بۇگiنگi كۇنi «جەلتوقسان باتىرلارى» ءسوز بولا قالسا، الدىمەن قاسiرەتتi كوتەرiلiستiڭ اتاۋسىز مارتەبەسi, سوسىن وزدەرiن «جاپا شەككەندەر» ەتiپ كورسەتiپ جۇرگەن «جاساندى» جەلتوقساندىقتار ەسكە تۇسەدi. نەگە؟

ارينە، ونىڭ ءارتۇرلi سەبەپتەرi بار. سونىڭ iشiندە تاپسىرىسپەن قۇرىلعان ۇيىمدار مەن ولاردىڭ «قوي تەرiسiن جامىلعان» جەتەكشiلەرiن بيلiك ءوز ساياساتىنىڭ ىعىنا قاراي پايدالاناتىنى - قازاق ءۇشiن جانتىق قاسiرەتكە اينالدى. جەلتوقسان اتىن وزدەرiنە ۇپاي ەتiپ، اكiم-قاراعا قىزمەت ەتكەن نەمەسە قوعامدىق ۇيىم قۇرىپ، ۇپاي تۇگەندەگەندەر از ەمەس. 1986 جىلى ۇلتتىق سەزiمنiڭ جەتەگiمەن باسىن بايگەگە تiگiپ، شەيiت كەتكەن بوزداقتاردىڭ اتىن جامىلىپ، «ەرلiكتiڭ» قۇنىن داۋلاماق بولعانداردىڭ داڭ­عازا اڭگiمەسi - كوزi تiرi ناعىز جەلتوقساندىقتاردىڭ ءوز ارالارىندا دا ايتىلىپ جۇرگەن اڭگiمە.

بيلiك ءۇشiن جەلتوقسان اقيقاتى - كوزگە شىققان سۇيەلدەي. ويتكەنi بۇگiنگi وكiمەت باسىندا وتىرعانداردىڭ دەنi - جەلتوقسان كوتەرiلiسi كەزiندە دە وسى بيلiكتiڭ قىزىعىنا ابدەن قانعاندار. ولار - قازاق تاريحى الدىندا بولاشاق ماسقاراعا باتاتىندار.

بۇگiنگi كۇنi «جەلتوقسان باتىرلارى» ءسوز بولا قالسا، الدىمەن قاسiرەتتi كوتەرiلiستiڭ اتاۋسىز مارتەبەسi, سوسىن وزدەرiن «جاپا شەككەندەر» ەتiپ كورسەتiپ جۇرگەن «جاساندى» جەلتوقساندىقتار ەسكە تۇسەدi. نەگە؟

ارينە، ونىڭ ءارتۇرلi سەبەپتەرi بار. سونىڭ iشiندە تاپسىرىسپەن قۇرىلعان ۇيىمدار مەن ولاردىڭ «قوي تەرiسiن جامىلعان» جەتەكشiلەرiن بيلiك ءوز ساياساتىنىڭ ىعىنا قاراي پايدالاناتىنى - قازاق ءۇشiن جانتىق قاسiرەتكە اينالدى. جەلتوقسان اتىن وزدەرiنە ۇپاي ەتiپ، اكiم-قاراعا قىزمەت ەتكەن نەمەسە قوعامدىق ۇيىم قۇرىپ، ۇپاي تۇگەندەگەندەر از ەمەس. 1986 جىلى ۇلتتىق سەزiمنiڭ جەتەگiمەن باسىن بايگەگە تiگiپ، شەيiت كەتكەن بوزداقتاردىڭ اتىن جامىلىپ، «ەرلiكتiڭ» قۇنىن داۋلاماق بولعانداردىڭ داڭ­عازا اڭگiمەسi - كوزi تiرi ناعىز جەلتوقساندىقتاردىڭ ءوز ارالارىندا دا ايتىلىپ جۇرگەن اڭگiمە.

