ەلىمىزدەگى جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردىڭ 12 جىلدىق وقۋ جۇيەسىنە كوشۋى تۋرالى ماسەلە كوتەرىلىپ، ءباسپاسوز بەتتەرىندە تالاي مارتە تالدانىپ، تالقىلاندى. ءتىپتى، رەسپۋبليكامىزدىڭ جەكەلەگەن ەلدى مەكەندەرىندە تاجىريبە رەتىندە 12 جىلدىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى ەنگىزىلىپ تە ۇلگەردى. الايدا، ويعا الىنىپ، سىناقتان (اپروباتسيا) وتكىزىلىپ جاتقان رەفورمانىڭ ماقساتى مەن مىندەتى قانداي - بۇل سۇراقتارعا انىق جاۋاپتاردى ەستۋ، ءبىلۋ ەش جەردەن مۇمكىن بولماي تۇر.

ءتيىستى قۇزىرەتى بارلاردىڭ ايتاتىندارى - تەك قانا ماقتاۋ. قۇددى ءبىر، بالالارىمىز ون ەكى جىلدىق ءبىلىم جۇيەسى بويىنشا كوزىن اشپاسا، كوشتەن قالىپ قوياتىنداي ءسوز ەتەدى. قالاي دەگەنمەن دە، اتالعان ماسەلە بويىنشا تەرەڭ دە جان-جاقتى ويلاسۋدى قاجەت دەپ سانايتىن سالا ماماندارى مەن قىزمەتكەرلەرى دە بار.

ەلىمىزدەگى جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردىڭ 12 جىلدىق وقۋ جۇيەسىنە كوشۋى تۋرالى ماسەلە كوتەرىلىپ، ءباسپاسوز بەتتەرىندە تالاي مارتە تالدانىپ، تالقىلاندى. ءتىپتى، رەسپۋبليكامىزدىڭ جەكەلەگەن ەلدى مەكەندەرىندە تاجىريبە رەتىندە 12 جىلدىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى ەنگىزىلىپ تە ۇلگەردى. الايدا، ويعا الىنىپ، سىناقتان (اپروباتسيا) وتكىزىلىپ جاتقان رەفورمانىڭ ماقساتى مەن مىندەتى قانداي - بۇل سۇراقتارعا انىق جاۋاپتاردى ەستۋ، ءبىلۋ ەش جەردەن مۇمكىن بولماي تۇر.

ءتيىستى قۇزىرەتى بارلاردىڭ ايتاتىندارى - تەك قانا ماقتاۋ. قۇددى ءبىر، بالالارىمىز ون ەكى جىلدىق ءبىلىم جۇيەسى بويىنشا كوزىن اشپاسا، كوشتەن قالىپ قوياتىنداي ءسوز ەتەدى. قالاي دەگەنمەن دە، اتالعان ماسەلە بويىنشا تەرەڭ دە جان-جاقتى ويلاسۋدى قاجەت دەپ سانايتىن سالا ماماندارى مەن قىزمەتكەرلەرى دە بار.

وسى تۇستا ءسوزىمىزدىڭ سالماعىن ارتتىرۋ ءۇشىن ءبىز قازاقستان مەن گفر-دىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەلەرىن جاقسى بىلەتىن مامان، گفر-دىڭ دوكتور-ينجەنەرى، پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى اسقاربەك قۇسايىنوۆتىڭ ءسوز ەتىلىپ وتىرعان ماسەلەگە قاتىستى ايتقان ويلارىنان ءۇزىندى-مىسالداردى نازارلارىڭىزعا ۇسىنا وتىرامىز. ياعني، قۇسايىنوۆ مىرزانىڭ سالىستىرمالى دەرەكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ،  گەرمانيانىڭ ءبىلىم بەرۋ ىسىندەگى تاجىريبەسىنە كوز جۇگىرتىپ كورەلىك. ولاردا 1-4 سىنىپتار - باستاۋىش، 5-6 سىنىپتار - باعدارلاۋ ءبولىمى. ال، 7-سىنىپتان باستاپ ءۇش مەكتەپ جۇمىس ىستەي باستايدى ەكەن: نەگىزگى، ءىس جۇزىندەگى (رەالنايا) جانە گيمنازيا. بۇلاردىڭ قاي-قايسىسى دا وزىندىك ماقساتتار مەن مىندەتتەرگە نەگىزدەلگەن باعدارلامالار بويىنشا جۇمىس جۇرگىزەدى. ەندى وسىلارعا نەعۇرلىم ەگجەي-تەگجەيلى توقتالايىق.

