بەكبولات تىلەۋحان. ورمەك
قازاق ءوزىن جىلقى مىنەزدى دەيتىنى بار ەدى. جىلقىنى الاردا قاسقىر الىستان اۋەلى شوقيىپ وتىرادى ەكەن. سوسىن ءبىر الىستاپ، ءبىر جاقىنداپ، قارعا اۋناپ ويناعان كەيىپ بىلدىرەتىن كورىنەدى. اۋەلدە بورىدەن تىكسىنىپ، تاناۋى شۇرىلداپ، ۇركەكتەرى بەزە قاشىپ دۇرلىگىسكەنىمەن، ارتىنشا تىنىشتالىپ جايىلا بەرەدى دەيدى جىلقى سىرىن بىلەتىندەر. ءۇيىردى توڭىرەكتەپ قاسقىر ۇزاق جۇرەدى ەكەن. ءارى-بەرىدەن سوڭ جىلقىنىڭ كوزى ۇيرەنىپ، قاۋپى باسىلىپ ەتى ولە باستايدى ەكەن. سول كەزدە تابىننىڭ ىشىنە ەركىن كىرىپ، قوڭدىلاۋىن جۇقا شاپتان ءبىر-اق ورادى ەكەن. ءسويتىپ جەلدەن جۇيرىك دەگەن جىلقىڭىزدىڭ ءتورت اياعى اسپاننان كەلەدى. جايراپ جاتقان جانۋاردىڭ جىلى ىشەك-قارنىنا تاناۋىن كوسىپ جىبەرىپ، قاسەكەڭ جالعىز بولسا اۋەلى ۆيتامين تولى باۋىرىن جۇتادى، كوپ بولسا اۋزىنا تۇسكەنىن قىلعىتا بەرمەك. ەندى قاراڭىز! تەبىنگە جارامسىز، ءوزى توڭعاق، ءتىلى ورايتىن بيىك ءشوپ بولماسا قىرشىپ جەيتىن قىسقا شوپكە قىرسىز، ءتوزىمسىز، ناشار مال دەگەن سيىرىڭىز قاسقىردى كورگەندە بۇزاۋلارىن ورتاسىنا الىپ اپ ەشقانداي شوقيعانىنا دا، مۇلايىمسىگەنىنە دە الدانباستان وكىرىپ-باقىرىپ قاسقىرىڭىزدى بەزدىرىپ جىبەرەدى.
* * *
ەل بۇزىلسا قۇرادى شايتان ورمەك،
قازاق ءوزىن جىلقى مىنەزدى دەيتىنى بار ەدى. جىلقىنى الاردا قاسقىر الىستان اۋەلى شوقيىپ وتىرادى ەكەن. سوسىن ءبىر الىستاپ، ءبىر جاقىنداپ، قارعا اۋناپ ويناعان كەيىپ بىلدىرەتىن كورىنەدى. اۋەلدە بورىدەن تىكسىنىپ، تاناۋى شۇرىلداپ، ۇركەكتەرى بەزە قاشىپ دۇرلىگىسكەنىمەن، ارتىنشا تىنىشتالىپ جايىلا بەرەدى دەيدى جىلقى سىرىن بىلەتىندەر. ءۇيىردى توڭىرەكتەپ قاسقىر ۇزاق جۇرەدى ەكەن. ءارى-بەرىدەن سوڭ جىلقىنىڭ كوزى ۇيرەنىپ، قاۋپى باسىلىپ ەتى ولە باستايدى ەكەن. سول كەزدە تابىننىڭ ىشىنە ەركىن كىرىپ، قوڭدىلاۋىن جۇقا شاپتان ءبىر-اق ورادى ەكەن. ءسويتىپ جەلدەن جۇيرىك دەگەن جىلقىڭىزدىڭ ءتورت اياعى اسپاننان كەلەدى. جايراپ جاتقان جانۋاردىڭ جىلى ىشەك-قارنىنا تاناۋىن كوسىپ جىبەرىپ، قاسەكەڭ جالعىز بولسا اۋەلى ۆيتامين تولى باۋىرىن جۇتادى، كوپ بولسا اۋزىنا تۇسكەنىن قىلعىتا بەرمەك. ەندى قاراڭىز! تەبىنگە جارامسىز، ءوزى توڭعاق، ءتىلى ورايتىن بيىك ءشوپ بولماسا قىرشىپ جەيتىن قىسقا شوپكە قىرسىز، ءتوزىمسىز، ناشار مال دەگەن سيىرىڭىز قاسقىردى كورگەندە بۇزاۋلارىن ورتاسىنا الىپ اپ ەشقانداي شوقيعانىنا دا، مۇلايىمسىگەنىنە دە الدانباستان وكىرىپ-باقىرىپ قاسقىرىڭىزدى بەزدىرىپ جىبەرەدى.
* * *
ەل بۇزىلسا قۇرادى شايتان ورمەك،
پەرىشتە تومەنشىكتە قايعى جەمەك.
اباي
اڭگىمەگە سەبەپ - تۇنەۋكۇنگى ماقالا يەسى ەرمەك تۇرسىنوۆ. ەرمەكتىڭ ءسوزى، قىلىعى، نانىمى كادىمگى اباي ايتقان ورمەك. ياعني، سەبەپ ەمەس، ناتيجە!