بيلiك ءۇشiن جەلتوقسان اقيقاتى - كوزگە شىققان سۇيەلدەي. ويتكەنi بۇگiنگi وكiمەت باسىندا وتىرعانداردىڭ دەنi - جەلتوقسان كوتەرiلiسi كەزiندە دە وسى بيلiكتiڭ قىزىعىنا ابدەن قانعاندار. ولار - قازاق تاريحى الدىندا بولاشاق ماسقاراعا باتاتىندار.

بiراق جەلتوقساننىڭ ىزعارىندا الاڭعا شىعىپ، ۇلتتىڭ نامىسىن جىرتۋعا قاتىسقان، كەيiن سول ءۇشiن ەشكiمنەن ەش­قانداي اقى مەن مارتەبە سۇراماعان ازاماتتار دا بار. سولاردىڭ بiرi - اپكەلi-iنiلi گۇل­نار مەن قاسىم ابiلقاي­ىروۆ­تار. سودان بەرگi 23 جىل iشiندە اپكەلi-iنiلi جەلتوقساندىقتار گازەتكە شىعىپ، تەلەديداردان سويلەپ كورمەپتi. سويتە تۇرا، ولار قاندى الاڭداعى مايداننىڭ ورتاسىندا ءجۇرiپ، كەيiن­نەن تەمiر توردا جازاسىن وتەپ كەلگەندەرiن دە كوپ ءسوز ەتە بەرمەيدi.

بiز وسى بiر قاراپايىم قازاقتارمەن تiلدەسۋگە اسىقتىق. الدىمەن ابiلقايىروۆ قاسىممەن حابارلاستىق. قاسىم مىرزا اپكەسi گۇلنارمەن كەزدەستiرۋ ءۇشiن، الماتىنىڭ شەتiندەگi قاسكەلەڭ اۋدانىنا قارايتىن جاندوسوۆ اۋىلىنا الىپ كەلدi. جول بويعى اڭگiمە جەلتوقسان جا­يىندا ءوربiدi. بۇل اۋىلدا ءابiل­قايىروۆتاردىڭ قارا­شاڭىراعى بار ەكەن. الدىمەن سوندا تۇستiك. قاسىم مىرزا: «سiزدi مۇندا اكەلگەن سەبەبiم - ەكi جەلتوقساندىقتى ومiرگە اكەلiپ، تاربيەلەگەن انامىزبەن تiلدەستiرۋ، قولىنان ءدام تاتىرۋ ەدi»، - دەپ، جىلى جىميدى.

بiزدi ەسiك كوزiنەن 11 بالانىڭ اناسى جiبەك اپا قارسى الدى. 70 جاسقا كەلدi دەگەنi بولماسا، تىنىسى تىڭ، قىر ارقاسى تiك قارت انانىڭ ءجۇزi دە شۋاقتى ەكەن. اجەيدiڭ ايتۋىنشا، قاسىم ول كەزدەگi ارحيتەكتۋرالىق ينستيتۋتتىڭ 2-شi كۋرس ستۋدەنتi ەكەن. اپكەسi گۇلنار بۇرىنعى كازگۋ-دiڭ 4-كۋرسىندا وقىپ ءجۇرiپتi. قاسىم 17 جەلتوقسان كۇنi كۋرس­تاستارىمەن بiرگە الاڭعا بارىپ، سول كۇنi تۇنگە قاراي جازالاۋشىلاردىڭ قولىنا ءتۇسiپتi. «مەن ءوزiمنiڭ «اۋىر قىلمىس» جاساعانىمدى تەرگەۋ كەزiندە عانا بiلدiم، - دەيدi قاسىم. - ايىپتاۋشى پروكۋروردىڭ ماعان تاققان كiناسi - شەپتە تۇرعان ميليتسياعا بەس رەت تاس لاقتىرىپپىن. ونىڭ ۇشەۋi «نىساناعا» ءدال تيگەن كورiنەدi».

