نەگىزىن «امەريكاندىق ۇلتتان» الاتىن «ەل بىرلىگى»
(«قازاقستاندىق ۇلت») دوكتريناسى تۋرالى مۇحتار شاحانوۆتىڭ مالىمدەمەسى
(«قازاقستاندىق ۇلت») دوكتريناسى تۋرالى مۇحتار شاحانوۆتىڭ مالىمدەمەسى
وسىدان جارتى-اي بۇرىن «جاس الاش»، «پرەزيدەنت جانە حالىق»، «قازاق»، «جاڭا اپتا»، «جاس قازاق ءۇنى»، «قازاقستان»، «زامان-قازاقستان» گازەتتەرىندە جانە «Abai.kz» سايتىندا بەلگىلى ادەبيەت، ونەر، عىلىم قايراتكەرلەرى ءا.نۇرپەيىسوۆ، م.الىمباەۆ، ش.ەلەۋكەنوۆ، م.مىرزاحمەتوۆ، ت.كاكىشەۆ، ا.ءاشىموۆ، ق.مەدەۋبەكوۆ، ق.ءجۇمادىلوۆ، د.يسابەكوۆ، ر.سىزدىقوۆا، گ.بەلگەر، ق.مىرزا-ءالى، ب.نۇرجەكەەۆ، ق.سارسەكەەۆ، س.سماتاەۆ، ع.قابىشۇلى، ق.ىسقاق، ت.مەدەتبەك، ق.ورمانتاەۆ، ب.اتاباەۆ، ي.ساپارباي، ع.جايلىباي، ن.ءنۇسىپجانوۆ، م.ءىلياسوۆا، ا.قورازباەۆ، پارتيا باسشىلارى ج.تۇياقباي، ب.ابىلەۆ، س.ءابدىلدين، ۆ.كوزلوۆ جانە رەسپۋبليكامىزدا شىعاتىن گازەت-جۋرنالداردىڭ باس رەداكتورلارى، زيالى قاۋىم وكىلدەرى، قوعامدىق ۇيىمدار جەتەكشىلەرى، بارلىعى 124 ادام قول قويعان، 5 مىڭنان استام حالىق قولداعان «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆقا، قازاق حالقىنا، رەسپۋبليكامىزداعى وزگە ۇلت وكىلدەرىنە اشىق حات» جاريالاعان ەدىك. وندا باستاۋىن «امەريكاندىق ۇلتتان» الاتىن، بىراق ءبىزدىڭ ايقايىمىزدان كەيىن اتى «ەل بىرلىگى» بوپ كوزبوياۋشىلىقپەن وزگەرتىلگەن «قازاقستاندىق ۇلتقا»، ياعني قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى تالقىلاۋعا ۇسىنعان «ەل بىرلىگى» دوكتريناسىنا بۇلتارتپاس دالەلدەر ارقىلى قارسىلىق بىلدىرگەنبىز. بىراق بيلىك وسىنشاما حالىقتىڭ قارسىلىعىنا قۇلاق اسپاي، دوكترينانى جەدەل تۇردە قابىلداتىپ جىبەرۋگە كۇش سالۋدا. ال دوكترينا قابىلدانعان ساتتەن باستاپ، امەريكاداعى سياقتى ءبارىمىز ءبىر ۇلت بوپ ۇيىسامىز. قازاق ۇلتى رەسپۋبليكامىزداعى كوپ ەتنوستىڭ بىرىنە اينالادى. ۇلتقا بولەكتەنۋ، ونىڭ قاسيەتىن، تاريحىن ارداقتاۋ دەگەن مۇلدە بولمايدى. «ءۇش تۇعىرلى ءتىل» اياسىنداعى ورىس ءتىلى مەن اعىلشىن ءتىلى العا شىعادى دا قازاق ءتىلى بىرتە-بىرتە قيمىل-قوزعالىسىن توقتاتادى. دوكتريناداعى «مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتامىز» دەگەن سوزدەر جۇرتشىلىقتى الدارقاتۋ ءۇشىن ەندىرىلگەن. سەبەبى «امەريكاندىق ۇلت» يدەياسى مۇلدە باسقا ماقساتتى كوزدەيدى. ءبىزدىڭ حالىقتارىمىزدىڭ مۇددەسىنە كەرەعار بۇل يدەياداعى ۇلت ماسەلەسى اركىمنىڭ جەكە شارۋاسىنا اينالادى. ەگەر سول تۇستا «مەن قازاقپىن»، «مەن ورىسپىن»، «مەن ۇيعىرمىن» دەسەڭىز جاۋاپقا تارتىلۋىڭىز عاجاپ ەمەس. ول تۋرالى ەلباسى «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ كەزەكتەن تىس وتكەن ءحى سەزىنىڭ ءباسپاسوز ءماسليحاتىندا ءوزى مەنسىنبەيتىن مەملەكەتتىك تىلدە ەمەس، رەسمي تىلدە بىلاي دەپ سەزدىرىپ ەدى:
«...مى يدەم ك سامويدەنتيفيكاتسي - بىت ەدينىم نارودوم كازاحستانا. ۆوت، ناپريمەر، امەريكانتسى سوستويات يز سوتني نارودوۆ ي ناتسي، نو نازىۆايۋتسيا امەريكانتسامي. نيكتو تام نە نازىۆاەت درۋگ درۋگا كيتايتسەم يلي كورەيتسەم. ا تۆويا ناتسيونالنوست - ەتو تۆوە دەلو... ي ەتو پراۆيلنو. پوتومۋ چتو ودنا سترانا دولجنا جيت ودنيم نارودوم».