ماقالا ىزبارلى جازىلعان. استارىندا ءبىر سۇمدىق اسقاقتىق، بيىكتەن سويلەگەن مەنسىنبەۋشىلىك، ءوزىن بەكزات تانىتقىسى كەلگەن تىراش-تاكاپپارلىق بار. امبە بۇكىل قازاققا وكپەلى (سونشا وكپەلەيتىندەي قازاققا نەسى وتكەنىن؟ الاشتىڭ قىزىن جالەپ، ۇلىن ۇياتسىز، ۇلتتى يمانسىز كورسەتكەنىن بۇلدايتىن سەكىلدى). ماقالانىڭ ونە بويىندا، «سەن كىمسىڭ، ال مەن بولسام ...» دەگەن ىزعار ەسىپ تۇر. تاعى ءبىر قىزىعى، ءوز ويىندا اجەپتاۋىر كەلەلى دۇنيە تۋدىرعان «كلاسسيكتىگىنە» بۇل بەيباقتىڭ زارەدەي كۇمانى جوق. ءوزى جايلى پىكىرى وتە جوعارى. ەڭ قيىنى دا وسى بولىپ تۇر. جامىراسا ماقتاعان ايتاقشىسى بار، جارامساعى بار، قۇلى بار، قۇتانى بار، نادانى بار، ارامى بار، جاپپاي ليبەرال، دەموكرات بوپ كورىنگىسى كەلگەن تولەرانت-قاۋىم قۇق دەۋگە جارامادىق. ماسقارا بولعاندا ورمەگىمىز نانىپ قالعانعا ۇقسايدى. قۇق دەمەك تۇگىلى الگى نەمەنىڭ ايتپاعىن سورعالاتىپ تۇرىپ، ادەمى تىلمەن بىرەۋ قازاقشالاپ بەرىپتى. سەكسەنىنشى جىلداردىڭ سوڭىندا «ەۆانگەليەنى» اۋدارعان ءتارجىماشىنىڭ تاپ ءوزى مە دەپ قالدىم. ءتىلى دە، ءدىلى سونداي ەكەن.
قازاقتىڭ كەلىنىنىڭ ساۋكەلەسىن كەيىپكەرىنە كيگىزىپ تۇرىپ، كينومنىڭ قازاققا قاتىسى جوق دەپ تانا سالاتىن ورمەكجان ماقالانى ءوزىم جازدىم دەپ شاتتانۋى مۇمكىن ەكەن-اۋ. ونى دا انىقتاۋدىڭ جاراسى جەڭىل. جالپى انىقتايتىن دۇنيە كوپ بولىپ تۇر.
* * *
«بارشا ونەردىڭ ىشىندەگى ەڭ ماڭىزدىسى - كينو»،
لەنين.
«ەل بولام دەسەڭ، ەكرانىڭدى تۇزە»
سماعۇل ەلۋباەۆ.
وسى قاعيداتتاردى دوستان بۇرىن جاۋ ەسكەرگەنى وكىنىشتى-اق. ءبىز ەل بولامىز دەپ جىرعالىپ جۇرگەندە، ەل قىلماۋدىڭ قامىنا قايمانا جۇرت قۇلشىنا كىرىسىپ كەتتى. ەڭ اۋەلى ول مۇندارلار ارسىزدىققا ەلدىڭ كوزىن بىرتە-بىرتە ۇيرەتىپ الدى.
«اقسۋات»، «قىز جىلاعان» ت.ب. فيلمدەرىمەن ۇلت تامىرىن باسىپ كوردى. باسىندا تىكسىنگەنمەن، كەيىن ەتى ۇيرەنە باستادى، سوسىن سەلت ەتۋدى قويدى، سوسىن، ءايدا، سۇركىلدەت! ناعىز سوراقىنىڭ باسى «بوراتتان» باستالدى. بىرەن-ساران ۇلت زيالىلارىنىڭ كۇڭك-كۇڭك ەتە قالعانى بولماسا، قازاق بايعۇس قايرات قىپ جارىتپادى. سوسىن توعاننىڭ اۋزى اشىلعانداي «قاروي»، «تيۋلپان»، «كىشكەنتاي ادام»، «كەلىن»، «اكە قورلىعى»، «قايرات چەمپيون» ت.ب. شىعىپ، ۇلت رۋحانياتىنىڭ توبەسىنەن تومەن قاراي ءناجىس قۇيدى.
جامان كينونىڭ ەكى ءتۇرى بولادى. بىرەۋى اتىس-شابىس، زورلىق-زومبىلىق، كىسى ءولتىرۋ سەكىلدى قاتىگەزدىكتەردى كورسەتۋ ارقىلى قانىشەرلىككە ەتتى ۇيرەتۋگە باعىتتالادى. ەكىنشىسى، جالاڭاش-جالپى، اشىق-تەسىك، ىڭىرسۋ-قىڭسىلاۋ سەكىلدى ارسىزدىقتى جالاۋلاتۋ ارقىلى ادامنىڭ، اسىرەسە، جاس ۇرپاقتىڭ حايۋاني ينستينكتىلەرىن وياتىپ، قوعامدا زيناقورلىقتىڭ سالتانات قۇرۋىنا باعىتتالماق.
