«نۇر وتان» حدپ حاتشىسى ەرلان قارين بۇل سۇحباتىندا موڭعولياداعى قازاق ورتاسىنا جاساعان العاشقى ساپارى تۋرالى قورتىندى پىكىر بىلدىرە كەلىپ، كەشەگى الاش زيالىلارى مەن بۇگىنگى ۇلتتىق ماسەلەلەرگە قاتىستى ويلارىن ورتاعا سالادى.

«بىزدە ءبىر ابسۋردتى جاعداي قالىپتاسقان. بيلىككە دەموكراتيالىق، جەمقورلىق تۋرالى وپپوزيتسيالىق كوزقاراستاعى پىكىر ايتۋ - ۇلتتىق ماسەلەگە قاتىستى پىكىر ايتۋدان جەڭىلىرەك. ياعني، بيلىك وپپوزيتسيالىق كۇشتەردىڭ بۇگىنگى ماسەلەلەرگە قاتىستى ايتىپ جۇرگەن ويلارىنا كەشىرىممەن قارايدى. ال ۇلتتىق تاقىرىپتاردى قوزعاۋعا بولمايدى» دەيدى ول.

قازاق الماناعى: كوپتەن بەرى موڭعولياعا ساپار جاساۋدى ارمانداپ جۇرگەن ەدىڭىز. جاقىندا جول ءتۇسىپ بىرگە بارىپ قايتتىق. ول جاق مەن ءۇشىن تاڭسىق بولماسا دا بۇل ساپار ماعان دا ۇنادى. ويتكەنى، سول وڭىردە كوكتۇرىكتىڭ كوزىندەي بولىپ تۇرعان بالبال تاستاردىڭ قۇدىرەتى مەن مىسىن سەزىنگەندەي بولدىم. قالاي بولعاندا دا بالبال تاس ىزدەپ بارۋىڭىز ماقساتى زور ساپار دەپ باعالانۋى كەرەك. اڭگىمە باسىن وسى موڭعوليا ساپارىنان باستاساق. قانداي اسەرمەن ورالدىڭىز؟ ويعا نە ءتۇيىپ قايتتىڭىز؟

«نۇر وتان» حدپ حاتشىسى ەرلان قارين بۇل سۇحباتىندا موڭعولياداعى قازاق ورتاسىنا جاساعان العاشقى ساپارى تۋرالى قورتىندى پىكىر بىلدىرە كەلىپ، كەشەگى الاش زيالىلارى مەن بۇگىنگى ۇلتتىق ماسەلەلەرگە قاتىستى ويلارىن ورتاعا سالادى.

«بىزدە ءبىر ابسۋردتى جاعداي قالىپتاسقان. بيلىككە دەموكراتيالىق، جەمقورلىق تۋرالى وپپوزيتسيالىق كوزقاراستاعى پىكىر ايتۋ - ۇلتتىق ماسەلەگە قاتىستى پىكىر ايتۋدان جەڭىلىرەك. ياعني، بيلىك وپپوزيتسيالىق كۇشتەردىڭ بۇگىنگى ماسەلەلەرگە قاتىستى ايتىپ جۇرگەن ويلارىنا كەشىرىممەن قارايدى. ال ۇلتتىق تاقىرىپتاردى قوزعاۋعا بولمايدى» دەيدى ول.

قازاق الماناعى: كوپتەن بەرى موڭعولياعا ساپار جاساۋدى ارمانداپ جۇرگەن ەدىڭىز. جاقىندا جول ءتۇسىپ بىرگە بارىپ قايتتىق. ول جاق مەن ءۇشىن تاڭسىق بولماسا دا بۇل ساپار ماعان دا ۇنادى. ويتكەنى، سول وڭىردە كوكتۇرىكتىڭ كوزىندەي بولىپ تۇرعان بالبال تاستاردىڭ قۇدىرەتى مەن مىسىن سەزىنگەندەي بولدىم. قالاي بولعاندا دا بالبال تاس ىزدەپ بارۋىڭىز ماقساتى زور ساپار دەپ باعالانۋى كەرەك. اڭگىمە باسىن وسى موڭعوليا ساپارىنان باستاساق. قانداي اسەرمەن ورالدىڭىز؟ ويعا نە ءتۇيىپ قايتتىڭىز؟

ەرلان قارين: بۇل - مەنىڭ موڭعولياعا جاساعان العاشقى ساپارىم. ول جاققا بارۋدى كوپتەن بەرى ارمانداپ ءجۇر ەدىم. ءبىرىنشى ساپارىم اقپاراتتىق-تانىمدىق ساپار بولدى. تەك ۋاقىتىمنىڭ ازدىعىنا وكىندىم. مەنىڭ ءبىر تۇسىنگەنىم، موڭعولياعا ۋاقىتتى مولىنان قامتىپ بارۋ كەرەك ەكەن. اسىقپاي ارالاۋ قاجەت دەگەن وي ءتۇيدىم. بۇل جولعى ساپاردىڭ نەگىزگى ماقساتى - بالبال تاستاردى بەينەتاسپاعا جانە فوتوعا ءتۇسىرۋ بولعانىنا ەرىكسىز قاناعات تۇتاسىڭ. ايتپەسە، قامتىلاتىن تاقىرىپتار از ەمەس قوي. بايان-ولگەيدە عۇمىر كەشىپ جاتقان قازاقتارمەن سويلەسكەندەگى ءبىر بايقاعانىم، موڭعولياداعى، رەسەيدەگى ءتىپتى قازاقستانداعى قازاقتاردىڭ ۋايىمى ءار ءتۇرلى بولعانىمەن - تىلەگى ءبىر. ۇلتتىق ماسەلەگە قاتىستى وي-پىكىردىڭ الۋان تۇرلىلىگىن وسىنداي ساپار بارىسىندا قاتتى بايقايسىڭ. ءبىر قىزىق قۇبىلىس، موڭعوليا مەن قىتايدا تۇرىپ جاتقان قازاقتار ەلدەن تىس ءومىر ءسۇرىپ جاتقان سياقتى سەزىلەدى. الايدا، ءداستۇر مەن ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ فورمالارى ەلدەن گورى سول «ەلدەن تىس» جەردە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قازاقتاردا جاقسى ساقتالعان. بۇل - كوپتەگەن ۇلتتاردىڭ تابيعي بولمىسىندا كەزدەسە بەرمەيتىن ەرەكشە قۇبىلىس. ءبىز ادەتتە ولاردى «ەلدەن تىس» جەردە تۇرىپ جاتىر دەپ سانايمىز. بىراق ناعىز قازاقى وي، قازاقى ءفالساپا سولاردىڭ اراسىندا بارىنشا دامىعان. تاعى ءبىر تاڭعالاتىن نارسە، ۇلتتىق ونەردىڭ، ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ مايەگىن، عاجايىپ ءسوز ورامدارىنىڭ ەرەكشەلىگىن ءبىز «ەلدەن تىس» جەرلەردە تۇرىپ جاتقان قازاقتاردىڭ ىشىنەن ىزدەيمىز. ماسەلەن، شىنايى ساياساتشىلىق ونەردى موڭعوليا مەن قىتايداعى قانداستاردان كورەمىز. جاقىندا مۇرات اۋەزوۆ اعامىزدىڭ باستاۋىمەن قىتايداعى قازاقتاردىڭ كوپشىلىككە بەيمالىم جاۋھار جىرلارى توپتاماسىنىڭ جارىق كورۋى وسىنىڭ ءبىر عانا دالەلى. سوندىقتان موڭعوليا ساپارى ماعان ءار ءتۇرلى سەزىم سىيلادى. ءبىر جاعى ول سىرت جاققا بارعانداي اسەر بولعان جوق. سەبەبى، قازاقستاننىڭ ءبىر وبلىسىندا جۇرگەن سياقتى سەزىلدى: بارلىق ادامدار قازاقشا سويلەيدى، دالاداعى جازۋلار دا قازاقشا، سول كۇندەلىكتى كورىپ جۇرگەن ءۇردىس. ءبىر جاعى تىڭ، سىرىن ىشىنە بۇككەن قۇپيا وڭىرگە بارىپ قايتقانداي دا اسەر الدىم. مۇنى مەن قاشىقتىق قانا ەمەس، ۋاقىت بويىنشا دا جاسالعان ساپار دەپ سانادىم.