ال تەرگەۋ كەزiندە «ءجابiر كورگەن» ميليتسيا قىزمەتكەرi وتiرiك كۋالiك بەرiپتi. شەكەسiنە تاس تيگەن ميليتسيا قىزمەتكەرi مەن كۇرەك تiسiن قاسىمنىڭ «وعى» جۇلىپ كەتكەن «جابiرلەنۋشi» قىزمەتكەر: «قاسىم تاستى وڭ قولىمەن لاقتىردى»، - دەپتi. ال قاسىم بولسا تۋمىسىنان سولاقاي ەكەنiن دالەلدەي الماي، بەس جىلعا سوتتالىپ كەتە باردى. كەسiمدi جازانىڭ بiر جىل سەگiز ايىن ماڭعىشلاقتا وتەپ جۇرگەن كەزiندە، قالعان «ايىبىن» سiبiردە وتەۋگە بۇيرىق شىعىپتى. ءسويتiپ، ورiمدەي ستۋدەنت قاسىم ابiلقايىروۆ قازاقستان تۇرمەسiنە سىيماي، سiبiرگە جەر اۋدارىلىپتى. تۇرمە «جاڭارتۋىنا» سەبەپ رەتiندە ول بىلاي دەيدi: «ماڭعىشلاقتىڭ تۇرمەسiندە «جەلتوقساندىقتار» كوبەيiپ كەتكەننەن كەيiن، بiزدەن قورىققان كەڭەس جازالاۋشىلارى ءبارiمiزدi جان-جاققا تاراتتى، بiرازىمىزدى سiبiرگە، ەندi بiرازىمىزدى كولىماعا ايداپ اكەتتi. بiراق سiبiردە ءۇش اي وتىرعان سوڭ، جەلتوقسانعا بايلانىستى جەڭiلدiكتەر جاسالىپ، بوستاندىققا شىقتىم».

ال قاسىمنىڭ اپكەسi گۇلناردiڭ جازاسى قىسقا مەرزiمدە وتەلگەن كورiنەدi. ونى اناسى جiبەك اپا بىلاي ءتۇسiندiردi: «گۇلنارعا تاعىل­عان ايىپ - «ۇگiت قاعازىن» تاراتتىڭ دەگەن جەلەۋ بولدى. بiراق قىز بالا دەپ جەڭiلدiك بەردi مە، ەكi جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلسا دا، تۇرمەدە ءۇش اي عانا وتىردى. قىزىمنىڭ مەرزiمiنەن بۇرىن بوستاندىققا شىعۋىنا ادۆوكات اقىنوۆا دەگەن مىڭ بولعىر (اتىن ۇمىتىپ قالىپپىن) كوپ كومەكتەستi».

اڭگiمە اراسىندا جوعارىدا ءوزiمiز ءسوز ەتكەن جەلتوقسان ۇيىمدارى جونiندە بiلمەك ءۇشiن قاسىم مىرزادان: «سiز قايسى ۇيىمعا مۇشەسiز؟» - دەپ سۇرادىم.

«ارينە، جەلتوقساندىقتار اتىن جامىلعان قوعامدىق ۇيىمدار مەن بiرلەستiكتەر كوپ قوي. ارقايسىسىنىڭ ۇستانىمى ءارتۇرلi. مەن، اپكەم گۇلنار ەكەۋمiز دە «جەلتوقسان قوعامدىق بiرلەستiگi» دەگەن ۇيىمدامىز»، - دەدi قاسىم.

- قازiر ناقتى مالiمەتكە سۇيەنسەك، قازاقستان بويىنشا جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىستى وننان استام ۇيىم بار ەكەن. بiراق ءبارiنiڭ باسى نەگە قوسىلماي ءجۇر دەگەن سۇراققا:

- بۇرىن وسى كوپ جەلتوقسان ۇيىمدارىنىڭ باسى بiرەۋ بولاتىن. كەيiن عوي، «جەلتوقسان اقيقاتى»، «جەلتوقسان قوزعالىسى»، «جەلتوقسان قارلىعاشتارى» بولىپ ءبولiنiپ كەتكەنi. ارينە، 1986 جىلى وت پەن سۋعا بiرگە تۇسكەن ىنتىماعىمىز بۇگiندە جوق. مۇندا سايا­ساتتىڭ سالقىن اسەرi بار ەكەنi - داۋسىز. ويتكەنi جەلتوقساندىقتار اتىمەن ساياسات­قا ارالاسىپ، ابىروي جيناپ جۇرگەندەردi ايتپاعاندا، جەر­گiلiكتi بيلiكتiڭ ىقپالىمەن ىدىراتۋ ارەكەتiن جاساپ جۇرگەندەرi دە بار. بيلiكتەگiلەردiڭ بiرەۋiمiزدi الا، بiرەۋiمiزدi قۇلا كورۋi باسىمىزدى بiرiكتiرمەۋدiڭ، قازاقي رۋحتى توپتاستىرماۋدىڭ بiر ءتاسiلi شىعار، كiم بiلسiن؟ دەگەنمەن بيلiكتiڭ ىعىنا جىعىلىپ جۇرەتiن بiرەن-ساران جەلتوقسان­دىقتاردى نەمەسە ولاردىڭ ۇيىمدارىن جازعىرامىز دەپ، كوپكە توپىراق شاشپاۋ كەرەك. ماسەلەن، ماقساتى، باعىتى ءتۇزۋ، قازاقتىق تاقىرىپقا قىزمەت ەتiپ جۇرگەن ءتاپ-ءتاۋiر ۇيىمدار مەن بiرلەستiكتەر بار عوي. ولار ۇلت ءۇشiن، ەل ءۇشiن تالاي يگiلiكتi شارۋالار اتقارىپ جاتىر. جالپى، جەلتوق­ساندىقتاردىڭ باس قوسىپ، ىنتىماقتى بولۋى بيلiككە جاقپايدى. سوندىقتان بيلiك بiزدi ىدىراتىپ جiبەردi. جەكە-جەكە وتاۋ بولىپ اتقار­عان شارۋا نە وڭسىن؟!

- بۇگiنگi بيلiكتiڭ جەلتوقسان كوتەرiلiسiنە كوڭiل ءبولۋi جانە سiزدەرگە قۇرمەت كورسەتiپ، ماتەريالدىق كومەك كورسەتۋiنە كوڭiلiڭiز تولا ما؟ - دەدiم مەن قىتىعى قاتتى اڭگiمەنiڭ بiر پۇشپاعىن سۋىرت­پاقتاپ.

«بۇل - ۇزاق جانە جانعا باتاتىن اڭگiمە، - دەيدi قاسىم. - بارشاعا ءمالiم، جەلتوقسان كوتەرiلiسiنە ساياسي باعا بەرiلiپ، ول تاريحي تۇرعىدا كوتەرiلiس رەتiندە مويىن­دال­عان جوق. سوندىقتان وعان مەملەكەتتiك تۇرعىدا كوڭiل ءبولۋ ماسەلەسi اقساپ جاتىر. ال جەكە جەلتوقساندىق تۇلعالارعا كەلەر بولساق، ونىڭ دا جەتiسiپ تۇرعانى شامالى. اتىن اتاپ، ءتۇسiن تۇستەمەي-اق قويايىن، بيلiك جەلتوقسان­دىقتاردىڭ تiرiسi ەمەس، ءولiسiن دە ءبولiپ، بiرiنە باتىر اتاعىن بەرسە، ەكiنشiسiن مۇلدە اتاۋسىز قالدىرىپ قويدى. بۇل ارۋاق الدىنداعى - كۇنا، تiرiلەر الدىنداعى - ادiلەتسiزدiك.