قازاقى كورەرمەنگە ەكىنشى باعىت تاڭدالىپتى. ءبىرىنشى باعىتتاعى زورلىق-زومبىلىعى كوپ كينونى ەمەس. وندايىن كوبىرەك شىعارسا كىم بىلەدى، گەنەتيكالىق جادىنداعى جاۋگەرشىلىك رۋحىن، اگرەسسياسىن وياتىپ الىپ يە بولا الماي قالامىز با دەپ قاۋىپ السا كەرەك. جۇدىرىقتاسۋدان ميلليارد جارىم قىتايدان، ميللياردتان استام ۇندىدەن شىقپاعان وليمپيادا چەمپيونى ات توبەلىندەي بولسا دا قازاقتان قايتا-قايتا شىعادى. قۋاتى ەرەن، قانى ساپالى، جىلىك مايى ءبۇتىن ەل، بۇل - قازاق! بۇل نەمەلەردى ازدىرىپ، ازعىنداتىپ، تىلىنەن، دىنىنەن بەزدىرىپ بارىپ ماڭگۇرت، ميلاۋ قىلىپ، سىدىگىن باسىنا شاپتىرىپ، قىزىن ارسىز، ۇلىن ۇياتسىز ەتىپ بىردەڭە ىستەمەسەڭ، بەتپە-بەت قاسارىسۋعا قولايسىزداۋ قايسار جۇرت. قازاقتىڭ وسىنداي ەكەنىن سىرت ەل، سىيلىق ۇلەستىرگىش جۇرت وتە جاقسى بىلەدى. سوندىقتان سوراقىلىق پەن ارسىزدىققا بەيىم دۇنيەگە باسىمدىلىق بەرىپ، ازعىندى ارقادان قاقپاق. ءبىزدىڭ «سابازدار» سوعان ءماز.
* * *
نادان قۋانار، ارساڭدار،
تاڭىرقاپ تۇرا قالساڭدار.
تاتىمدى ەشتەمە بولماس،
ادامسىپ بوسقا تالتاڭدار.
اباي.
ءاي، ورمەك! سەن وتىرىك ايتتىڭ، جالا جاپتىڭ قازاققا! سەن تاريحشىل بولساڭ، «تۇلپارىنا دوڭىزدىڭ باسقان ءشوبىن جەگىزبەگەن» كىرپياز، ازاتتىق جولىندا اتتان تۇسپەگەن اسقاق كەنەسارى جايلى نەگە تۇسىرمەيسىڭ؟! كىر-قوقىستىڭ اراسىندا ىڭىرسىعان ءجاللاپتان باسقا تاقىرىپ تاۋسىلىپ قالىپ پا؟
كينوسىنىڭ ارقاسىندا ەۋروپالىقتاردىڭ اتاسى ۆيكينگلەر جايىندا قالىپتاسقان پىكىر قانداي؟ ولار - ءباھادۇر، ولار - قايسار، ولار - پاراساتتى! ال ولگەن اتا-اناسىن جىلىكتەپ ءبولىپ، قازانعا اسىپ بالالارىنىڭ جەپ الاتىنى جايىندا تۇرتىنەكتەپ وقىعان بىرەن-ساران ادام بولماسا كىم بىلەدى! ەۋروپالىق رەجيسسەرلەر سونى بىلمەي قالدى دەيسىڭ بە؟ بىلەدى. سەنەن ارتىق بىلەتىنى ايدان انىق، ورمەك. بىراق ۇلتىمەن ساناسادى. كوكىرەگىندە نامىس، جۇرەكتە ار بار.
كينوسىماعىڭداعى جاس كەيىپكەرگە ەشكىنى «ىستەتىپ» قويىپسىڭ. «ىرىگەن اۋىزدان شىرەگەن ءسوز شىعادى». «سىلىمتىك سۇمەلەكتىڭ سىلەكەيى سىدىك تاتىر» دەۋى دە وسىندايدان-اۋ. قازاق بەيشارا نامىستانىپ ەدى. «كينو قازاققا قاتىسى جوق» دەپ جالتارىپسىڭ. تاعى دا وتىرىك. ەندەشە، انا ساۋكەلە، انا ءبىر كورىنىستى نەگە بۇگىنگى قازاقتان العانسىڭ؟!
ءاي، ورمەك! سەن ءۇشىن «نورمالنىي» شىعار. بىراق ەسى دۇرىس تەكتى قازاق ءۇشىن «ويناستان تۋعان شاتا بولۋدان» اسقان قورلىق جوق. قازاق تۇگىل مۇسىلمان ەمەس ەلدەر دە «ۆنەبراچنىي رەبەنوكتى» قادىرلەمەيدى. قازاق قىزىن قورلاعان كينوسىماعىڭدى «قازاق قىزدارىنا ارناعان گيمنىم» دەپسىڭ. سارىمايدان دامەتكەن كەۋدەڭ قۇرسىن، ورمەك! گيمن قايدا، سەن قايدا!
ەسىڭدە بولسىڭ، ورمەك! قازاق اركىمنىڭ استىندا جاتقان جاللەپتى جالاۋلاتپاعان. ابايدىڭ اكەسى قۇنانباي قاجى كەلىنى مەن اتاسى ويناس جاساعانى ءۇشىن (شاكارىم جازعان قودار مەن قامقا جايىنداعى ناقتى تاريحي دەرەك) نە ىستەگەنىڭ بىلەسىڭ بە؟ بىلمەيسىڭ، ورمەك! سەندە ونداي ورە جوق! ەندەشە ءبىل! تۇيەگە اسىپ، تاۋدان تاستاپ، تاسبوران جاساتقان. زيناقورعا قازاق ۇكىمى وسى!