قازاق الماناعى: ءحىح عاسىرداعى قازاقتىڭ كوشپەلى تۇرمىسى مەن سالت-ءداستۇرىن كورگەندەي بولدىم دەيسىز عوي؟

ەرلان قارين: وزدەرى دە قالجىڭداپ سولاي ايتادى. قازاقتىڭ ەسكى تۇرمىس-سالتىن جاڭا زاماننىڭ جەتىستىكتەرىمەن دە ساقتاپ وتىر. مىسالى، جايلاۋداعى ءار كيىز ءۇيدىڭ ىرگەسىندە سپۋتنيك جۇيەسى مەن كۇن ساۋلەسىنەن ەلەكتر جارىعىن الاتىن قۋات كوزى تۇر. قوي باعىپ ءجۇرىپ ات ۇستىندە دە ءبىر-بىرىمەن قالتالى تەلەفونمەن حابارلاسىپ جاتىر. ياعني، ول جاقتاعى بارلىق قازاق اقپارات جاعىنان تولىقتاي قامتىلعان دەۋگە بولادى. وتاندىق تەلەارنانى ايتپاعان كۇننىڭ وزىندە، قىتايدىڭ ءۇش-ءتورت، قازاقستاننىڭ ءتورت-بەس تەلەارناسىن كورىپ وتىر. اقپاراتتىڭ الۋان تۇرلىلىگى بار. قازاقستانداعى ياعني، قارا شاڭىراقتاعى بولىپ جاتقان وقيعالاردى ولار كۇن بە كۇن كورىپ ءبىلىپ وتىر. بىراق، سولاي بولا تۇرا ءومىر سالتى، تۇرمىس سالتى كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىنا نەگىزدەلگەن. وسى جاعىنان وتە قىزىقتى-اق! وسىنداي ەرەكشە كۇيگە بولەگەن ساتتەر كوپ بولدى. ءبىر مىسال ايتايىن، بالبال تاس ىزدەپ تاۋلى وڭىرلەردە كولىكپەن كوپ جۇردىك. ايالداعان شاقتا جول باستاۋشى سۇراعان اعا مەن ەرجان دەگەن اقىن جىگىتتىڭ اڭگىمەسى قۇلاعىمدا قالىپتى: «سامىرسىن شاتقالىمەن بوكتەرلەي ءوتىپ، جىلاندىنىڭ جەلكە تۇسىنان قۇلداي ءتۇسىپ، تالدىنىڭ يىعىنان ءبىر-اق شىعايىق» دەگەن سياقتى جول كورسەتۋ، جەر بەدەرىن سيپاتتاۋداعى ءسوز ورامدارىنا ءالى كۇنگە دەيىن سۇيسىنەمىن. كەيدە تاعى تىڭداعىم كەلەدى، ديكتافونعا جازىپ الماعانىما وكىنەمىن. دەسە دە مۇنداي كوركەم تىلمەن جول سىلتەۋدى ەستىگەنىمە دە قۇدايعا شۇكىر دەيمىن. سوندىقتان وسى ساپاردان العان اسەرىم وكىنىش پەن قۋانىشقا تولى. ارينە قاناعاتتانباي تاعى دا بارعىم كەلەتىنىن جاسىرمايمىن. ادەتتە كوپتەن بەرى ويىڭدا جۇرگەن ءىستى قولمەن ۇستاپ، كوزبەن كورگەن سوڭ كوڭىلىڭ تىنىشتالا قوياتىنى بار عوي. ال بۇل ساپار كەرىسىنشە ودان سايىن مەنى ىنتىقتىرىپ، موڭعولياعا نازارىمدى ودان بەتەر ارتتىرىپ وتىر. وسى وتىرعاندا كەلەسى ساپاردى دا جوسپارلاپ وتىرمىن. شىنىمدى ايتسام، قاي تاقىرىپقا كوڭىل بولەرىمدى بىلمەي باسىم قاتۋدا: ساياتشىلىق ونەردى تاماشالايمىن با، جەرگىلىكتى قاريالاردىڭ اڭگىمەسىن تىڭدايمىن با، الدە تاۋ-تاستى كەزىپ، بالبال تاستاردى تۇسىرەمىن بە؟.. ارينە، ءبىر بارعاندا دا، ەكى بارعاندا دا موڭعوليانىڭ بۇكىل ءوڭىرىن ارالاپ ءبىتۋ مۇمكىن ەمەس.

قازاق الماناعى: ءبىزدىڭ ۇلتتىق رۋحىمىزدى كوتەرۋگە، وتارشىلدىقتان جويىلىپ كەتكەن ۇلتتىق يممۋنيتەتىمىزدى قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە وسى بالبال تاستار كومەك ەتە الا ما؟ موڭعوليا ساپارىنىڭ تۇپكى ماقساتى وسى شىعار؟

