جيىرما جىلدان استام ۋاقىت وتسە دە ءالى كۇنگە دەيىن جاستىڭ دا، جاسامىستىڭ دا جانىن اۋىرتىپ كەلە جاتقان جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ ءبىر باستى سيپاتى وندا قازاق قىزدارىنىڭ اسقان قايسارلىعىمەن تانىلۋى ەدى. حالقىمىزدىڭ ەرلىككە تولى تاريحىندا بۇرىمدىلار نامىسشىلدىعى فەنومەنى وسىلايشا تاعى ءبىر مويىندالدى. تاۋەلسىزدىككە تۇرتكى بولعان تولقۋدا تايسالماعان قىزداردىڭ قاي-قايسىسى دا قاراپايىم قاراكوزدەر بولاتىن.

قازىر جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىستى پىكىر-كوزقاراستار سان الۋاندانىپ كەتتى. وقيعا كۋاگەرلەرى قاتارىنىڭ ءوزى جىل ساناپ كوبەيىپ بارادى ەكەن. 90-جىلداردىڭ باسىندا ەلىمىز بويىنشا «1986 جىلعى باسكوتەرۋگە قاتىستىم» دەگەندى 2-3 مىڭ ادام عانا باتىل ايتا العان بولسا، قازىرگى مەزگىلدە جەلتوقسانشىلاردىڭ قاتارى ونداعان مىڭداپ سانالادى. سونىڭ نەگىزىندە وسى ساياسي دۇربەلەڭگە قاتىستى قۇرىلىپ جاتقان قوعامدىق بىرلەستىكتەر دە كوبەيە تۇسۋدە.

جيىرما جىلدان استام ۋاقىت وتسە دە ءالى كۇنگە دەيىن جاستىڭ دا، جاسامىستىڭ دا جانىن اۋىرتىپ كەلە جاتقان جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ ءبىر باستى سيپاتى وندا قازاق قىزدارىنىڭ اسقان قايسارلىعىمەن تانىلۋى ەدى. حالقىمىزدىڭ ەرلىككە تولى تاريحىندا بۇرىمدىلار نامىسشىلدىعى فەنومەنى وسىلايشا تاعى ءبىر مويىندالدى. تاۋەلسىزدىككە تۇرتكى بولعان تولقۋدا تايسالماعان قىزداردىڭ قاي-قايسىسى دا قاراپايىم قاراكوزدەر بولاتىن.

قازىر جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىستى پىكىر-كوزقاراستار سان الۋاندانىپ كەتتى. وقيعا كۋاگەرلەرى قاتارىنىڭ ءوزى جىل ساناپ كوبەيىپ بارادى ەكەن. 90-جىلداردىڭ باسىندا ەلىمىز بويىنشا «1986 جىلعى باسكوتەرۋگە قاتىستىم» دەگەندى 2-3 مىڭ ادام عانا باتىل ايتا العان بولسا، قازىرگى مەزگىلدە جەلتوقسانشىلاردىڭ قاتارى ونداعان مىڭداپ سانالادى. سونىڭ نەگىزىندە وسى ساياسي دۇربەلەڭگە قاتىستى قۇرىلىپ جاتقان قوعامدىق بىرلەستىكتەر دە كوبەيە تۇسۋدە.

جاسىراتىن نە بار، ولاردىڭ اراسىندا سول كەزەڭدەگى ۇلتتىق نامىسىن پۇلداپ، مەملەكەتتەن قامقورلىق تالاپ ەتىپ جۇرگەندەرى، ءتىپتى سول جىلى اكىمشىل-ءامىرشىل جۇيەگە قارسى شىعۋ ويلارىنا كەلمەگەن، كەرىسىنشە، قارا باسىنىڭ اماندىعىن كۇيتتەگەن ادامداردىڭ بۇگىندە «سوتتالعان» دەگەن جالعان كۋالىك جاساتىپ، «باتىر» اتانعىسى كەلىپ جۇرگەنىن ەستىگەندە، قايران قالاسىڭ. بىراق ءبىزدىڭ بۇگىنگى ايتپاعىمىز «مەن - جەلتوقسانشىمىن» دەپ، اكىمدىك تابالدىرىعىن توزدىرىپ جۇرگەندەر جايىندا ەمەس. ءبىز كەيىنگى كەزدەرى بوياۋى مىڭ قۇبىلعان سول قاندى ەرەۋىلگە اتاق-داڭق ءۇشىن ەمەس، ەلدىك ءۇشىن قاتىسقان رۋح (وسى جايتتىڭ عانا اقيقات ەكەنى كوڭىلگە سەنىم ۇيالاتادى), سونىڭ ىشىندە، قايسار قىزدار جايىن ءسوز ەتەمىز.

جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىستى قۇجاتتار مەن ەستەلىكتەر نەگىزىندە جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەر بۇل شىرعالاڭدا قوس قازاق قىزىنىڭ قازا تاپقانىن راستايدى. ولار - ءلاززات اسانوۆا مەن ءسابيرا مۇحامەدجانوۆا. ءلاززات اسانوۆانىڭ ەسىمى قايرات رىسقۇلبەكوۆ، ەربول سىپاتاەۆتارمەن بىرگە 1986 جىلعى جەلتوقساننان كوپ ۋاقىت وتپەي-اق ايتىلا باستادى. مىڭ قارالى ستۋدەنتپەن بىرگە الماتىنىڭ ورتالىق الاڭىندا بولعان ول ءتارتىپ ساقشىلارىنىڭ قوقان-لوقىسىن كورەدى. بۇدان ءبىر اپتا وتەر-وتپەستە ءلاززاتتىڭ اناسى التىناي قىزىنىڭ جۇمباق جاعدايدا ولگەنىنەن حاباردار بولادى. نارازىلىق شاراسىنا قاتىسقان 16 جاستاعى قىزدىڭ ولىمىنە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ سەبەپشى ەكەنىنە التىناي اپايدىڭ كۇمانى جوق.

ولاي بولماسا، 1997 جىلى باس پروكۋراتۋرا ءلاززاتتى ساياسي جالادان اقتاپ، جوعارعى سوت ونىڭ قۇنىن وتەۋ جونىندە شەشىم شىعارماس ەدى. «12 جىل بۇرىن مامىر ايىندا قىزىمنىڭ اقتالعانى تۋرالى قۇجاتتى بەردى، قۇنى تولەندى. بىراق مەن ول «ءوزىن-ءوزى ءولتىردى» دەگەنگە ءالى كۇنگە دەيىن سەنبەيمىن. ال قىزىما «حالىق قاھارمانى» دەگەن اتاق بەرىلۋىن مۇلدەم تالاپ ەتپەيمىن. ويتكەنى ونى قارا حالىق باتىر اتاپ كەتتى. جالپى، جەلتوقسان قۇرباندارى تۋرالى شىندىق ءالى جۇمباق كۇيدە قالىپ كەلەدى دەپ ەسەپتەيمىن. بۇل وقيعانى تانۋعا دا تولىق ءمان بەرىلمەي جاتىر. مەن مۇنداي قايعىلى تاريح ەندى قايتالانباسىن دەپ تىلەيمىن»،  - دەيدى ءلاززاتتىڭ اناسى التىناي اسانوۆا.

23 جىل بۇرىنعى دۇربەلەڭ قۇربان ەتكەن تاعى ءبىر قايسار قىزىمىز ءسابيرا مۇحامەدجانوۆا دا سول كەزدە 16 جاستا بولاتىن. بۇل - جاستار تولقۋى تۇتانعان الماتىدان جىراقتا، وسكەمەندە بولعان جاعداي. جەلتوقساننىڭ 19-ى كۇنى وسكەمەندەگى وقۋ ورىندارى مەن جاتاقحانالاردا الماتىداعى جاعدايعا ءۇن قوسۋ جونىندەگى ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارى باستالعان. قالا الاڭدارىندا ۇيىمداستىرىلعان شارالار ىشكى ىستەر ورىندارى قىزمەتكەرلەرىمەن تاراتىلعاننان كەيىن پەداگوگيكالىق ۋچيليششەنىڭ ءبىر توپ ستۋدەنتى ءوز نارازىلىعىن ساباققا بارۋدان باس تارتىپ بىلدىرەدى. پارتيا ۇيىمدارى مەن قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى وكىلدەرى جۇرگىزگەن تەرگەۋ ناتيجەسىندە تولقۋدى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى رەتىندە ءسابيرا ۇستالادى. مۇنىڭ ارتى قايعىلى جاعدايعا اكەپ سوعادى.

ۇلتتىق قوزعالىس قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە ءور رۋحتى قىز-جىگىتتەرىمىزدىڭ جىگەرىن جانىعانى بەلگىلى. بىراق سونىڭ بارىنە تۇرتكى بولعان الماتىنىڭ ورتالىق الاڭىنداعى قاندى وقيعا ەدى. جەلتوقسان وقيعاسى جايلى دەرەكتەرگە كوز جۇگىرتسەك، ەرەۋىلگە شىققانداردىڭ باسىم كوپشىلىگى قىزدار ەكەن. جەندەتتەردىڭ تەپكىسىنە كوپ ۇشىراعان دا  سولار. «ەستەلىكتەرگە قاراپ وتىرساق، 1986 جىلى الاڭعا شىققان جاستار تولقۋىنىڭ شيرىعۋىنا جاندايشاپتاردىڭ قازاق قىزدارىن ۇرىپ-سوعۋى باستى سەبەپ بولعانىن بايقايمىز. ميليتسيانىڭ قىزداردى بۇرىمىنان سۇيرەپ، سوققى استىنا الۋى جىگىتتەرىمىزدى جان اياماي قارسىلىق كورسەتۋگە يتەرمەلەدى.