حح عاسىردا اسفالتتا وسكەن يمانسىز مۇنداردان گورى، ءحىح عاسىردا قۇنارلى شىڭعىستا تۋعان قۇنەكەڭنىڭ، قازاقتىڭ تامىرىنا الدەقايدا جاقىن ەكەندىگىن ءتۇسىندىرىپ جاتۋ كەرەك تە ەمەس شىعار.
ەندى ءبىر كورىنىسىڭدە ولگەن ادامدى قۇزعىنعا جەگىزىپسىڭ. بۇنىڭ دا كەزەكتى جالا، ءشىپ-شيكى وتىرىك. يسلامعا دەيىن ارابتاردىڭ تۇڭعىش قىزىن تىرىدەي كومگەنى بار. بىراق قاي اراب ەلى قىزىن تىرىدەي كومگەنى جايلى تاريحي فيلم جاساپتى.
ورمەك! ءبىل! اراب جازيراسىنان باستاۋ العان يسلام كاۋسارى تۇركى دۇنيەسىنە بەت الدى. مۇسىلمان بولعان تۇركى بالالارىنىڭ ءبارى ىرگەلى ەل، بەرىك مەملەكەتكە اينالدى. تۇرىگىڭ وسمان يمپەرياسى بولىپ التى عاسىر ايبىنىن ادامزاتتان اسىرعانىن ءبىل. تۇركىمەننىڭ ءتورى وزىندە، ءتىلى امان دەربەس ەل، ءازىربايجاننىڭ - انە، وزبەگىڭ ورگە بەتتەدى، قىرعىزىڭ قالىسار ەمەس، تاتاردىڭ تارتىسۋدان تارتىنعان كەزى جوق. اللاعا شۇكىر، ءبىز قازاق تا ەشكىمنەن قالىسپاي زامانا كوشىندەمىز! ال يسلام جەتپەي، ماقۇرىم قالعان تامىرى ءبىر قانداستارمىز نە بولدى، ورمەك! نە بولدى؟! ايتشى! سەن ۇلىقتاعان شاماندىقتا شىرمالعان التاي، حاكاس، تىۆا، شور، ساحالار قازىر قانداي ەل؟! ورمەگى - ولەگ، ەرمەگى - ەۆگەني، بەكبولاتى - بوريس، نۇرلانى -نيكولاي، الدانى - الەكسەي بولدى. ۇيىنە كەلگەن قۇدايى قوناقتىڭ استىنا ادال جارىن سالىپ بەردى. وتارلىق ساياساتتىڭ ءبىر قاققانىنان قالدى ما؟ اتى-زاتى وزگەرىپ، جاپپاي اراققا سالىنىپ، ءداستۇرى، سالتى بىت-شىت بولىپ، تىلىنەن ايرىلىپ، قۇردىمعا بەتتەدى. سەن بۇنى بىلەسىڭ، ورمەك! سەنىڭ ۇمايشىلدىعىڭنىڭ استارىندا الاشقا جاۋلىق، قازاققا قاستاندىق جاتىر. ساعان سىرتقا جاقساڭ بولدى، قازاقپەن ساناسقىڭ جوق. سىرتقى جاۋدىڭ ايتاعى الاشتان ابزال بولدى ساعان. سەنى ايداپ سالۋشىلار، سىرتتىڭ «سىيلىق بەرگىشتەرى» بىلەدى، تۇگىن تارتساڭ مايى اققان قازىنالى قازاقيانىڭ تاريحي يەسى قازاق ەكەندىگىن. ءتاستۇيىن جۇرت، تىلىنە، دىنىنە بەرىك ەل بەرەكەسىن قاشىرمايتىنىن دا بىلەدى سىيلىق بەرگىش سىرت ەل! مۇنايىنا مۇقيات، تەمىرىنە تياناقتى ەل الباتى الدىرمايتىنىن بىلەدى ولار. قازاقيانىڭ قازىناسىنا قول سالىپ، ۇلەس قارماۋدىڭ جولى - ىرگەسىن سوگۋ! ىرگەسىن سوگۋ ءۇشىن - رۋحىن جانشى. رۋحىن جانشۋ ءۇشىن يمانىن ال. يمانى كەتكەننىڭ جيعانى كەتەدى. جيعانىندى تالان-تاراجعا سالعان كەزدە بەرگەن «وسكار» سىيلىعىنان ون ميلليون ەسە، كانن سىيلىعىنان كۆادراتيلليون ەسە بوپ سالعان قاراجاتى قايتاتىنىن بىلەدى. سول جولدا سىرتقى ەل ءوزىڭ سەكىلدى «سىرتتانداردى» تابادى. كوپ ەتىپ تابادى. نەشە عاسىر قۇلدىقتا جانشىلعان جۇرتتا قۇلدىق سانا سالتانات قۇراتىنىن بىلەدى. ءتىلى مەن دىنىنەن جەرىگەندەرگە جەل بەرىپ جەلىكتىرىپ قويادى.
* * *
«الاشقا ءىشى جاۋ بوپ، سىرتى كۇلمەك».
اباي
باسقىنشى جۇرت كەنەسارىنىڭ زامانىندا قوڭىرقۇلجانى تاپقان. يساتاي مەن ماحامبەتكە بايماعامبەت پەن ىقىلاستى سايلاعان. سىرىم زامانىندا نۇرالىلار تابىلعان. احمەتتەرگە الىبيلەردى سالعان. جەلتوقسان وقيعاسىنان سوڭ ەسىلباەۆتاردى اتقا قوندىرعان. توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا بۋتيا-سۋتيا سىندى ملادوتيۋركتەرگە قازاقستاندىق ۇلت دەگەن بالەنى باستاتقان. سوسىن ماسانوۆتار ويقاستاعان. تىلگە قارسى قاناعات جۇكەشەۆتەر، دىنگە قارسى دوسىم وماروۆ سەكىلدىلەر، كينو سالاسىندا بۇگىندە ورمەكتەر ورنەك سالۋدا.