گەرمانيادا بالالار باستاۋىش مەكتەپتەگى وقۋدى 6 جاسىنان باستاۋعا مىندەتتى. العاشقى باستاۋىش بولىگىندە ولاردىڭ بارلىعى ورتاق باعدارلاما بويىنشا بىردەي دەڭگەيدە وقىپ، ءبىلىم الادى. باستى ماقسات - بالالارعا ىلگەرىدەگى وقۋدى جالعاستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن ءبىلىم نەگىزدەرىن ۇيرەتۋ.

ال، 5-6 سىنىپتار - باعدارلاۋ ءبولىمى دەپ بەكەر ايتىلماعان. ويتكەنى، تاپ وسى بولىمدە بالالاردىڭ جەكە يكەمدىلىكتەرى مەن بەيىمدىلىكتەرى ايقىندالادى، ياعني ولاردىڭ ءارى قاراي قاي باعىتتا وقيتىنى - نەگىزگىدە مە، ءىس جۇزىندەگى دە (رەالنايا) مە، الدە گيمنازيادا ما، قىسقاسى، وقۋىن قاي باعىتتا جالعاستىراتىنى انىقتالادى. مۇنداعى ءىس جۇزىندەگى دەپ وتىرعان باعىتتا ومىردەگى ناقتى، قاجەتتى ماماندىقتار وقىتىلادى. بۇل ماڭىزدى مىندەت ەكى جىل ىشىندە مۇعالىمدەردىڭ، اتا-انالاردىڭ جانە وقۋشىلاردىڭ ورتاق كۇش بىرىكتىرۋىمەن شەشىمىن تابادى. تاراپتاردىڭ ارقايسىسى ءوز پىكىرلەرىن بىلدىرەدى، ول تالدانادى، سونان سوڭ ورتاق شەشىم قابىلدانادى. وسى التىنشى سىنىپتان سوڭ وقۋشىلار وزدەرىنىڭ بەيىمدىلىكتەرىنە قاراي ءۇش مەكتەپكە بولىنەدى. وقۋ ۇلگەرىمى ورتاشا بالالار - نەگىزگى مەكتەپتە، ودان گورى تاۋىرلەرى - ءىس جۇزىندەگى مەكتەپتە، ال تالانتتىلارى - گيمنازيالاردا وقيتىن بولادى.

نەگىزگى مەكتەپتە وقۋدىڭ مەرزىمى - 4 جىل. وندا وقۋشىلار 7-10 سىنىپتار كولەمىندە ءبىلىم الادى. باستى ماقسات - كاسىپتىك وقۋ ورىندارىنا تۇسۋگە دايىندىق، ياعني مۇندا مۇعالىمدەر باستى نازاردى وقۋشىلاردىڭ كاسىپتىك ءبىلىم الۋىنا اۋدارادى.

ءىس جۇزىندەگى (رەالنايا) مەكتەپتە وقۋدىڭ مەرزىمى 6 جىل. وندا وقۋشىلار 7-10 سىنىپتار كولەمىندە ءبىلىم الادى. وقۋشى نەگىزگى وقۋ باعىتى رەتىندە جاراتىلىستانۋدى - ماتەماتيكانى نەمەسە الەۋمەتتىك ەكونوميكانى،  سوتسيولينگۆيستيكانى جانە تاعى باسقالاردى تاڭداپ الۋعا قۇقىلى. بۇل مەكتەپتىڭ تۇلەگى ارنايى جوعارى وقۋ ورنىنا تۇسۋگە مۇمكىندىك الادى. باسقاشا ايتقاندا، جوعارى ءبىلىم الۋ ءۇشىن الدىن الا مىندەتتى تۇردە وسى مەكتەپتى جاقسى باعاعا وقىپ ءبىتىرۋى كەرەك.

ال، ۋنيۆەرسيتەتتىك ءبىلىم الۋ ءۇشىن گيمنازيادا وقىپ، ونىڭ قابىرعاسىنان جوعارى ساپالى بىلىممەن شىعۋعا ءتيىس. گيمنازياداعى وقۋ 7 جىلعا سوزىلادى: تومەنگى ساتىسى - 7-10 سىنىپتار، جوعارى ساتىسى - 11-13 سىنىپتار. گيمنازيانىڭ باستى ماقساتى - بارلىق پاندەردەن تەرەڭ ءبىلىم بەرۋ، جاڭا مالىمەتتەردى ءوز بەتىنشە مەڭگەرۋ داعدىلارىن دامىتۋ، وقۋشىلاردى اقپاراتتاردى عىلىمي ادىستەر بويىنشا جيناۋ مەن سۇرىپتاۋ جولدارى ارقىلى تانىستىرۋ، قىسقاسى، الداعى ۋنيۆەرسيتەتتەگى وقۋعا وقۋشىنى جان-جاقتى دايىنداۋ.