مىسالى، ۇمىتپاسام، 1993-94 جىلدارى بولۋ كەرەك، ۇكiمەت جەلتوقساندىقتارعا ءۇي بەردi. سونداعىسى - بەس پاتەر. وعان تالاسقان ادامنىڭ سانى 80-90 شاماسىندا. مiنە، بۇل جەلتوقساندىقتاردى قورلاۋ ەمەس پە؟ بiراق كەيiننەن قايتا-قايتا حات جازىپ، ءوزiمiزدi ورتەيمiز دەگەن سوڭ عانا 1996 جىلى بارلىق جەلتوقساندىقتاردى ۇيمەن قامتاماسىز ەتتi. قاتەلەسپەسەم، سول كەزدە بiزدiڭ مۇڭىمىزبەن ساناسقان زامانبەك نۇرقادiلوۆ پەن يمانعالي تاسماعامبەتوۆ بولاتىن.

ۇكiمەت و باستا جەلتوقسان بوزداقتارىنا ارناپ قارجى دا بولگەن. بiراق ونى دا الا-قۇلا قىلدى. العاش­قىلار 2-دەن 7 ميلليون تەڭگەگە دەيiن اقشا العان بولاتىن. بiزگە كەلگەندە قازىناسىنىڭ قاقپاعى جابىلىپ قالدى ما، بارiمiزگە بiردەي 1,5 ميلليوننان ءبولiپ تاستادى. كەيiن ەستiسەك، ول زاڭدى جاساعان كiسi قايرات كەلiم­بەتوۆ ەكەن.

جەلتوقساندىقتارعا كومەك كورسەتۋ كۇن سايىن ازايىپ بارادى. العاشقى كەزدەرi دارiگەرلiك تەكسەرۋدەن وتكiزiپ تۇراتىن ەدi. قازiر ونىڭ بiرi دە جوق. تۇرمەدەن جابىسقان اۋرۋلارى بار تالاي جەلتوقسان جiگiتتەرiنiڭ ەمدەلە الماي جۇرگەنiن جاقسى بiلەمiن. مىسالى، وسى جاندوسوۆ اۋىلىنىڭ وزiنەن مولداش دەگەن ازامات بولعان. قازiر جوق. بiراز جىلدىڭ الدىندا قايتىس بولىپ كەتتi...».

«سiز، اپكەڭiز گۇلنار ەكەۋiڭiز وزدەرiڭiزدi باسپاسوزدە جاريالاماي، 23 جىلدان بەرi بۇعىپ كەلiپسiزدەر. بۇل سوندا كۇنi بۇگiنگە دەيiن تاپجىلماي وتىرعان بيلiكتەن قورقۋدىڭ سالدارى ما؟» - دەيمiن مەن تاعى بiر ويدىڭ ۇشىعىن سۋىرتپاقتاپ.

قورقاتىن نەسi بار! وزiنە جارناما جاساپ، «باتىر جەلتوقساندىق» اتانىپ جۇرگەن تالايلاردى بiلەمiن. اۋەلi كوتەرiلiستiڭ ماڭىن كورمەگەن جالعان قاتىسۋشىلاردى دا ەستiگەم. بiراق وزiمدە ونداي مiنەز جوق. «مەن - جەلتوقسان كوتەرiلiسiنە قاتىسىپ ەدiم...» - دەپ كەۋدە كەرۋدi ءجون كورمەدiم. نە ءۇشiن، كiمگە ماقتانۋىم كەرەك؟ ءوز ەلiمە، قازاعىما جاساعانىمدى بۇل­دايمىن با؟» - دەيدi قاسىم.

وسى ارادا اڭگiمەگە جiبەك اپا ارالاستى: «بالالاردى تۇرمەگە الىپ كەتكەننەن كەيiن، التى اي بويى ءۇيiمiزدi ساقشىلار كۇزەتiپ ءجۇردi. تاڭەرتەڭ دە، كەشتە دە ءۇيدi اينالىپ سارالا كيiمدiلەر ءجۇرiپ الدى. بiر كۇنi جانىم كۇيiپ كەتكەندە ءبارiن بيدايداي قۋىردىم: «الاتىن بالالاردى الىپ كەتتiڭدەر، ەندi شال-كەمپiردەن نە كەرەك، جوق الدە بiزدi دە قامايسىڭدار ما؟!» - دەدiم، اشۋلانىپ. سودان كەيiن تورۋشىلار قاراسىن باتىردى.