* * *
جاھاندانۋ اجداھاسى الاش دالاسىنا كەلگەلى ءبىراز بولدى. ءومىردىڭ بارلىق سالاسىنا ازۋىن سالدى. ءبىر جۇپىنى عانا مىسال، بۇگىندە سپورتتىڭ جەكپە-جەك تۇرىنەن الەمدىك جارىستارعا قىزدار كومانداسىن اپارماعان ەلدىڭ دارەجەسىن جەرمەن-جەكسەن ەتەتىن بولدى. سونىمەن تالشىبىقتاي نازىك جاندى ارۋلارىمىز الەمدىك دودادا الىسىپ-جۇلىسىپ، تۇمسىقتارى بۇزىلىپ، تەپكىلەسىپ، كەسكىلەسىپ جاتىر. تۋرا سول سەكىلدى الەمدىك كينوفەستيۆالدارعا اپارعان كينوڭىزدىڭ سيۋجەتىندە ارسىزدىق كورىنىستەرى بولماسا، قادىرلى قوناعىڭا قازىسىز تاباق تارتقاندايسىز.
* * *
كۇندە جاقسى بولا ما،
ءبىر قىلىعى جاققانعا؟
وقالى تون تولا ما،
ار-ۇياتىن ساتقانعا.
اباي
ىندىنى كەپكەن قۇل-قاۋىم سىرتتىڭ ماراپاتىنا ەمەشەسى ءۇزىلىپ ولەتىن. «وسكار» الساق - اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلعان قۋانىش دەپ سالدى تاعى بىرەۋىسى. بۇل كينو سىيلىق الادى. ارينە، بۇراتانا ەلدىڭ بالاسىنا باس سىيلىق جوق. سىرالعى جۇرتتى سىلق ەتكىزەر مىڭعا بەرگەن ءبىر جىلتىر قاعازدى قولىنا ۇستاتار. وكىنىشتىسى، ءبىز بەيباقتى بۇقتىرۋعا سول دا جەتىپ جاتىر.
* * *
زامانعا جامان كۇيلەمەك،
زامانا ونى يلەمەك.
اباي
انەۋكۇنى تەلەديداردان كوزىمىز شالىپ قالىپتى. شەتەلدىك شوۋ- تەلەباعدارلاما ءجۇرىپ جاتىر. شوۋ جۇرگىزۋشىسى زالدا وتىرعان كوپشىلىك ايەلدەرگە ساۋال تاستادى. «ۋ كوگو ەست مۋجچينا جيگالو پو ۆىزوۆۋ؟» (كىمنىڭ جالدامالى ويناسى بار؟) دەپ. ماسقارا بولعاندا اراسىندا بار دەگەندەرى تابىلدى (بالكي، دايىنداپ قويعاندارى بولۋى كەرەك). ال «مەندە ونداي جوق» دەگەندەرىنە «ۆى - نەنورمالنايا، ۆى - فريگيدنايا، ۆى - وتستالايا جەنششينا» دەپ جۇرگىزۋشىنىڭ جاتىپ كەپ شۇيلىگىپ، كەيىمەسى بار ما؟ الگى جەردە ۇياتى بار ايەلدەر پۇشايمان بولدى. ال ويناس يەمدەنگەن زيناقورلارى زاماناۋي (سوۆرەمەننىي), وزىڭقى (تسيۆيلنىي) تانىلىپ، مەرەيى ۇستەم بولىپ ءبىر كوتەرىلىپ قالدى. بۇل جايتكە قازىر ءسىز دە جاعاڭىزدى ۇستاپ تۇرشىگەسىز. ول -زاڭدى. وسىنداي سۇمدىقتىڭ شايتان-جاشىكتەن ۋاعىزىن كۇندە تىڭداي بەرسەڭىز، ءبىرازدان سوڭ قالىپتى جاعداي رەتىندە قابىلدايتىنىڭىزعا كۇمانىڭىز بولماسىن. ءارى بەرىدەن سوڭ جاھاندانۋ زامانىنداعى الەمدىك رۋحانيات مايدانىنداعى احۋال وسى، اعايىن. ءبىزدىڭ ورمەك وسىنداي مايداننىڭ ساربازدارىنىڭ ءبىرى.
پايعامبارىمىز مۇحاممەد (س.ع.س.) ءحاديسى بار. «اقىرزاماننىڭ ءبىر بەلگىسى -ادىلەتسىزدىك نورماعا اينالىپ، زيناقورلىق جاپپاي ەتەك الادى».
وسىنداي ارسىزدىقپەن ارپالىستا ايات پەن ءحاديستى كولدەنەڭ تارتقاننىڭ ەنشىسىنە تيەتىن اتاۋ - يسلاميست، قالا بەردى - تەرروريست. وتىزىنشى جىلدارداعى ۇلت ءۇشىن كۇرەسكەندەردى «حالىق جاۋى» دەگەن. ساكەن، ءىلياس، تۇرارلار جاپوننىڭ جانسىزى، احمەت، مىرجاقىپتاردى اعىلشىننىڭ شپيونى دەگەن جالامەن جۋساتىپ سالعان. بۇگىندە حالىق جاۋى جاي دۇنيە. قازىر يسلاميست ادامزاتقا جاۋ، الەمگە - قاۋىپتى.