گەرمانيادا وقۋشىلاردىڭ ارقيلى يكەمدىلىكتەرى مەن بەيىمدىلىكتەرىنە وراي مەكتەپتەردىڭ بىرنەشە ءتۇرى قىزمەت ەتەدى. بۇل مەكتەپتەردىڭ ارقايسىسىنىڭ تۇلەكتەرىنىڭ ستاتۋسى مەن ولاردىڭ پوتەنتسيالدىق مۇمكىندىكتەرى دە ارقيلى.

دەي تۇرعانمەن، ءبىر نارسەنى باسا ايتۋىمىز كەرەك - 7-سىنىپتان باستاپ وقۋشىلاردىڭ ءبىر تيپتەگى مەكتەپتەن باسقا تيپتەگى مەكتەپكە اۋىسۋعا تولىق قاقىلارى بار. زاڭدىق جاعىنان العاندا، بۇل پروتسەدۋرا تەك وقۋشىنىڭ ءبىلىم ساپاسىمەن عانا انىقتالادى. مىسالى، نەگىزگى مەكتەپتىڭ 8-سىنىبىن «جاقسى» مەن «وتە جاقسىعا» بىتىرگەن وقۋشى كوڭىلى قالاسا، وقۋىن ءىس جۇزىندەگى مەكتەپتىڭ 9-سىنىبىندا جالعاستىرا الادى. ول ءۇشىن شاكىرت وقۋ باسقارماسىنا ءوزىن اۋىستىرۋ جونىندە ارىز جازادى. كوپ جاعدايدا مۇنداي وتىنىشتەر قاناعاتتاندىرىلادى. ال، ءىس جۇزىندەگى مەكتەپتىڭ 8-سىنىبىن ناشار اياقتاعان، وقۋعا قىزىعۋشىلىعى جوق وقۋشىنى مەكتەپتىڭ اكىمشىلىگىنىڭ ارىزى نەگىزىندە نەگىزگى مەكتەپتىڭ 9-سىنىبىنا اۋىستىرۋعا بولادى. سونداي-اق ءىس جۇزىندەگى مەكتەپتەن گيمنازياعا جانە كەرىسىنشە، اۋىسۋعا دا بولادى. نەگىزگى مەكتەپتى جاقسى ءبىتىرىپ، جوعارى ءبىلىم الۋدى كوكسەگەن وقۋشى ءىس جۇزىندەگى مەكتەپتىڭ 11-سىنىبىنا وتە الادى. ال، بۇل مەكتەپتىڭ تۇلەگى ۋنيۆەرسيتەت وقۋىنا دايىندالۋ ماقساتىندا گيمنازيانىڭ 13-سىنىبىنا اۋىسا الادى. بۇدان شىعار قورىتىندى - بالالاردىڭ تەرەڭ دە بايىپتى ءبىلىم الۋداعى قۇقىقتارى تولىق ساقتالادى.

تالداۋدىڭ تەرەڭىنە سۇڭگىمەي-اق وسى ەرەكشەلىكتەردى ءتىزىپ شىعايىق. ءبىرىنشى: گەرمانيادا وقۋشىنىڭ 7-سىنىپتان باستاپ، ءوزىنىڭ قابىلەت قارىمىنا قاراي، مەكتەپتەردىڭ ءۇش ءتۇرىنىڭ ءبىرىن تاڭداۋعا حاقىسى بار. ال، بىزدە ءبىر عانا مەكتەپ جۇيەسى قىزمەت اتقارادى.

ەكىنشى: گەرمانيادا ءار مەكتەپ تۇلەكتەرىنىڭ ستاتۋسى بار، ءتىپتى، نەگىزگى مەكتەپ تۇلەگى قۇجاتتارىنىڭ ستاتۋسى مەن ءىس جۇزىندەگى مەكتەپتىڭ جانە گيمنازيانىڭ 10-سىنىپتارىن بىتىرگەن وقۋشىلاردىڭ قۇجاتتارىنىڭ ستاتۋسىندا وزىندىك ايىرماشىلىق بار. ءبىزدىڭ ورتا ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە مەملەكەتتىك ۇلگىدەگى ءبىر عانا قۇجات بار.

ءۇشىنشى: گەرمانيادا ون جىلدىق وقۋ كولەمىندە ءبىلىم الۋ مەكتەپتەردىڭ ءۇش ءتۇرىنىڭ بىرەۋىندە عانا مىندەتتى. ال، بىزدەگى مىندەتتى تولىق ورتا ءبىلىم ون ءبىر سىنىپ كولەمىندە.