ەرلان قارين: سوڭعى ەكى جىلدا مەندە بالبال تاسقا دەگەن اۋەستەنۋشىلىك پايدا بولدى. بالبالعا نەگە قىزىققانىمدى كوپ ادامدار سۇرايدى. مەن بۇعان كاسىبي تاريحشى نەمەسە ارحەولوگ رەتىندە دەن قويعان جوقپىن. بۇل تاقىرىپ تۋراسىندا بەلگىلى عالىمدار: زەينوللا ساماشەۆ، قارجاۋباي سارتقوجاۇلى، ايمان دوسىمبەتوۆالار قۇندى ەڭبەكتەر جازىپ، كوپتەگەن شاكىرتتەر تاربيلەپ جاتىر. ال مەن بالبال تاستاردى بەينەتاسپاعا، فوتوعا ءتۇسىرىپ جۇرگەنىممەن ونىڭ تۇپكى توركىنىنە جاۋاپ بەرە المايمىن. مەنى موڭعولياعا بارۋعا جەتەلەگەن - مىنا ءبىر اڭىزعا بەرگىسىز وقيعا. بايان-ولگەيگە بارعان مۇحتار ماعاۋين ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا بالبال تاستاردى قۇشاقتاپ ەڭىرەپ جىلاپتى. ۇرپاعىڭ ازىپ بارادى، تۇرىڭدارشى دەپ بالبالدارعا ءتىل قاتىپ جاڭبىرلى ءتۇننىڭ استىندا وكسىگەن كورىنەدى. مىنە، وسى ءبىر اڭگىمە ماعان ەرەكشە اسەر ەتتى. مۇنداي كوڭىل-كۇيدى مەن دە سەزىنگىم كەلدى. كوبىندە بىزدەر وزگە ەلدىڭ قۇندىلىقتارىنا سۇيسىنەتىن ادەتىمىز بار عوي. ماسەلەن، قىتايداعى ۇلى قىتاي قورعانى، ەگيپەتتەگى پيراميدالار سياقتى كوپ ەلدىڭ وتكەن ومىرىنەن سىر شەرتەتىن، بۇگىنگە دەيىن ساقتالعان ناقتى كونە مۇرالارى بار. قازاقتا مۇنداي قولتاڭبا بار ما دەگەن سۇراقتى ءوز-وزىڭە قوياسىڭ. شىن مانىندە بىزگە بابادان قالعان نەگىزگى مۇرا - جەر. بۇگىنگى ۇرپاق وسىنى جەتە تۇسىنە الماي كەلەمىز. بابالارىمىز اتالارى مۇرا ەتىپ قالدىرعان جەردىڭ مۇرتىن دا بۇزباي سول كۇيىندە بىزگە امانات قىلىپ قالدىردى. استانادان 100 شاقىرىم جەردە، ەرەيمەنتاۋ باعىتىندا، تورعاي اتتى ەلدى مەكەندە ەكى بالبال تاس تۇر. وتە ادەمى، تۇركى داۋىرىنەن قالعان تاس. ايىنا ءبىر رەت بارىپ كۇش-قۋات جيناپ قايتامىن. استاناعا جاقىن جەردەن مۇنداي مۇرانىڭ تابىلعانىنا قاتتى قۋانىپ ءجۇرمىن. وكىنىشكە قاراي، ەلىمىزدىڭ سولتۇستىك وڭىرىندە مۇنداي تاستار كەزدەسە بەرمەيدى. سەبەبى، تىڭ يگەرۋ كەزىندە كوبىسى تەحنيكانىڭ تابانىنا تۇسكەن. قيراتىلعان، ۇرلانعان. كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى، اللا تاعالا جەردى قالاي بەردى، ادامدار وعان ەشقانداي وزگەرتۋ جاساماي (وزەنىن بۇرماي، قولدان كول جاساماي، تاۋىن تەسپەي) ساقتاعان. قازىر كەيبىر ەلدەر قۇدايمەن جارىسىپ تەڭىزدەن ارال جاساپ قالا سالىپ جاتىر عوي. ال ءبىزدىڭ اتا بابالارىمىز تابيعاتتى ەرەكشە قۇرمەت تۇتىپ، ونى ساف كۇيىندە ساقتاي بىلگەن. تەك وسى جەردە وزدەرىنىڭ عۇمىر كەشكەنىن كورسەتۋ ءۇشىن تاستى قاشاپ ءمۇسىن قالدىرعان. بۇل - ولاردىڭ بىردەن ءبىر جانە ەڭ باستى مۇراسى. جانە ولار وتە كەڭ كولەمدە شاشىراڭقى ورنالاسقان. ياعني، ءبىر جاعىنان اتالارىمىزدىڭ وسىنشاما كەڭ جەردى مەكەن ەتكەنىن دالەلدەيتىن شەكارا سىزىعى ىسپەتتى. مەنىڭ كورسەتكىم كەلگەنى - جالپى وبراز جانە اتادان قالعان جەردىڭ كەڭدىگى. ايتالىق، موڭعولياداعى، مەركىدەگى، كەرەكۋ وڭىرىندەگى، ماڭعىستاۋدىڭ ۇستىرتىنەن تابىلعان بالبال تاستاردىڭ ازداعان ەرەكشەلىكتەرىنە قاراماستان بارلىعىنا ءتان ۇقساستىقتارى بار. بەت-پىشىندەرى، مۇرت قويۋى، جاۋىنگەرلىك رۋحى ءبىر-بىرىنە ۇقسايدى. كوپ رەتتە بايقاي بەرمەيتىن ءبىر جايت بار، بابالارىمىز قاس باتىر جاۋىنگەر ساربازدارعا عانا ەمەس، اسا قۇرمەت تۇتاتىن جاۋلارىنا دا تاستان قاشاپ ءمۇسىن جاساعان. ياعني، اتا جاۋىنا دا قۇرمەت كورسەتكەن. مىنە، دالا زاڭىنىڭ اقسۇيەكتىگى! وسى رەتتە تاعى ءبىر ايتارىم، مىنەز جايىندا. بالبال تاستاردان جاۋىنگەردىڭ قاھارىن، مىسىن، دانالىعىن كورەسىڭ دە اتا-بابالارىمىزدىڭ مىنەزىن ەلەستەتەسىڭ! كەيدە بالبال تاستارعا ارحەولوگيالىق نىسان عانا ەمەس، عاجايىپ ونەر تۋىندىسى رەتىندە دە قاراۋ كەرەك دەپ سانايمىن. تاسقا ادام بالاسىنىڭ ءتۇر-تۇسىمەن بىرگە مىنەزىن دە كورسەتە بىلگەن. ماسەلەن، بىرىندە ادامنىڭ قايعىسىن، مۇڭىن كورسەتسە، تاعى بىرىندە قاھارىن، باتىرلىعىن ايگىلەيدى. مۇنداي اسا كۇردەلى وبرازداردى تاسقا قاشاپ جاساۋدىڭ ءوزى وڭاي دەيسىز بە؟! كوپ ادام بالبال تاس ولگەن ادامعا ارنالىپ قويىلعان قۇلپىتاس دەپ تۇسىنەدى. بالبال تاس تۇرعان جەردە ادام جەرلەنگەن دەپ تە قارايدى. بۇل مۇلدە ولاي ەمەس.