* * *
قازاقيانىڭ سۋىن ءىشىپ، ءدامىن تاتىپ، ءبىزدىڭ ەلدە اتىن جايعان باۋىرلاس جۇرتتان شىققان ءبىر اتاقتى قارىنداستان سۇحبات الىپ وتىرعان اڭقىلداعان بايعۇس قانداسىم:
- ءسىز - سونداي ادەمىسىز. قازاق ەمەسسىز بە؟ (ۆى وچەن سيمپاتيچنايا. ۆى نە
كازاشكا؟) - دەگەنىندە، الگى قىزدىڭ:
- ۋپاسي اللاح! (اللا ساقتاسىن!) - دەپ ىرشىپ تۇسپەسى بار ما؟ ۋاقىت
وتە ونىسىنان تاندى. وعان دا شۇكىر. بىراق فاكت ساقتاۋلى. كوڭىلدە تەرەڭ سىزات، سۇمدىق وكپە قالدى. سەبەبىن ىزدەدىم. تۇسىنۋگە تىرىستىم. و زاماندا بۇ زامان، ۋنيتارلىق مەملەكەتتەگى تيتۋلدى ۇلتتىڭ وكىلى بولۋ قاشان ار بولىپ ەدى؟ الگى قارىنداستىڭ سونشا ىرشىعانى نەسى؟ كەيىنگى جىلدارداعى ۇلت جايلى جازعان ماقالالار، كينولار لەگىن ساراپتاي كەلە تۇسىنىكتى بولدى. جاس قىزعا بەكەر وكپەلەپپىن.
ءوزىن تولەرانتتى، مادەنيەتتى، وزىڭقى (تسيۆيلنىي), تۇسىنىگى كەڭ،
زاماناۋي (سوۆرەمەننىي) كورسەتكىسى كەلگەن نامىسى كەم ماڭگۇرت-قانداس
الگى «كەلىن» سەكىلدى سوراقىلىققا نارازىلىق تانىتپاق تۇگىلى ايتاققا ەرىپ
ماقتاۋعا بەيىم. الايدا «كەلىندەگى» باس كەيىپكەردىڭ ورنىندا ايەلى،
قارىنداسى، قىزى، يا ءوز كەلىنى بولعانىن قالار ما ەدى؟ ارينە، قالامايدى! ەگەر نامىس دەگەن ۇعىمنىڭ ءيىسى بولسا، كوكىرەگىندە! اڭىز نەگىزىندەگى بەينەبىر تاريحي فورماتتا تۇسىرىلگەن كينونىڭ ايتايىن دەگەنى - «ەي، قازاقتار، سەندەر الگىندەگىدەي جاللەپتەن تاراعانسىڭدار. اكەڭ - بەلگىسىز. كورىنگەن يت سارىپ كەتەتىن انالارىڭ اناۋ!» مەنىڭ كينودان تۇسىنگەنىم سول! ارينە، وسىدان سوڭ كىمنىڭ قازاق بولعىسى كەلەدى دەيسىڭ. ونسىز دا ءتىلى مەن دىنىنەن ماقۇرىم قالت-قۇلت ەتىپ قالاي بۇرىلىپ، قايدا بەزەرىن بىلمەي تۇرعان ءدۇبارا ۇرپاقتىڭ قازاق ەمەس قازاقستاندىق ۇلت بولا سالۋى سوسىن وپ-وڭاي!
* * *
ەر ناۋان (كەنەسارىنىڭ ءىنىسى ناۋرىزباي باتىر) جاۋ قولىنا تۇسكەندە قانىنىڭ ساپاسىن، ۇرىعىنىڭ اسىلدىعىن بىلەتىن دۇشپان نەبىر سۇلۋلارىن كوزىنەن ءتىزىپ اكەلىپ، قوينىنا سالماق بولادى. قۋاتتى دا جاس باتىر پىسقىرىپ تا قارامايدى. جاراماعاندىعىنان ەمەس، ناپسىگە بەرىك، نامىسىنا يەلىگىنەن! ەرتەڭ ءوز ەلىنە شاباتىن ۇرپاق قالدىرماۋ ءۇشىن. ايتپەسە، ناۋرىزبايدا مىڭ ورمەك، ميلليون قىزتەكەنىڭ كۇشى بارى بەلگىلى عوي! مىنە، كينو! مىنە ۇلىقتايتىن دەتال! بىراق ونى بىلەتىن ورمەك قايدا!
* * *
«كارى تۇيە قۇتىرسا جۇت بولادى»
حالىق ماقالى.
كەرەمەت ءانشى اپكەمىزدىڭ اناسى جات دىنگە ءوتىپ كەتىپ، سول سەكتانىڭ سويىلىن سوعىپ جۇرگەنىنە تاڭقالا قينالۋشى ەم. تابىلماعان كەيبىر جۇمباقتىڭ ءتۇيىنى ۋاقىت وتە كەلە وزىنەن ءوزى شەشىلەدى. جاقىندا كەزەكتى جانتۇرشىگەرلىك كينو شىقتى («قايرات - چەمپيون»). سول كينودا تايرانداپ الگى اپكەمىز ءجۇر. ءرولى سونداي جاعىمسىز. قايتەسىز ەندى. ءبىر كەزدە پاتريوتتىق اندەرىن سالعاندا ەلدى تامسانتقان ونەرپاز ەدى. ءدىن ساتىلعان جەردە، ادامنىڭ ازعىن كەيىپكە تۇسە سالۋى قاسقاعىم ءسات ەكەن عوي!