ءتورتىنشى: گەرمانيادا ارنايى جوعارى وقۋ ورنىنا ءتۇسۋ ءۇشىن ءىس جۇزىندەگى مەكتەپتى (ياعني، 12 جىلدىق وقۋدى), ال، ۋنيۆەرسيتەتكە ءتۇسۋ ءۇشىن - گيمنازيانى (ياعني، 13 جىلدىق وقۋدى) ءبىتىرۋ مىندەتتى. ال، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ورتا ءبىلىم تۋرالى اتتەستاتى بار ءاربىر تۇلەك كەز كەلگەن جوعارى وقۋ ورنىنا قۇجات تاپسىرۋعا قاقىلى.

بەسىنشى: گەرمانيا 16 جەر بولىگىنەن تۇراتىن فەدەرالدى مەملەكەت بولسا دا، تەك قانا 13-سىنىپتىڭ تۇلەكتەرىنە عانا مەملەكەت بويىنشا فەدەرالدىق مينيسترلىك بەكىتكەن ارنايى كىتاپشالارمەن شىعارىلاتىن ورتاق تالاپتار قويىلادى. وسى تالاپتار نەگىزىندە گيمنازيا تۇلەكتەرىنىڭ ءبىلىم دەڭگەيى ءبىتىرۋ ەمتيحاندارىمەن ولشەنەدى، ۋنيۆەرسيتەكە ءتۇسۋ ءۇشىن بۇل وقۋشىلار ەمتيحان تاپسىرمايدى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە بولسا، سوڭعى جىلدارى جوعارى وقۋ ورنىنا ءتۇسۋ ءۇشىن كومپيۋتەرلەندىرىلگەن تەست تاپسىرادى.

ەكى ءتۇرلى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن سالىستىرىپ، تىزە بەرۋگە بولادى. بىراق، وسى بەرىلگەن مالىمەتتەرگە سۇيەنە وتىرىپ-اق بىرقاتار قورىتىندى جاساي الامىز. تالداۋلار تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن قازاقستان مەن گەرمانياداعى جوعارى ءبىلىم بەرۋ جۇيەلەرى بويىنشا دا بىرقاتار سالىستىرۋلار جاساپ كورەلىك.

جوعارى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى دە بىزدە ءبىر-اق ءتۇرلى. بۇرىنعى سياقتى، قازىر دە ينستيتۋتتار، ۋنيۆەرسيتەتتەر، اكادەميالار بىرتەكتى، اياسى تار جوعارى بىلىممەن قامتاماسىز ەتەدى.

بۇرناعى جىلدارى بىرنەشە ينستيتۋتتار مەن ۋنيۆەرسيتەتتەردى بىرىكتىرۋ، ارالاستىرۋ ەسەبىنەن جوعارى وقۋ ورىندارىن ىرىلەندىرۋلەر جۇرگىزىلدى، بىراق ءبىلىم بەرۋ ءىسىنىڭ ءمان-مازمۇنىنا بۇدان كەلىپ-كەتكەن ەشتەڭە جوق. التى جىلدىق ۋنيۆەرسيتەت ءبىلىمى ەكى ساتىعا ءبولىنىپ، باكالاۆريات پەن ماگيستراتۋرا قۇرىلدى. ول جاڭا پروبلەمالار تۋعىزدى: مامان-باكالاۆردىڭ قوعامداعى الار ورنى تولىق ايقىندالعان جوق. باكالاۆر دا، ماگيستر دا ءبىر قىزمەتتە بىردەي جالاقى الادى. كەيبىر كوللەدجدەر بازاسىندا اكادەميالار قۇرىلىپ، ولارعا دا جوعارى ءبىلىمدى ماماندار دايارلاۋ قۇقىعى ءبولىنىپ بەرىلگەن. جاڭالىقتىڭ كوكەسى سول - كوللەدجدەردىڭ تۇلەكتەرى ۋنيۆەرسيتەتىڭ 2-ءشى نەمەسە 3-ءشى كۋرسىنان وقۋعا قابىلدانىپ، بىلىمدەرىن جالعاستىرا الادى. ال، گەرمانيانىڭ جوعارى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە ورنىعىپ بەكىگەن جانە تۇعىرلى زاڭدىق نەگىزدەرى بار.