ەلباسى تاعى ءبىر سوزىندە: «...بۇل يدەيانى مەنىڭ ويىمشا، قازاق تىلىندە «قازاقستاندىق ۇلت» ەمەس، «قازاقستاندىق ەل» دەپ اتاعان ءجون ءتارىزدى» دەگەن بولاتىن. («ەگەمەن قازاقستان»، 31-مامىر، 2008 ج.) وسى ماسەلەگە ارنالعان ءبىر ولەڭىمدە مىناداي جولدار بار ەدى:
«قازاقستاندىق ۇلتتى» مەيلى «قازاقستاندىق ەل» دەڭىز،
ودان ونىڭ ءمان-مازمۇنى وزگەرەر دەپ سەنبەڭىز.
قۇل ەتەتىن، قۇم ەتەتىن جىگەرىڭدى، مىسەڭدى،
ءتىپتى «قازاق ەلى» دەڭىز ۇلتقا سالار كىسەندى.
اتى عانا ىزگىلىكتەن ەلەس بەرىپ سانالى،
زۇلىمدىعى، كىسەندىگى ءوز كۇشىندە قالادى...
بۇل باعىتپەن ۇلتىڭىزعا ءوزىڭىز كور قازاسىز،
بىراق استە ويلاماڭىز قالامىن دەپ جازاسىز.
باستالاتىن توگىلگەن قان، ساتىلعان جەر اتىنان،
ەشكىم ەرتەڭ قۇتىلا الماس قاتال تاريح سوتىنان.
«قازاقستاندىق ۇلت» اقىرى «ەل بىرلىگى» اتاۋىنا بارىپ تابان تىرەدى. بۇل قاۋىپتى يدەيا تۋرالى وزبەكستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ي.كاريموۆ ءوز ەلىنىڭ دەپۋتاتتارىمەن كەزدەسكەندە بىلاي دەدى:
«كورشىمىزدى «قازاقستان رەسپۋبليكاسى» دەپ ايتا المايمىن. سەبەبى قازاقستاننىڭ جەرى، جەراستى بايلىعىنىڭ 75 پايىزى وزگە شەتەل ازاماتتارىنىڭ قولىنا ساتىلىپ كەتكەن. ەندى ولار «قازاق» دەگەن ۇلتتى قۇرتىپ، «قازاقستاندىق ۇلتپەن» پاسپورت بەرمەكشى. وزدەرى وسىنداي جاعدايدا تۇرىپ ماعان «ورتا ازيا وداعىن قۇرۋعا قولداۋ كورسەت» دەيدى. ءوز ۇلتىن جويىپ جاتقان ەلگە مەن قالاي سەنۋىم كەرەك؟»
قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ «ەل بىرلىگى» دوكتريناسىنا قارسى پرەزيدەنتكە، قازاق حالقىنا جانە رەسپۋبليكامىزداعى وزگە ۇلت وكىلدەرىنە جولدانعان اشىق حاتقا بۇگىنگە دەيىن 15 مىڭ ادامنىڭ قۋاتتاپ، قول قويعانىن جۇرتتىڭ ەسىنە سالا وتىرىپ، قازاقستان بيلىگىنە مىناداي تالاپ قويامىز:
ەگەر بيلىك 2009 جىلعى 17-جەلتوقسانعا دەيىن، قۇرىلىمى دا، زاڭدىلىعى دا كۇماندى، ەكىنشى پارلامەنت رولىندەگى، الەمنىڭ بىردە-ءبىر ەلىندە جوق قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى ارقىلى ۇسىنىلىپ وتىرعان، ءوزىنىڭ تۇپكى نەگىزىن «امەريكاندىق ۇلتتان» الاتىن «ەل بىرلىگى» («قازاقستاندىق ۇلت») دوكتريناسىنا توقتاۋ سالمايتىن بولسا، وسى جىلدىڭ 20-قىركۇيەگىندە رەسپۋبليكا سارايىندا 4 مىڭ ادام قاتىسقان «مەملەكەتتىك ءتىلدى قولداۋ» اكتسياسىندا بيلىككە قويىلعان 10 تالاپتى ورىنداۋعا، ونىڭ ىشىندە اسىرەسە مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى ارنايى زاڭ قابىلداۋعا جانە تاۋلىگىنە 24 ساعات جۇمىس ىستەيتىن مەملەكەتتىك تىلدە تەلەارنا اشۋعا ۋادە بەرمەسە، 17-جەلتوقساندا، ياعني، 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە 23 جىل تولعان كۇنى، ۇلتىنىڭ، ءتىلىنىڭ جويىلۋىنا كەلىسپەيتىن ادامدارمەن بىرگە اشتىق جاريالايمىز. «ەل بىرلىگى» دوكتريناسى بۇكىلحالىقتىق تالقىلاۋعا ۇسىنىلىپ وتىرعاندىقتان ول تۋرالى پىكىر ايتۋعا، قارسىلىق بىلدىرۋگە ءبارىمىزدىڭ دە قۇقىمىز بار. ال اشتىق جاريالاۋ اياسىنداعى مەنىڭ جەكە باسىما توقتالار بولساق، ەكى رەت جۇرەك تالماسىن (ينفاركت) العان ادام رەتىندە ماعان بۇل شارا ۇلكەن قيىندىق تۋدىرۋى مۇمكىن. بىراق ۇلتىمىزدىڭ جويىلعانىن كورگەنشە، وعان دەيىن كوز جۇما سالعان الدەقايدا جەڭىل ەمەس پە؟!