* * *
قۇر ايعاي، باقىرعان قۇلاققا ءان بە ەكەن،
ونەرسىز شاتىلعان كىسىگە ءسان بە ەكەن.
اباي
ءاي، كينو تۇسىرگىشتەر، مىسالدى ونەردەن كەلتىرەيىن. كونسەرۆاتوريادا ساباق بەرگەنىم بار ەدى اننەن. سوندا تابيعاتىنان داۋىس بوياۋى سولعىن، تىنىسى تار، كەنەۋى كەم بالالار كەلەتىن. تۇسكىسى كەلەدى-اق بايعۇستىڭ، امال نە - تۇك جوق. ايايسىڭ. قۇداي بەرمەگەندى پەندە بەرۋشى مە ەدى؟ دارمەنى بولماعان سوڭ الگى جازعان نازار اۋدارماققا كوزى بادىرايىپ، تامىرى ادىرايىپ، ايدارى قالشىلداپ، تىزەسى دىرىلدەپ، بالاپان اتەش قۇساپ دارىلداپ باعادى. سويتەدى دە ەشكىمگە زيانى تيمەستەن اۋىلىنا قايتادى. سول سەكىلدى نە بولدى سەندەرگە؟ انە ءبىر رەجيسسەر ايەل تۋعالى جاتقان ايەلدى زورلاتادى، اناسىن تۇنشىقتىرتىپ ولتىرتەدى. انە بىرەۋىسى كىش ەتكەن بالاعا پلەنكانى قور قىلعان. تۋعان قىزىن زورلاعان اكەنى تۇسىرگەننىڭ ەسىنىڭ دۇرىستىعىنا كۇمانىم بار. قۇزعىن، قوداس، ەشكىمەن ەرەكشەلەنەمىن دەپ ورمەك بايعۇس ءجۇر. نازار تارتۋ ءۇشىن سونشاما تومەندەپ، ارلارىڭدى ساتىپ، نە كورىندى بەيباقتار-اۋ؟ ىشتەرىڭدەگى دۇنيە سول ما؟ «قازاندا نە بولسا شومىشكە سول ىلىنەدى» دەۋشى ەدى. كەكىلى دىرىلدەپ ءان سالعان تالاپكەر ەسكە تۇسەدى. دارىن - جوق. ال نازارعا ىلىكتىڭدەر. جەر ورتەپ شىعارعان اتتىڭ نەسى مۇرات؟!
جەزتاڭداي ءان سالعاندا، ءجۇزى نۇرلانىپ، تىڭداۋشىسىنىڭ جانىن لاززاتقا بولەيدى. مارجانداي ءتىسىنىڭ اراسى اشىلعاندا سۇلۋ ءۇن ءوزى توگىلەدى. مۇنى قازاق دارىن دەيدى. دارىنسىز بايعۇس دارمەنسىز كەلەدى. دامەسى زورى -مۇسىركەۋگە عانا لايىق.
* * *
اقساقال ايتتى باي ايتتى
كىم بولسا مەيلى سول ايتتى.
اقىل سەنبەي سەنبەڭىز،
ايات، حاديس ەمەس قوي
كۇپىر بولدىم دەمەس قوي.
قانشا قارسى كەلسەڭىز،
ناداندارعا بوي بەرمە
شىن سوزبەنەن ولسەڭىز.
اباي.
ورمەك-شامان كوپ قۇدايشىلمىن دەپ جار سالادى. «مەنىڭ قۇدايىم - ايەل» دەپ ەكىلەنەدى بايعۇس. كەلەسى قۇدايى - ۇماي، سوسىن شەتەلدىكتەردىڭ پىكىرى. «دجيپكە» مىنگەن قازاققا قىرباي، كوتتەدجبەن دە اراسى ناشار. «پودكابلۋچنيك» ەركەكتى قۇرمەتتەيدى ەكەن ء(وز ءسوزى). ورمەك - سەلەكتسيونەر. ونىڭ كينوسىنداعى سابيدە ءۇش ەركەكتىڭ قانى بار. ال كەرەك بولسا! ماكەدونسكيدىڭ اسكەرى ءبىر وتار ەشكىمەن ويناس بولعاندىعى - كينوداعى ەشكى كورىنىسكە سەبەپ بولعان كورىنەدى. رۋحقا باس يگىش مۇشرىك-ورمەك ومىردەن وتكەن ايگىلى اكتەر ءانۋار مولدابەكوۆكە سۇمدىق جيىركەنىشتى عايبات ايتقان. كۋاعا قۇمان تاستانبەكوۆتى تارتادى. مىنا ورمەك ەشكى دەگەن سۇمدىققا قالدىردى! ءوزى كوزەل (ورىس تىلدىلىگىن ايتقانىم) بولعان سوڭ، ەلدىڭ ءبارىن تەكە ەتكىسى كەلگەن. ماستۋرباتسيا دەگەن بىردەڭەسىن جانە اقتايدى. نە دەگەن كورگەنسىزدىك! تەكسىزدىكتىڭ شىڭى. نەتكەن لاستىق! فرانتسيالىق كاترين دەنەۆ كينوسىماعىن ماقتاپتى. «تايمس» جۋرنالىندا امەريكالىق دجەي كوكس دەگەن بىرەۋ كورىپ، ەسى كەتىپتى. گولليۆۋدتىق باسىلىمدا ءتانتى بوپ تاڭىرقاپ جاتقان كورىنەدى. قۇلدى قوجانىڭ بارەكەلدىسى ولتىرەدى. كينو تۇككە تۇرعىسىز ەكەنى بەسەنەدەن بەلگىلى. نەگە وسىنشا ماقتايدى دەپ ويلانبايدى ەكەن-اۋ؟ مىنە، قۇلدىق سانانىڭ ايقىن كورىنىسى وسى!