وسىنشالىق ايىرماشىلىقتار بولعانىنا جانە ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازاسىنىڭ ء(بىلىم بەرۋ تۇرىنە سايكەس جابدىقتالعان مەكتەپ عيماراتتارى، قۇجاتتىق، زاڭدىق-قۇقىقتىق نەگىزدەرى جانە ت.ب. جوق) قالىپتاسپاعانىنا قاراماستان، ءبىلىم مينيسترلىگى بەلگىلى ءبىر توپتاردىڭ لوببيىمەن جاڭا جۇيەنى ەلىمىزدىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە كۇشتەپ، نىعارلاپ كىرگىزدى دە جىبەردى. ۇتقان كىم، ۇتىلعان كىم؟..

ماسەلەنىڭ ەكىنشى قىرى

ەلىمىزدە «ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى ون ەكى جىلدىققا كوشەدى» دەگەندى ەستىگەننەن كەيىن-اق وقۋشىلاردىڭ، سولارمەن بىرگە اتا-انالاردىڭ («پاتشالاردىڭ پاتشاسى - بالانىڭ كوڭىلى» دەگەن عوي) اراسىندا پسيحولوگيالىق تۇرعىدان العانداعى ءۇنسىز يستەريكا باستالدى دەۋگە بولادى. ونى قايدان شىعاردىڭ دەرسىز: قارايىق. وسىنداي دۇرلىگىس باستالعانىن مىنادان-اق بىلۋگە بولادى. بالالارى 9-سىنىپتى بىتىرگەن اتا-انالار جاپپاي (بىلتىرعى جانە بيىلعى جىلى) كوللەدجدەرگە بالالارىن جەتەلەپ اعىلا باستادى. جوو-داعى ستۋدەنت ۇل-قىزدارىنا ىركەس-تىركەس «مەن دە وقيمىن» دەپ قىڭقىلداعان بالا قوسىلعاندا، «الدىڭعىلارىن قايتەم» دەپ جۇرگەن اتا-انا جەلكەسىن قاسي-قاسي شيمانداي بولىپ وتىر. مۇنىڭ ءوزى اۋىل مەن قالانىڭ قوعامدىق-الەۋمەتتىك ومىرىنە ۇلكەن ابىگەر تۋعىزدى. كوللەدجدەردە جاتاقحانالاردىڭ جوق، ياكي ورىننىڭ جەتىسپەيتىندىگى ءوز الدىنا، قالانى كورمەگەن، قالاي ءجۇرىپ-تۇرۋدى بىلمەيتىن ءجاسوسپىرىم ۇلدار مەن قىزداردىڭ ءبىرتالايى تۋعان-تۋىستارىنىڭ ۇيىندە تۇرىپ جاتىر. ونىڭ سالدارىن كوزىڭىزگە ءبىزسىز دە ەلەستەتە الاسىز.   بۇل جەردە قۇزىرلى مينيسترلىكتىڭ «جۇلىپ الدى» رەفورماسىن ءبىر ايىپتاساق، «اينالىپ كەلگەندە الاتىنىڭ سول ورتا ءبىلىم، ءارى قاراي تاعدىر-تالايىڭا قاراي كورە جاتارسىڭ» دەگەندى ۇىل مەن قىزىنا ءتۇسىندىرىپ، «اسىقپاعاننىڭ اربامەن قويان الاتىندىعىن» جەتەسىنە جەتكىزە الماعان اتا-انانى ءبىر جازعىراسىڭ.

جارايدى، وسى كۇنگى ۇرپاق اتا-انانىڭ ىقپالىنان كەتكەن، ىشتەن وقىپ تۋعان «پالەلەر» دەپ كەيبىر كەيىنگى بۋىندى ايىپتاعىش اعا بۋىننىڭ ىعىنا جىعىلا سالايىق، «قايتەسىڭ، ەندى» دەيىن دەسەڭ، قالانىڭ ومىرىندەگى، ونىڭ تىنىس-تىرشىلىگىندەگى احۋالداردان تاعى دا ەرىكسىز ءىش جياسىڭ. قىلمىس جاساپ جاتقاندار دا «ەركىندىككە» شىققان سول جاسوسپىرىمدەر، قىلمىسكەرلەردىڭ جەمتىگىنە اينالىپ، ءتىپتى، قۇربانى بولىپ جاتقاندار دا سول وڭ-سولىن تانىپ ۇلگەرمەگەندەر. ءبىر مينيسترلىك ەكىنشىسىنە «جۇمىس» تاۋىپ بەرىپ جاتقانى ءوز الدىنا، وعان قوسا، قانشاما تاعدىرلاردىڭ تالقاندالىپ، ارمانداردىڭ اڭىراپ قالعانىمەن الگى «جۇلىپ الدى» رەفورمانى ەنگىزۋشىلەردىڭ مۇلدەم شارۋاسى جوق دەسەك، ەش ارتىق كەتپەسىمىز حاق.