قازاق الماناعى: ساپار كەزىندە ءسىز بالبال تاستار مەن الاش زيالىلارىندا ءبىر ۇندەستىك بارىن ايتىپ قالدىڭىز. ماعان وسى ويىڭىز قاتتى ۇنادى. اقيقاتتى بالبال مەن الاشتان ىزدەپ جۇرگەن سياقتىسىز؟

ەرلان قارين: رۋح تۇرعىسىنان ەكەۋىندە ءبىر بايلانىس بار سياقتى سەزىلەدى ماعان. بايان-ولگەي اۋماعىندا جۇرگەندە سەڭگىل اۋلىنىڭ اكىمى، مەنىڭ پارتيا حاتشىسى ەكەنىمدى ەسكەرگەن بولار، «پارتياعا تاس نە كەرەك، ادام كەرەك ەمەس پە؟» دەپ ادەمى ازىلدەگەنى بار. ارينە، مەن تاس ەمەس، رۋح ىزدەپ ءجۇرمىن... الاش تاريحىن وقىپ جانە وزگەلەردى دە وسى تاقىرىپقا دەن قويۋعا شاقىرۋداعى ماقساتىم - وسى رۋحتى ىزدەۋ. الاشتى زەرتتەۋشىلەر كوپ قوي، ال مەنى قىزىقتىراتىنى، الاش زيالىلارىنىڭ ەلدىك رۋحى، ۇلتشىلدىعى، حالىق ءۇشىن كەز كەلگەن قۇرباندىقتان تايمايتىنى، دانالىعى ءھام وجەتتىگى. وسىنداي اسىل مىنەزدەردىڭ بارلىعىن الاش زيالىلارىنىڭ بويىنان تابامىز. جانە تاڭ قالامىن: وسىنشاما قاسيەت ءبىر ادامنىڭ بويىندا قالاي قالىپتاسقان؟ ال بۇگىن ءبىر تۇلعانىڭ بويىنان وسىنشاما قاسيەتتەردى كورۋ وتە قيىن بولىپ كەتتى: عالىم بولسا، كۇرەسكەر ەمەس، كۇرەسكەر بولسا عالىمدىعى جوق، قايراتكەر بولسا، مىنەز جوق... ءبىر عانا ءاليحان بوكەيحانوۆتى الايىقشى، ۇزاق جىلدار عىلىمي ەكسپەديتسيانىڭ قاتارىندا ءجۇردى. جەرمەن، بيولوگيامەن اينالىستى. ال مۇستافا شوقاي باسقا جولدى تاڭداعاندا الەمگە اتى ءماشھۇر شىعىستانۋشى بولار ما ەدى؟!. ءار قايسىسىنىڭ ورنى ەرەكشە! ءتىپتى ولاردى رەسەيدىڭ ءمۇيىزى قاراعايداي عالىمدارى، قايراتكەرلەرى مويىنداعان. سوندىقتان الاش زيالىلارىنىڭ ءومىرى ماعان دا، مەنىڭ زامانداستارىما دا تاربيە مەن رۋح بەرەدى. 90-جىلداردىڭ باسىندا ءبىزدىڭ كوپتەگەن ساياساتكەرلەر ورىس زيالىلارىنان تسيتاتا كەلتىرەتىن، ءتىپتى كەيبىرى امەريكاندىق قايراتكەرلەرگە تابىنىپ ءجۇردى. دەموكراتيا ماسەلەسى تۋراسىندا پىكىر-تالاستا وسى كۇنگە دەيىن، اسىرەسە بيلىك ماڭىنداعى ساياساتكەرلەر، قازاقستان ءالى دەموكراتياعا دايىن ەمەس، سەبەبى يدەالىق بازاسى جوق دەگەن سىڭايداعى سىڭار ەزۋ پىكىر ايتىپ كەلەدى. سىڭار ەزۋ دەيتىن سەبەبىم، حح عاسىر باسىندا الاش قايراتكەرلەرى بۇگىنگى تمد توڭىرەگىندە ەڭ ءبىرىنشى بولىپ ۇلتتىق-ليبەرالدى دەڭگەيدەگى پارتيا قۇرا الدى. سول كەزدەگى ولاردىڭ ايتقان ويلارى مەن ۇسىنىستارى ءدال بۇگىنگى قايراتكەرلەردىڭ كۇندەلىكتى قولداناتىن تىڭ، تاپتىرمايتىن تەوريالىق ماتەريالىنا جاراپ-اق تۇر. ءبىز وسىنىڭ ءوزىن كادەمىزگە جاراتا الماي ءجۇرمىز. بيلىكتىڭ دە، وپپوزيتسيانىڭ دا وكىلدەرىنىڭ الاش زيالىلارىنىڭ ءسوزىن كەلتىرىپ سۇحبات بەرگەنىن نەمەسە پىكىر-تالاسقا پايدالانعانىن ەستىمەيسىڭ. تەك كەزىندە مارقۇم التىنبەك سارسەنبايۇلى سىندى ءبىردى-ەكىلى تۇلعانى قوسپاعاندا. بىلمەيدى، يا بىلسە دە ايتپايدى. سوندىقتان دا بالبال تاستار مەن الاش تاقىرىبىندا قاسيەتتى بايلانىس بار.

قازاق الماناعى: مىنا ءبىر بالبال تاستىڭ مۇرتى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ مۇرتىنا ۇقسايدى، ءا؟