قۇلدىق سانا سونداي قيىن نارسە، سۋرەتتەپ بولمايدى. قۇل ءار قادامىن قوجانىڭ نازارىنا لايىقتاپ باسادى. قوجانىڭ كوڭىلىن تانۋدا قۇلداي سۇڭعىلا ەشكىم جوق. قوجا ارقاسىنان قاقسا، قۇل تۇرعىلاسىنا قوقيلانىپ سۇمدىق قىلادى. قۇل ءۇشىن قوجاسىنان العان ءتورت تيىن، تۇرعىلاسىنان العان ءتورت تۇيەدەن قىمبات. قوجا قۇلىنىڭ قالتقىسىز قىزمەتىن ەسكەرىپ، جانىنىنا جاقىنداتىپ، ءسال-ءپال جامباسىن تورگە يىسكەتتىرسە بولدى (پاريجگە، نيۋ-يورك، ماسكەۋگە شاقىرىپ) قۇلدا ەس قالمايدى. باقىتتان باسى اينالادى. ونداي جەردە قۇلدىڭ ءوڭى بيازى، ءجۇنى جىعىلىڭقى، جىمىپ باسىپ، جىميىپ جۇرەدى. ءوز تۇرعىلاسىنا كورسەتەتىن ىزباردىڭ ءىزى دە جوق جۇزىندە.
باسقىنشى جۇرت ءور كەلەدى. بۇراتانا ەلدىڭ تومەنشىك ءھام بۇيىعىڭقى بولعانىن قالايدى. جەڭىمپاز جۇرت شامشىل ءھام اسقاق كەلەدى. ازاتتىق ءانىڭنىڭ اسقاق شىققانى ونىڭ جۇيكەسىنە تيەدى. ورنىن كورسەتىپ اپتىعىن باسۋدىڭ امالىن ىزدەيدى. «بورات» - سول امالدىڭ باسى.
* * *
«مەن جاستارعا سەنەمىن...» ماعجان
ەي، جاس قازاق!
اعىمنان جارىلايىن. قوڭىرايىپ جۇرگەن ەدىك. جاسىراتىنى جوق، قورلانىپ، جاسىپ جۇرگەن ەدىك. كۇدەرى باۋ شاشتاي بولىپ ۇزىلۋگە شاق قالعان ەدى. سەرپىلىپ قالدىق. سەرگىگەندەيمىز. بار ەكەن. ەڭ قۋانىشتىسى جاستار ەكەن! تاۋبە! نامىس دەگەن ۇعىم نان تابۋدىڭ تاساسىندا قالدى-اۋ دەپ قامىعىپ جۇرگەندە جارق ەتكەندەرىڭ جانىمىزعا قانداي ساۋلە قۇيعانىن بىلەسىڭدەر مە، جاس قىراندارىم! اماندىقتارىڭا تىلەكتەسپىن، الداسپاندارىم! التى باستى الباستىعا اقىرا ۇمتىلعان، البىرتتارىم! الدارىڭدا ۇلكەن سىن بارىن باعامداپ العايسىڭدار. الاشقا جاۋلاردىڭ ايار كەلەتىنىن بىلگەيسىڭدەر. امبە ايامايدى. اۋەلى جاسىتقىسى كەلەدى. جاسىماي قويساڭ، ءىشى ورتەنىپ جاتسا دا، ەلەمەگەن سىڭاي كورسەتەدى. ەڭ سوڭىندا ەسالاڭ ەتىپ كورسەتىپ، دەلقۇلى ەكەندىگىڭە وزگە تۇگىلى ءوزىڭدى ناندىرىپ قويۋى مۇمكىن. راس ولاردىڭ ارقاسۇيەرى الىستا بولعانىمەن اسقاق. الايدا، ءيتتىڭ يەسى بولسا، ءبورىنىڭ ءتاڭىرىسى بار دەگەن قازاق. ءبىز ەشكىمنىڭ قازانىنا قاسىق، قامباسىنا كۇرەك سالعانىمىز جوق. بار بولعانى تاپتالعان نامىس، قورلانعان تاريحقا ارا تۇستىك. ەندەشە بىزدىكى وڭ! سىزدەر اقسىزدار! اققا قۇداي جاق!
P.S. «بورسىق ۇرعان سايىن سەمىرەدى». «ورمەك - سۇڭعىلا» ۇلتقا ۇناماعان سايىن سىرتقا ۇناي تۇسەتىنىن، ءدىنى مەن ءتىلىن قورلاي تۇسسە، سىرتتاعى قولپاشى قوقىرايا تۇسەتىنىن جاقسى بىلەدى. سوندىقتان ءسوزىم ورمەككە ەمەس! مومىن الاشىم، نامىسىڭ ويانسىن وزىڭە ارنالادى!
