ول - مەملەكەتتiلiك. قاي ەل ماڭگi? مەملەكەتتiلiگi بار ەل - ماڭگi. قۇدايدىڭ، تاريحتىڭ، تاعدىردىڭ بەرگەن مۇمكiندiگi - تاۋەلسiزدiكتi الىپ وتىرمىز. وسى تاۋەلسiزدiكتi قازاقتىڭ يگiلiگiنە جاراتا الۋىمىز كەرەك. وسىنداي مەملەكەتتiلiككە جەتە الماي جۇرگەن، سانى بiزدەن ەكi ەسە، ءۇش ەسە كوپ حالىقتار بار. تاۋەلسiزدiگiمiزگە سول ۇلتتاردىڭ تاعدىرى تۇرعىسىنان قاراۋىمىز كەرەك. ولارمەن سالىستىرعاندا، ءوزiمiزدi باقىتتىراق سەزiنۋiمiز كەرەك سياقتى. بiراق ەكiنشi جاعىنان، بiزدiڭ سورىمىز - تاۋەلسiزدiگiمiز دە، جەرiمiز دە، مەملەكەتتiلiگiمiز دە بار، بiراق سونىڭ يگiلiگiن تولىق كورiپ وتىرمىز با؟ سول ۇلتتاردىڭ تاعدىرىمەن سالىستىرساق، ارتىقشىلىعىمىزدى دا، كەمشiلiگiمiزدi دە كورەمiز.

قازاقتىڭ قازاقتىعىن ساقتاپ قالعان - دIن

- «ماڭگiلiك پرەزيدەنت» يدەياسى كiمگە، نە ءۇشiن كەرەك بولدى دەپ ويلايسىز؟

- ونى بiلمەدiم (كۇلەدi). مەن بۇل جونiندە ءوز پiكiرiمدi عانا انىق ايتا الامىن. مەن بۇل يدەيانى قولدامايمىن، تiپتi قارسىمىن.

- ال پرەزيدەنتتiڭ ءوزi بۇل يدەيانى قولداي ما؟

- پرەزيدەنتكە بۇل كەرەك ەمەس. مۇنداي يدەيالاردىڭ پايدا بولۋ سەبەبiن جوققا شىعارا المايمىز. قوعامدا، حالىق اراسىندا پرەزيدەنتكە دەگەن ىقىلاس زور، سەنiم كۇشتi. الەۋمەتتiك زەرتتەۋلەر حالىقتىڭ كوپشiلiگi پرەزيدەنتتiڭ ەل باسىندا جۇرگەنiن قالايتىنىن كورسەتەدi. ەلدiڭ بار ءۇمiتi سول كiسiنiڭ ەسiمiمەن بايلانىستى. سوندىقتان مۇنداي يدەيانىڭ قالاي پايدا بولعانى تۇسiنiكتi. تiپتi قازiرشە تىيىلسا دا، بولاشاقتا دا قايتا-قايتا تۋىنداۋى مۇمكiن. مەنiڭشە، بيلiكتەگi كەيبiر تۇلعالار حالىقتىڭ وسى ىقىلاسىن ءوز پايداسىنا جاراتقىسى كەلەتiن سياقتى. سەنiم بار، ىقىلاس بار، ولار ونى بۇرمالاپ، «ماڭگiلiك پرەزيدەنت» دەگەن سياقتى يدەياعا اينالدىرعىسى كەلەدi. بiراق وعان ەشقانداي قاجەتتiلiك جوق. پرەزيدەنتكە مەنiڭشە، ونىڭ قاجەتi شامالى. ول كiسi بۇل يدەياعا سەلقوس قارايتىن سياقتى.

- ءوزiڭiز دە بايقاپ جۇرگەن شىعارسىز، قازiر قوعامدا بiر كەلەڭسiز جايت قالىپتاستى: لاۋازىمدى شەنەۋنiكتەر بولسىن، وبلىس اكiمدەرi بولسىن، تiپتi اۋىل اكiمدەرiنiڭ ءوزi كەز كەلگەن الەۋمەتتiك جوبا، شارانى، تiپتi زاۋىت اشىلىپ، جول سالىنىپ جاتسا دا، ونىڭ ءبارiن ەلباسىنىڭ اتىمەن بايلانىستىرىپ، «پرەزيدەنتتiڭ تاپسىرماسىمەن» دەپ جالاۋلاتىپ جاتقانى. «جول كارتاسى»، «ءجۇز مەكتەپ، ءجۇز اۋرۋحانا» سەكiلدi iرi جوبالاردىڭ ءوزiن پرەزيدەنتتiڭ اتىمەن بايلانىستىرامىز. بiر قاراعاندا، ەلباسىنى ۇلىقتاۋ، دارiپتەۋ سياقتى، ال ەكiنشi جاعىنان... ورعا جىعۋ سياقتى. سەبەبi سول ايتىلعان جوبالاردىڭ ءبارi دەرلiك جەمقورلىققا بايلانىستى بىلىق-شىلىققا باتىپ جاتىر. سوندا جاقسىلىعى دا، جاماندىعى دا - بiر كiسiگە، ياعني، پرەزيدەنتكە مە؟