ەرلان قارين: بويىنداعى مىنەز عوي، مىنەز! قازاقتى قازاق قىلىپ ساقتاپ قالعان - مىنەزى. جاقىندا مەن ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تابالدىرىعىن جاڭا اتتاعان ستۋدەنتتەرمەن كەزدەستىم. بيىل ەلىمىز بويىنشا مەكتەپ بىتىرگەن 1546 «التىن بەلگى» يەلەرى بار ەكەن. سولاردىڭ 407-ءى، ياعني، ۇشتەن ءبىرى وسى ۋنيۆەرسيتەتكە تۇسكەن. ستۋدەنتتەردىڭ الدىندا مىناداي ءسوز ايتىپ ەدىم: سىزدەر بىلەسىزدەر مە، استانانىڭ قۇرىلىسى نەدەن باستالىپ ەدى؟ استانا قۇرىلىسى كەنەسارى ەسكەرتكىشى مەن ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىن سالۋدان باستالدى. وسى ەكى نىساننىڭ قۇرىلىسى وزگەلەردەن ءبىرىنشى بولىپ سانالى تۇردە باستالدى ما، الدە كەزدەيسوقتىق پا، مەن ونى بىلمەيمىن. حان كەنەنىڭ ەسكەرتكىشىنىڭ ءبىرىنشى بولىپ قولعا الىنۋىنىڭ ءبىر سىرى بار. ارىپتەسىم بەرىك ابدىعاليەۆ كەنەسارىنىڭ قازىرگى استانانىڭ ورنىندا بولعان بەكىنىستى الا الماي وكىنىشتە كەتكەنىن، ەندى مىنا بەيبىت كۇندە ونى ءبىزدىڭ العانىمىزداي سەزىلەدى دەپ ايتاتىنى بار ەدى. سول سياقتى الدىمەن ەڭ سوڭعى حانىمىزدىڭ ەسكەرتكىشىن سالۋىمىزدىڭ وتە ۇلكەن ءمانى بارى ەكەنىن ءجيى ايتۋىمىز كەرەك. استانانىڭ سيمۆولى تەك بايتەرەك قانا بولماۋى ءتيىس. ەكىنشى، ەلدىڭ تىزگىنىن ەرتەڭ بولاشاق جاستار ۇستايدى. كەزىندە الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى «تۇبىندە ەلىمىز ەگەمەندىگىن الادى. ءوز الدىنا دەربەس مەملەكەت بولادى. مەملەكەتتىلىگىمىزدى العان كەزدە ەڭ ءبىرىنشى بولىپ قاراوتكەلدە ۋنيۆەرسيتەت سالامىز» دەپ حات جازعان. مىنە، كوردىڭىزبە، ولار سول كەزدە وسى كۇندى ارمانداعان. قاراوتكەل دەپ وتىرعانى - وسى استانا. الاش ارىستارىنىڭ ارمانىن بۇگىن ءبىز ءىس جۇزىنە اسىرىپ وتىرعان سياقتىمىز. بۇگىنگى بۋىن كەشەگى ارىستاردىڭ وسى ارمانىن جان-تانىمەن ۇعۋى كەرەك. كەزىندە مۇستافا شوقايدى اكەسى تاشكەنتتەگى ورىس گيمنازياسىنا اكەلىپ وتكىزەدى. مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاعان مۇستافا ورىس ءتىلىن جەتىك بىلمەيدى ەكەن. ءبىر جىلدان كەيىن ول كلاسىنداعى ەڭ ۇزدىك وقۋشى اتانادى. بۇل مۇستافا شوقايدىڭ بويىنداعى ەرەكشەلىك پە دەسەك، ءبىر جىلدان كەيىن ءدال سول گيمنازياعا ورىسشا شالا-شارپى بىلگەن تاعى ءبىر قازاق بالاسى كەلەدى دە جىل وتكەندە قاتارىنان وزىپ، ورىس ءتىلىن يگەرىپ ۇزدىك مۇستافانىڭ قاتارىنا ىلىگەدى. مىنە، بۇل بۇلاردى العا جەتەلەگەن - مىنەز!

قازاق الماناعى: ساپاردان كەيىن ەستىگەنىم، بايان-ولگەيدەگى ءبىراز قاريالار سىزگە بالبال تاس ىزدەگەن بالا دەگەن ات قويىپتى. مۇنىڭ استارىندا ۇلكەن ءمان جاتقانى انىق. الداعى كۇندەرى قازاق ميسسياسىنا لايىق وسىنداي رۋحاني، يدەولوگيالىق ساپار جاساۋعا قۇلىقتىسىز با؟

ەرلان قارين: كەيدە كۇندەلىكتى قوعامدىق-ساياسي جۇمىستاردان باس تارتىپ، وسىنداي ۇلتتىق ءىرى جوبالارمەن اينالىسسام با دەپ ويلايسىڭ. سەبەبى، بۇعان مەنىڭ بەتىمدى ەشكىم قايتارا المايتىنداي قىزىعۋشىلىعىم ويانعان. ساياسات اۋمالى-توكپەلى، ۋاقىتشا ءارى الدامشى. ءبىز ىرگەسى جاڭا بەكىپ جاتقان مەملەكەتپىز، بىزگە الگىندەي اعارتۋشىلىق سالادا كوپ جۇمىس ىستەۋ كەرەك.  جاقىن كۇندەرى تاعى دا موڭعولياعا بارۋدى جوسپارلاپ وتىرمىن. ودان كەيىن شوقان ىزىمەن قاشقارياعا، شىعىس تۇركىستانعا، ياعني، قىتايداعى قانداستارعا بارىپ قايتسام دەگەن ويىم بار. بولاشاقتا مۇنداي ىستەردى جۇيەلى تۇردە قولعا الامىن عوي دەپ ويلايمىن. ونىمەن بىرگە قازاقستانىمىزدىڭ وزىندە دە بىزگە بەيمالىم اشىلماي جاتقان قۇپيا تاقىرىپتار از ەمەس. قازاقستاننىڭ ءوزى قازاقستاندىقتارعا - تەررا-ينكوگنيتا. ماسەلەن، ماڭعىستاۋداعى جەر استى مەشىتتەرى - وتە سيرەك كەزدەسەتىن ارحيتەكتۋرالىق قۇبىلىس. جەر استىنداعى 22 مەشىت - ۇلكەن مادەنيەتتىڭ، كەمەل رۋحانياتتىڭ بەك كورىنىسى. شىركىن، ۋاقىت بولسا عوي، وسىنىڭ بارىمەن اينالىساتىن.

قازاق الماناعى: «قازاق الماناعىنىڭ» ءداستۇرلى سۇراعى، قازاقتىڭ ەندىگى كەسكىن-كەلبەتى وزگەرۋى كەرەك دەپ ءجيى اتىپ ءجۇرمىز. بۇگىنگى قازاقتىڭ ميسسياسى قانداي بولۋ كەرەك؟