بىزبەن بىرگە باقتىبەك يمانقوجا باستاعان «جەلتوقسان رۋحى» قوعامدىق بىرلەستىگىنەن 30 ادام، بەيسەنعازى ءسادۋۇلى باستاعان «جەلتوقسان اقيقاتى» قوعامدىق بىرلەستىگىنەن 20 ادام جانە بەلگىلى تاريحشى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆ باستاعان عالىمدار توبى، قازاقستاننىڭ حالىق قاھارمانى جەلتوقسان قۇربانى قايرات رىسقۇلبەكوۆتىڭ اناسى دامەتكەن اسانباەۆا مەن جەلتوقسان قۇربانى ءلاززات اسانوۆانىڭ اناسى التىناي اسانوۆا باستاعان انالار توبى دا اشتىق جاريالاۋعا وتىرماق. اشتىق جاريالاۋشىلار ءتىزىمى 17-جەلتوقسانعا دەيىن جالعاسا بەرمەك.
جۋىردا، استانادا، ەل رۋحىن اسقاقتاتۋ ماقساتىندا «قازاق ەلى» مونۋمەنتى اشىلدى. جاعىمپازدار ونى فرانتسياداعى ەيفەل مۇناراسىنان دا بيىك قويىپ، ماداقتاپ جاتتى. «قازاق ەلى» مونۋمەنتىنىڭ باسقى بەتىنە، سوڭعى كەزدەرى قايتا-قايتا ماڭگىلىك پرەزيدەنتتىككە ۇسىنىلىپ جاتقان ن.نازارباەۆتىڭ عانا ءتۇر-تۇلعاسى سومدالعان. قالعانىنىڭ ءبارى اتى-ءجونى بەلگىسىز، سيمۆوليكالىق بەينەلەر. سوندا پرەزيدەنتىمىزگە ۇلتىمىزدى جويۋعا ەرەكشە قايرات كورسەتكەنى ءۇشىن جانە قانشاما جىل بويىنا، وركەنيەتتى ەلدەردەگىدەي، مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى ارنايى زاڭ قابىلداۋعا جىگەرلى تۇردە قارسى شىعىپ كەلگەنى ءۇشىن وسىنداي ەسكەرتكىش ورناتتىق پا؟ بىراق «قازاق ەلىن» ءابۋناسىر ءال-ءفارابيسىز، سۇلتان بەيبارىسسىز، سول ەسكەرتكىش ماڭىنداعى قوقىسقا اپارىپ تاستالعان كەرەي مەن جانىبەكسىز، ابىلايحانسىز، يساتاي-ماحامبەتسىز، ابايسىز، احمەت بايتۇرسىنۇلىسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن بە؟ جاعىمپازدىقتىڭ دا شەگى، شەتى بولۋى كەرەك ەدى عوي.
قازىرگى كەزەڭدە قازاق پەرزەنتتەرىنىڭ الدىندا ءۇش-اق جول قالعان سياقتى. ءبىرى - قازاق ۇلتىنىڭ جانە رەسپۋبليكامىزداعى وزگە از ۇلت وكىلدەرىنىڭ ءتىلىن، رۋحىن جويۋعا الىپ باراتىن «ەل بىرلىگى» («قازاقستاندىق ۇلت») دوكتريناسىن شاماسى جەتكەنشە ماداقتاپ، تج-لىقپەن، ياعني بيلىكتىڭ «تابانىن جالاۋمەن» اينالىسۋ. ەكىنشى جول - «سەن تيمەسەڭ مەن تيمەن بادىراق كوز» دەگەن باعىت ۇستانىپ، جەكە مۇددەسىن عانا تۋ ەتىپ، اۋزىنا سۋ تولتىرىپ العانداي، ءۇنسىز، ءتىلسىز وتىرۋ. ءۇشىنشى جول - باسىنا تونەر قاۋىپ-قاتەرگە قاراماي قازاق ۇلتىن، ونىڭ رۋحاني پاراساتىن ساقتاپ قالۋعا كۇش سالۋ. ەلىم، ۇلتىم دەپ سوعار جۇرەك ءۇشىن، بۇدان ۇلكەن مىندەت بولماسى ايقىن.
كانە، كىم قاي جولعا بۇرىلادى؟
"اباي-اقپارات"