- دۇرىس ايتاسىز. ەليتانىڭ پرەزيدەنتتiڭ الدىنداعى جاۋاپكەرشiلiگiن ارتتىرۋ كەرەك. مەن بiر ساراپتاما جاسادىم. سوڭعى 4-5 جىلدا پرەزيدەنتتiڭ پروتوكولدى تاپسىرمالارىن قارادىم (ال پروتوكولدى، ياعني تiركەلگەن تاپسىرمالار مiندەتتi تۇردە ورىندالۋى كەرەك!), پرەزيدەنت سوڭعى 4-5 جىلدا ءارتۇرلi سالادا، ءارتۇرلi باعىتتارعا قاتىستى 750-گە جۋىق تاپسىرما بەرگەن. ونىڭ 300-دەن اسا كولەمi ورىندالماعان!
بiز، نەگiزi, شەكتەن شىعۋعا بەيiمبiز. نە اسىرا ماقتايدى، نە ءبارiن جوققا شىعارىپ، داتتايدى. ەلباسىنا كەلگەندە دە، سولاي. ەلباسى، ەڭ اۋەلi, قازاقتىڭ ىنتىماعى ءۇشiن كەرەك. بۇگiندە قازاقتىڭ ىدىراۋىنا جول بەرمەۋ، ىنتىماعىن ارتتىرۋ - وزەكتiلiگi كەتپەگەن ماسەلە. سوندىقتان بiزگە ۇلتتى ۇيىستىراتىن تۇلعالار كەرەك. ۇلتتى العا جەتەلەيتiن كوسەم قاشاندا كەرەك، ال قازiر تiپتi كەرەك. رەسەيدەگi تاۋلى التاي رەسپۋبليكاسىنداعى قوساعاش اۋىلىنا باردىق. ون مىڭ قازاق تۇرادى ەكەن. سايلاۋ كەزiندە ءتورت قازاق پەن بiر ورىس سايلاۋعا ءتۇسiپ، قازاقتار ءتورت توپقا ءبولiنiپ، اقىرى الگi ورىس جەڭiسكە جەتكەن. موڭعولياعا بارعان ساپاردا، بiر ۇيدەگi ەكi قازاقتىڭ بiرi «اق»، بiرi «قىزىل» بولىپ بولiنەتiنiن كورiپ، قىنجىلدىم. «اق» پارتيا - دەموكراتتاردiكi, «قىزىل» پارتيا - كوممۋنيستەردiكi. سول جەردەگi بiر اكiم ماعان رەنجiپ، «سiز بيلەۋشi پارتيانىڭ وكiلiسiز، نەگە بiرiنشi ماعان كەلمەيسiز، مەن - وسى جەردەگi بيلەۋشi پارتيانىڭ وكiلiمiن عوي» دەدi. مەن وعان رەنجiدiم: «مەن «قىزىلدى»، نە «اقتى» iزدەپ كەلگەنiم جوق، مەن قازاقتى iزدەپ كەلدiم. سiزدەردiڭ ءوزارا iشتەي بولiنiستەرiڭiز يدەولوگيا، ساياساتقا بايلانىستى شىعار، بiراق قارا شاڭىراقتان قازاق كەلiپ تۇرعاندا، وسى بولiنۋلەرiڭiزدi بiلدiرمەي-اق قويساڭىزدار قايتەدi?» دەدiم. قازاققا بيلiك تيگەندە، ول بيلiكتi قازاقتىڭ ىنتىماعىنا، بiرلiگiنە جاراتا الماسا، ول بيلiكتiڭ پايداسى قانشا؟

قازاقتىڭ بiر ەرەكشەلiگi - ۇلتتىق سيپاتتان وڭاي ايني سالادى. وزبەك جاپونيادا دا - وزبەك. رەسەيدە ون جىل، جيىرما جىل تۇرسا دا - وزبەك. اكتسەنتi, تاماعى، كيiمi, ءبارi - وزبەكشە، وزگەرمەيدi. گرۋزين كەڭەس ۇكiمەتiنiڭ تۇسىندا مiنەزiن دە، تiلiن دە ساقتاپ، گرۋزين بولىپ تۇرعان. ءازiربايجان- قاشان دا ءازiربايجان. ال قازاق قاي ەلگە بارسا، سول ەلگە سiڭiپ كەتەدi. وسى ماسەلە مەنi قاتتى الاڭداتادى. گەرولد بەلگەر «قازاق - ەلiكتەگiش حالىق» دەيدi. بiر جاعىنان سماعۇل ەلۋباي اعانىڭ ايتىپ جۇرگەنi دە دۇرىس: ەكi ميلليون ادام اشتىقتان قىرىلىپ، قانشاما مارعاسقا تۇلعالارى اتىلىپ كەتسە، قازاق جالتاق بولماعاندا كiم جالتاق بولادى؟ مۇنىڭ بارiنە تۇسiنiستiكپەن قاراۋعا بولار. ەڭ قىزىعى، جەتپiس جىلدا قازاقتىڭ قازاقتىعىن ساقتاپ قالعان جالعىز فاكتور - دiن. ءداستۇرiمiزدi, تiلiمiزدi ۇمىتا جازداعاندا، ۇلتتى ساقتاپ قالعان - دiنiمiز بولاتىن. قازاق قازاقشا سويلەمەسە دە، بالاسىن سۇندەتكە وتىرعىزدى. «بiسسiمiللاسىن» اۋزىنان تاستاعان جوق. بالكiم، بۇگiنگi تاۋەلسiزدiگiمiز - وسى تازا نيەتiمiز ءۇشiن بەرiلگەن سىي شىعار!

قازاقتىڭ ۋايىمى كوپ. جەر-جەردەگi قازاقتىڭ ويى - ءار تاراپتا. بiراق تiلەك - بiر. ول - قازاقتىڭ بiرلiگi. بiزگە قازiر جەتپەگەنi - دiنگە بايلانىستى ىدىراۋ. سوندىقتان وسى ماسەلەلەردiڭ ءبارiن اشىق ايتىپ، باسىن اشىپ العانىمىز دۇرىس شىعار.

سۇحباتتاسقان گۇلبيعاش وماروۆا