ەرلان قارين: بۇعان ءبىر اۋىز سوزبەن جاۋاپ بەرۋ قيىن. ويتكەنى، بۇل ساۋالعا جاۋاپ دايىن بولسا، بۇعان ءوز ارامىزدا پىكىر-تالاس بولماس ەدى عوي. بۇگىنگى قازاقتىڭ ميسسياسى مۇنداي ساۋالداردى ءجيى كوتەرۋى كەرەك جانە وعان جاۋاپ ىزدەۋ تيىلماۋى قاجەت. وسى باعىتتا پىكىر-سايىس ءجيى بولۋى شارت. مەنىڭ ويىمشا، ۇلتتىق ماسەلە تۋرالى ديسكۋسسيا توقتاعان كۇننەن باستاپ ۇلت جويىلادى. ونىڭ ومىرشەڭدىگى - ۇلت ءار ۋاقىتتا الدىنا سۇراق قويىپ جانە سوعان ۇنەمى جاۋاپ ىزدەپ وتىرۋىندا. ۇلتتىڭ توڭىرەگىندە بولىپ جاتقان بارلىق وقيعالارعا قىزىعۋشىلىق، الاڭداۋشىلىق بولماسا ەرتەڭ ول ۇلت ومىرشەڭدىگىن جوعالتىپ، باسقا ەلدىڭ جەتەگىندە كەتەدى. قازاقتىڭ مىقتىلىعى وسىندا جاتىر. ماسەلەن، وتكەن عاسىردىڭ باسىندا اۋمالى-توكپەلى كەزەڭدە ۇلت بولىپ ۇيىسقان، جۇرت بولىپ بارىن تۇگەندەگەن ەلدەردىڭ ءوزى تاريح تەگەۋىرىنىنە شىداس بەرە الماي جاتقاندا قازاق زيالىلارى اق پەن قارانى اجىراتىپ، ءوز-وزدەرىنە سۇراق قويىپ، ۇلتتىڭ جويىلىپ كەتپەۋىنە جان-دارمەنىمەن ءىس جاسادى. يا بولماسا كەشەگى كەڭەستىك كەزدە بارلىق حالىققا ساياسي جۇيەنىڭ «ومىرشەڭدىگىن» ناسيحاتتاپ جاتقاندا ءبىزدىڭ قازاق وعان دا كۇمانمەن قاراپ، اقىرى 86-جىلى جەلتوقسان وقيعاسى دۇڭك ەتتى. 90-جىلداردىڭ باسىندا وسىنداي ۇلتتىق سەرگەكتىك بار ەدى. ال سوڭعى 10-15 جىلدا مۇنداي قاسيەتتى جوعالتا باستادىق. شاماسى الدامشى جەتىستىكتەرگە مالدانىپ وتىرعان سياقتىمىز. جارقىراعان استانا، ارينە كەرەك، بىراق بۇل بەيعام جاتۋعا سەبەپ بولماۋى قاجەت. ۇلت الدىندا كۇردەلى ماسەلەلەر وتە كوپ ەكەنىن ۇمىتپايىق. قازىر ۇلتتىق تاقىرىپتا پىكىر-سايىس جوعالىپ كەتتى. 60-شى، 80-جىلداردى ايتپاعان كۇننىڭ وزىندە، 90-جىلداردىڭ باسىندا ۇلت ماسەلەسى تۋرالى كوپ ايتىلاتىن، كوپ جازىلاتىن. مەن ءۇشىن وسى كەزەڭ قىزىقتىراق ەدى. ءىرى-ءىرى تۇلعالار اراسىندا ءتاپ-ءتاۋىر تاقىرىپتارعا پىكىر-تالاستار بولاتىن. ال سوڭعى كەزدەرى تۇلعالار اراسىنداعى ينتەللەكتۋالدى پىكىر-تالاستار جەكە باستىڭ ايتىس-تارتىسىنا اۋىسىپ كەتتى. كەزىندە ورتالىقتاعى وسىنداي ۇساق داۋ-دامايلار ابدەن جالىقتىرعان سوڭ ايماققا - ماڭعىستاۋعا كەتىپ قالدىم. ايماقتا ءجۇرىپ كوڭىل قۇلازي باستاعاندا بەرىك ابدىعاليەۆتىڭ «قازاق ميسسياسى» ماقالاسىن وقىپ قۋانىپ قالدىم. نەگە؟ بىزگە سۇراقتى ءدال وسىنداي فورمادا قويا ءبىلۋ كەرەك. قازاق ميسسياسى، قازاق ويى، قازاق ءسوزى، قازاق جوباسى، قازاق يدەياسى سىندى فورما بويىنشا ءبىز قازاقتىق مۇددە تۇرعىسىنان بەلگىلى ءبىر پروبلەمالارعا جاۋاپ ىزدەۋىمىز كەرەك. وسىنداي تاقىرىپتار بويىنشا ديسكۋسسيا ۇيىمداستىرا ءبىلۋ دە قاجەت بۇگىن. مەن مەملەكەتشىلدىك قاقىندا ماقالا جازىپ جاتىر ەدىم. ءبىزدىڭ باستى ماقساتىمىز مەملەكەتتىلىگىمىزدى نىعايتۋ بولسىن. ارينە، ءبىز 17 جىلدا مەملەكەتتىلىكتىڭ نەگىزگى نىشاندارىن قالىپتاستىردىق. بىراق مەملەكەتتىلىكتىڭ ەڭ باستى ۇيىتقىسى - ۇلتتىڭ بويىنداعى مەملەكەتشىلدىك سانا. ءبىز نەگە موڭعولياعا بارعىشتاي بەرەمىز؟ ويتكەنى كونە تۇركىلەر ماڭگىلىك ەل يدەياسىن نىقتاپ كەتتى. ماڭگىلىك ەل - ءوز تىزگىنىن ءوز قولىنا العان، ىرگەلى ەل بولىپ ءوزىن وزگەلەرگە مويىنداتا بىلگەن مەملەكەت. ءبىز - تاۋەلسىز مەملەكەتپىز. ال جەر بەتىندە مىنەزدى، رۋحى كۇشتى كەيبىر ۇلتتار جەكە تاۋەلسىز مەملەكەتكە زار بولىپ وتىر. سولاردىڭ ۇلتتىق قاسىرەتتە عۇمىر كەشىپ جاتقانىن قازاق سەزىنە ءبىلۋى كەرەك. اينالدىرعان 10 ملن. قازاق ءوز ەلىنە ءالى قوجايىن بولا الماي ءجۇر. ەندى مەملەكەتتىلىكتىڭ شىنايى نىشاندارى: ءتىل، ءدىن، ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى، دەنساۋلىق، دەموگرافيا سىندى ماسەلەلەردى جۇيەلى تۇردە قولعا الۋىمىز كەرەك. ال مەملەكەتشىلدىك سانانى تاريح ساباقتارى ارقىلى قالىپتاستىرۋعا بولادى. ول - مەملەكەت قۇرعان كونە تۇركىلەردىڭ، ساياسي اعارتۋشىلىق ءىسىن قولعا العان الاش زيالىلارىنىڭ ءومىرى ت.ب.

قازاق الماناعى: ال سول ماڭگىلىك ەلدى اڭساعان قازاقستاننىڭ لاۋازىمدى مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرىنىڭ مەملەكەتشىلدىك ساناسى قانداي دەڭگەيدە؟

ەرلان قارين: سۇراقتى دۇرىس قويدىڭىز. بىزدە ءبىر ابسۋردتى جاعداي قالىپتاسقان. بيلىككە دەموكراتيالىق، جەمقورلىق تۋرالى وپپوزيتسيالىق كوزقاراستاعى پىكىر ايتۋ - ۇلتتىق ماسەلەگە قاتىستى پىكىر ايتۋدان جەڭىلىرەك. ياعني، بيلىك وپپوزيتسيالىق كۇشتەردىڭ بۇگىنگى ماسەلەلەرگە قاتىستى ايتىپ جۇرگەن ويلارىنا كەشىرىممەن قارايدى. ال ۇلتتىق تاقىرىپتاردى قوزعاۋعا بولمايدى. ءدال قازىر مەن ەلدەگى دەموكراتيا، جەمقورلىق، دەنساۋلىق سياقتى ماسەلەلەرگە بايلانىستى «دوڭگەلەك ۇستەل» وتكىزىپ، وعان بيلىك وكىلدەرىن قاتىستىرا الامىن. ال اشارشىلىق، الاش تاقىرىبىنا اراناپ القالى جيىن وتكىزەمىن دەيىنشى، وعان ەشقايسىسى كەلمەيدى. كەلگەنى ءۇنسىز وتىرادى. ونىڭ وبەكتيۆتى سەبەبى بار. ويتكەنى، بۇگىنگى ەليتانىن دەنى ۇلتتىق تاربيەمەن سۋسىنداماعان. سوندىقتان ولار بۇل تاقىرىپقا قىزىقپايدى. تاعى ءبىر بولىگى ۇلتشىلدىقتان وزىنە قاتەر كورەدى. مۇنى مەن ولاردىڭ بويىنا 86-جىلعى جەلتوقسان وقيعاسىنان جۇققان ۇرەي شىعار دەپ ويلايمىن. دەربەس مەملەكەت بولساق تا ءبىزدىڭ ەليتا 23 جىل بۇرىنعى سول قورقىنىشتان ءالى شىعا الماي كەلەدى. ءبىر قىزىعى، جاڭا زاماننىڭ جەتىستىكتەرى مەن جاقسىلىعىن بويىنا تەز ءسىڭىرىپ قابىلدايدى دا، توتاليتارلىق جۇيەنىڭ ۇرەيىنەن ارىلا المايدى. وكىنىشتى-اق. مەن تۇسىنبەيمىن، نەدەن قورقۋعا بولادى؟! ءتىپتى قورقۋ بىلاي تۇرسىن، وسى تاقىرىپتارعا سانالى تۇردە قارسىلىق بار.