بالالاردى تۇرمەگە الىپ كەتكەننەن كەيiن، بiراز جىل وسى اۋىلداعى باسقا ۇلت وكiلدەرiنەن قىلمىسكەر­لەردiڭ اتا-اناسى دەگەن تۇرتپەكتi كوپ كوردiك. بارiنە شىدادىق. وسى ۇكiمەتتەن ەكi بiردەي جەلتوقسان ورەنiنiڭ اناسى ەدiڭiز دەگەن جىلى ءسوز دە، تاراتىلىپ جاتقان جاردەماقى دا كورمەدiم. بiراق ولارعا قول جايىپ وتىرعان جا­يىم جوق...».

قاسىم ابiلقايىروۆ جەلتوقسان كوتەرiلiسiنە قاتىستى قوزعالعان بارلىق قىلمىستىق iستەردi, تۇرمەدە وتىرىپ شىققان ازاماتتارعا قاتىستى جاعدايدى قايتادان قاراپ، كوتەرiلiسشiلەرگە ساياسي مارتەبە بەرiلۋگە تيiس ەكەنiن ايتادى. «ماسەلەن، ماعان ال­عاش رەت قىلمىستىق كودەكستiڭ 60 جانە 65-بابى بويىنشا «ۇلت­ارازدىقتى قوزدىرۋشى» جانە «كوپشiلiكپەن بiرگە بۇزاقىلىق جاساعان» دەگەن ايىپ تاعىلدى. بiراق كۇلكiلiسi سول - كەيiننەن وسى ەكi باپتاعى ايىپتاۋلار دالەل-دەرەكتiڭ جوقتىعى سەبەپتi الىنىپ تاستالدى. ونىڭ ورنىنا 173-باپ بويىنشا «زاڭ قىزمەتكەرiنە قول جۇمسادى» دەگەن ايىپپەن جازالادى. سوندا العاشقى ەكi باپ الىنىپ تاستالعان سوڭ، «جەلتوقسان كوتەرiلiسشiسi» دەگەن اڭگiمە جايىنا قالدى. دەگەنمەن كەيiن iستi قايتادان قوپارىپ، قايتادان جەلتوقسان كوتەرiلiسi بويىنشا سوتتادى. ەسەسiنە «جازامدى» جەڭiل­دەتiپ، بۇرىنعى بەس جىلدان ەكi جىلعا ءتۇسiردi. مۇنى ادۆوكاتىم بولعان بۋراباەۆ دەگەن ازاماتتىڭ ەڭبەگi دەپ باعالايمىن. ال ونداي جاردەمشiسi جوق ازاماتتار كۇنi بۇگiنگە دەيiن «قىلمىسكەر» بولىپ ءجۇر».

«جەلتوقسان كوتەرiلiسiنە بۇگiنگi كۇننiڭ دەڭگەيiنەن قاراساڭىز قانداي وي تۇيەر ەدiڭiز؟» دەگەن ساۋالىما قاسىم بiراز ويلانىپ قالدى. «قازاقتىڭ رۋحى ءتۇسiپ بارا جاتقان سياقتى... ەل مەن جەردiڭ بايلىعى ءوز قازاعىڭا بۇيىرماعان زاماندا، ەلدiڭ ەڭسەسi بيiكتەپ كەتەدi دەپ كiم ايتا السىن...» - دەپ، قاسىم تەرەڭ كۇرسiندi.

ءيا، كەشەگi ەلiن كەڭەستiك وكتەمدiكتەن قورعاعان باتىرلار جەرiندە ماشكەۆيچتەر مەن كيمدەر، مۇناي الپاۋىتتارى مەن كەلiمسەك قوجايىن بول­عاندا، قاسىمدارعا كiم قارايلاس بولار ەكەن؟...

جۇقامىر شوكە،

«D»

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 11 (36) وت 15 دەكابريا 2009 گ.