قازاق الماناعى: بۇگىنگى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ جاي-كۇيىنە قانداي پىكىر ايتاسىز؟

ەرلان قارين: كوپ جاستاردىڭ ءوز ويلارىن قازاقشا جەتكىزىپ، ەركىن سويلەگەنىن كورگەندە قۋاناسىڭ. ءبىزدى اتا-انامىز قالاداعى جالعىز قازاق مەكتەبىنە بەردى. ونىڭ ءوزى ارالاس مەكتەپ بولاتىن. وسى ورايدا ايتارىم، جالپى ۇلتتىقتى ساقتاپ قالۋدىڭ ەكى جولى بار: ءدىن مەن ءتىل. ءبىزدىڭ ۇلتتىعىمىزدى ساقتاپ قالعان ەڭ سوڭعى فاكتور ءدىن بولدى. ەگەر ءبىز دىننەن ايىرىلعاندا ون-اق جىلدا جويىلىپ كەتەتىن ەدىك. تىلىمىزدەن ايىرىلىپ بارا جاتساق تا دىننەن ايىرىلمادىق. سونىڭ ارقاسىندا قازاق قازاق بولىپ قالدى. كەڭەس وكىمەتى كەزىندە قازاقشا بىلمەسە دە كەز كەلگەن بالا سۇندەتكە وتىرعىزىلىپ جاتتى. كەيبىر اتا-انالار قارسىلىق رەتىندە بالالارىن ىزدەپ ءجۇرىپ ءبىرلى-جارىم قازاق مەكتەپتەرىنە بەردى. ال بۇگىن كۇن سايىن قازاق مەكتەبى اشىلىپ جاتىر. سويتە تۇرا «ورىسشا وقىتۋ الدەقايدا ارتىعىراق» دەگەن پىكىردە. قازىر قازاق بالالارىنىڭ جارتىسى ورىس مەكتەپتەرىندە وقيدى، جارتىسىنان كوبى جوعارعى وقۋ ورىندارىندا ورىس بولىمىنەن ءبىلىم الىپ جاتىر. قازاقستانداعى بارلىق التى جاسقا دەيىنگى بالالاردىڭ 30 پايىزى عانا بالاباقشامەن قامتاماسىز ەتىلگەن. ال وسىلاردىڭ 30 پايىزى عانا قازاقشا تاربيە الىپ جاتىر. بۇل نەنى بىلدىرەدى؟ قازاق باياعىسىنشا ءالى جۇمىسسىز ءجۇر دەگەن ءسوز. ياعني، بالاسىن باعىپ ۇيدە وتىر. جۇمىسسىز ادامدا ءۇي قايدان بولسىن. دەمەك، قازاقتىڭ الەۋمەتتىك ماسەلەسى ءالى شەشىلگەن جوق، وكىنىشكە قاراي. تاۋەلسىز ەل بولدىق، بىراق ۇلتتىق تاباندىلىقتى جوعالتىپ الدىق. 90-جىلدىڭ اياعى مەن 2000-جىلدىڭ باسىنان باستاپ ۇلتتىق مىنەزدەن، ۇلتشىلدىقتان ارىلىپ قايتادان تاز كەيپىمىزگە كەتىپ بارا جاتقان سياقتىمىز. بيلىكتىڭ ءوزى تىلگە ءالى نەمقۇرايلى قاراپ وتىر. ونى قولعا الۋعا قۇلىقسىز. تاباندىلىق جوق. ۇزاق پىكىر-تالاسقا بارماي ءبىر ساتتە شەشىپ تاستاۋعا بولاتىن ىستەر كوپ. وكىنىشكە قاراي وسىنى تالاپ ەتۋگە ءتيىس قوعامنىڭ وزىندە تاباندى ۇستانىمى بولماي تۇر. قالاي بولعاندا دا قازاق ءتىلىنىڭ جاي-كۇيىنە بايلانىستى قالىپتاسقان جاعدايدان بيلىك جاۋاپكەرشىلىكتەن قۇتىلا المايدى. 17 جىلعا سوزىلىپ ءوز شەشىمىن تابا الماي جاتقان ءتىل ماسەلەسى - بيلىكتىڭ كەمشىلىگى. مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭدى كەزىندە قابىلداپ قويۋعا بولاتىن ەدى. ءالى كۇنگە دەيىن تەلەارنالارعا، تىم قۇرىسا، 50 دە 50 تالابىن ورىنداتا الماي كەلەمىز. قوعامدىق ورىنداردا قىزمەتكەرلەردىڭ قازاقشا قىزمەت كورسەتۋىن تالاپ ەتۋ قيىن با؟ ماسەلەن، وليمپيادا الدىندا پەكيندە بارلىق تاكسيشىلەرگە اعىلشىن تىلىندە ءتىل سىندىرۋدى مىندەتتەدى. ال بىزدەر ءوز ەلىمىزدە مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردەن باستاپ حالىققا قىزمەت كورسەتۋ ورتالىقتارىنىڭ قىزمەتكەرلەرىنە دەيىن قازاقشا سويلەۋدى مىندەتتەي المايمىز. دەموكراتيالى ەلدەردىڭ كوپتەگەن زاڭدارى ليبەرالدى بولىپ كەلەدى دە، ال ءتىل تۋرالى زاڭى قاتال جازىلعان: مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەسەڭ، ءومىر سۇرە المايسىڭ. ازاماتتىق العىڭ كەلە مە، ءتىلدى ءبىل. سول سياقتى بىزدە دە مەملەكەتتىك ءتىل ازاماتتىقتىڭ ەڭ باستى نىشانى بولۋى كەرەك. بىلتىر رەسەي باق-تارىندا قازاقستاندا قازاقىلاندىرۋ ساياساتى ءجۇرىپ جاتىر دەگەن سىڭايدا بىرنەشە ماقالا شىققان سوڭ-اق ءبىزدىڭ كەيبىر باسشىلار شۇعىل جينالىس وتكىزىپ، شابىلىپ جاتتى. تىلگە قاتىستى، ونسىز دا  فورمالدى، باعدارلامانى تاعى ون جىلعا سوزا تۇرايىق دەگەن پىكىر ايتىلدى. مىنە، كوردىڭىز بە، بىزدە ۇلتتىق ساياسات وكىنىشكە قاراي ەكى ءجۇزدى بولىپ تۇر. ەلدە 67 پايىز قازاق تۇرادى. وعان تۇركىتىلدەس باۋىرلارىمىزدى قوسساق، قازاقشا سويلەۋگە قۇلىقتى قاۋىمنىڭ ۇلەس سالماعى 80-90 پايىز بولادى. ابساليۋتتىك كورسەتكىش! «قازاق ازشىلىق، وزگە ءتىلدى قاۋىم كوپ» دەگەن باياعى تۇسىنىكتەن ءالى ايىعا الماي كەلەمىز.

قازاق الماناعى: قازاق مەملەكەتىن قۇرۋ جولىنا عۇمىرىن ارناعان ءۇش ادامنىڭ اتى-ءجونىن اتاپ بەرىڭىزشى؟

ەرلان قارين: مەن ونداي تۇلعالاردى ءۇش اداممەن شەكتەي الماس ەدىم. تەك حاندار ىشىنەن ون ادامدى اتاۋىما بولار. قاسىم، ەسىم، ابىلاي... الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ۇلتتىق كەڭەسكە مۇشە بولعان 15-ءىن قالاي ءۇش ادامعا سىيعىزامىز؟! مەنىڭ كابينەتىمدە ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ سۋرەتى تۇر. ەگەر ورىن بولسا مۇستافا شوقاي، احمەت بايتۇرسىنۇلى، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ سىندى قايراتكەرلەردىڭ بارلىعىن ءىلىپ قويار ەدىم.

قازاق الماناعى: كىرە بەرىستە دە ءبىرازى تۇر عوي...

ەرلان قارين: ءيا تۇر. ادەيى جوعارعى جاعىنا ۇلتتىق كەڭەستىڭ توراعاسى بولعان ءاليحان بوكەيحانوۆتى قويدىم. ماعان كەلگەن كىسى ەڭ ءبىرىنشى ءاليحان اتامىزدى كورىپ، ونىڭ ۇلتىنا جاساعان ۇلىق ءىسىن سەزىنسە ەكەن دەيمىن. ياعني، ۇلتتىق كەڭەسكە ەنگەن 15 ادامنان ءۇش ادامدى دارالاپ الا الماس ەدىم. الايدا، ءدىني تۇرعىدان احمەت ءياسساۋيدى، رۋحاني سالادا ۇلتتىق ار-ۇياتىمىزعا اينالعان ابايدى، ساياسي اعارتۋشىلىق جاعىنان ءاليحان بوكەيحانوۆتى اتار ەدىم. بىراق تاعى دا قايتالاپ ايتقىم كەلەدى، ءۇش ادامدى تاڭداۋ وتە قيىن. قازىردە دە ۇلت مۇددەسى جولىندا قىزمەت ەتىپ جۇرگەن تۇلعالار بارشىلىق. وسىنداي سۇراقتىڭ دۇرىستىعىنىڭ دا ءبىر قىرى بار. بەلگىلى ءبىر تۇلعالارعا باعا بەرگەن كەزدە ولاردىڭ ۇلتتىق مۇددەگە، قازاق مۇددەسىنە قانشالىقتى قىزمەت ەتكەنىن  باعامدايتىن بولاسىڭ. بۇگىنگى قايراتكەرلەرگە دە باعا بەرگەندە جان باسىنا شاققاندا جالپى ىشكى ءونىم وسىنشا پايىز بولدى، ءوندىرىس مولشەرى وسىنشا ارتتى، قانشا ينۆەستيتسيا تارتىلدى دەگەن كورسەتكىش تۇرعىسىنان ەمەس، ۇلتقا قانشالىقتى قىزمەت جاسادى دەگەن كريتەري بويىنشا ەكشەۋ كەرەك دەپ سانايمىن. مىسالى قوناەۆقا باعا بەرۋشى كەيبىر زەرتتەۋشىلەر ول بيلىككە كەلگەن كەزدە 11 وبلىستىڭ ەكەۋىنىڭ عانا ءبىرىنشى حاتشىلارى قازاق بولسا، 8 جىلدان كەيىن ولاردىڭ قاتارعا 8-گە وسكەن. ياعني، بيلىكتەگى قازاقتىڭ ۇلەسى كوبەيدى. ال كەيبىر زەرتتەۋشىلەر كەرىسىنشە قوناەۆتىڭ تۇسىندا ەلدە ورىستاندىرۋ ساياساتى كۇشەيىپ كەتكەن دەسەدى. مۇنى ايتىپ وتىرعانىم، تاريحتىڭ جاڭا كەزەڭىنە باعا بەرگەندە ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان سارالاۋىمىز قاجەت.

قازاق الماناعى: جاستارعا كىمدى ۇلگى تۇتۋعا شاقىراسىز دەسەم دە وسىنداي جاۋاپ بەرەسىز عوي.

ەرلان قارين: ازاتتىق ءۇشىن كۇرەستىڭ كوپ بولعانىن ءجيى ەسىنە الىپ ءجۇرسىن دەگەن ويمەن مەن ءوز بالالارىما كەنەسارى تۋرالى ءجيى ايتىپ تۇرامىن. جالاڭ ءسوز بولماس ءۇشىن شىمكەنت مۇراجايىندا كەنەسارىنىڭ قىلىشى بار دەگەندى ەستىپ سوندا ەرتىپ باردىم. الاش قايراتكەرلەرى تۋرالى ايتۋعا بولادى. بۇل تاقىرىپ وتە كەڭ عوي. كىشكەنتاي كۇنىمىزدە ءبىزدىڭ ۇيدە كۇندىز-ءتۇنى قازاق راديوسى سويلەپ تۇراتىن. بويىمىزعا ۇلتتىق تاربيە اجەمىزدىڭ اڭگىمەسى مەن وسى قازاق راديوسى ارقىلى دارىعان بولار.

اڭگىمەلەسكەن ەرەنعايىپ قۋاتايۇلى

(ەسكەرتۋ: بۇل سۇحبات «قازاق الماناعىندا» «بيلىككە دەموكراتيا تۋرالى وپپوزيتسيالىق كوزقاراستا پىكىر ايتۋ - ۇلتتىق ماسەلەگە قاتىستى پىكىر ايتۋدان جەڭىلىرەك» دەگەن تاقىرىپپەن جارىق كورگەن بولاتىن).