ەكىنشىدەن، ءتۇرلى ەستەلىكتەردەن وسى وقيعا كەزىندە قىزدارىمىزدىڭ جىگىتتەرگە قولداۋ كورسەتىپ قانا قويماي، ولاردان دا بەلسەندىرەك، باتىلىراق ارەكەت ەتىپ، بارلىق جاستاردى باستاپ جۇرۋگە تۇرتكى بولعانىن كورەمىز. ءتىپتى كەيبىر قايسار قىزدارىمىز تەرگەۋشىلەردەن ءۇن-ءتۇنسىز قۇتىلىپ كەتۋگە بولاتىن ساتتەردە، نامىسقا تىرىسىپ، قارسىلاسىپ باعىپ، اقىرى اباقتىعا جابىلعان»، - دەيدى جەلتوقسان وقيعاسىن زەرتتەۋشى جۋرناليست بولاتبەك تولەپبەرگەن. حالىققا سىيلى بولعان ۇلتجاندى دىنمۇحاممەد قوناەۆتىڭ ورنىنا كولبين دەگەن بىرەۋ كەلگەنىن ەستىپ، الاڭدا نارازىلىق بىلدىرگەن قىزداردىڭ ءبىرى - گۇلنار لەپەسباەۆا.

كەزىندە بۇل ارەكەتى ءۇشىن وقۋدان شىعارىلىپ، سوتتالىپ، شەتتەتۋ كورسە، بۇگىندە وجەت قىز سول تاريحي وقيعاعا ارالاسقانىن ماقتان ەتەدى. «ءبىرىنشى كۇنى ءبىر توپ جاس بولىپ الاڭعا بارا جاتقانبىز. ۋاز ماشيناسى الدىمىزعا توقتاي قالىپ، ىشىنەن تۇسكەن ميليتسيونەرلەر ءاي-شايعا قاراماي، تەپكىلەپ قۋا باستادى. ۇرىسقا ادەيى تاڭدالعانداي شەگەسى بار كەرزى ەتىكتىڭ ىزدەرى دەنەمىزدە ءالى كۇنگە دەيىن بار. وسىدان كەيىن ىشتە قالىپ قويعان ىزامەن كەلەسى كۇنى «ءبىر قازاق قالماي الاڭعا شىقسىن» دەگەن ۇندەۋ قاعازىن جازدىق. سونى گۇلميرا راحىمجانوۆا دەگەن قۇربىمىز ەكەۋمىز تاراتىپ جۇرگەن كەزدە قولعا تۇستىك. تەرگەۋ ءجۇرىپ، سوت پروتسەسى ءۇش ايعا سوزىلدى. الدىڭعى توپتا سوتتالعاندار 10 جىل ارقالاپ، اتۋ جازاسىنا كەسىلىپ جاتتى.

مەن سول كەزدەگى قالالىق سوت سۋدياسىنىڭ كەڭەسىمەن تىكەلەي پروكۋراتۋراعا ارىز جازىپ، قازاق ءتىلدى تەرگەۋشى، قازاق قورعاۋشى، قازاق سوت سۇرادىم. ول كەزدە بۇل قيىن شارۋا ەدى. سول جاعىنان ءبىز ۋاقىتتى ۇتىپ الدىق. ەكى ايدان كەيىن گۇلميرا ەكەۋمىز، ءۇش ايدان كەيىن قالعان قىزدار اقتالدى»، - دەپ ەسكە الادى گۇلنار. قارا باستىڭ قاتەرگە ىلىگەتىنىنەن قورىقپاي، شوۆينيزمگە قارسى تۇرىپ، قۋعىن كورگەن مارحابا ىبىرايىموۆا، اقكۇمىس ىقىلاسوۆا، گۇلنار بايبوسىنوۆا، ساۋلە ەشەنقۇلوۆالار مەن «ساياسي تۇتقىن» اتانىپ، تۇرمەگە وتىرىپ شىققان جانسايا ءسابيتوۆا، ناعيما ساليحوۆا، انار سەركەنوۆالاردىڭ ءومىرى دە قازاق قىزدارى قاھارماندىعىنىڭ ۇلگىسى ىسپەتتى.

«مەن ورىسشا ءبىلىم العانمىن، سوندىقتان بۇل وقيعا باستالعان كەزدە، الاڭعا شىققان جاستار ويلارىن ساۋاتتى ەتىپ جەتكىزە المايدى عوي دەپ، وزىمشە كومەك كورسەتكىم كەلدى. ەكىنشىدەن، «جاس بالالار سوققىعا شىداماي ءولىپ كەتسە، اتا-اناسىنا قيىن بولادى» دەپ ولارعا اراشا تۇسپەكشى بولدىم. مەنى بۇل وقيعاعا قاتىسۋعا يتەرمەلەگەن ءۇشىنشى سەبەپ - ەگەر ءبىز باس كوتەرمەسەك، ۇرپاعىمىز ءتىپتى قيىن جاعدايدا ءومىر سۇرەدى دەپ ويلادىم»، - دەيدى جانسايا ءسابيتوۆا. «سوڭعى كەزدەرى جەلتوقسان وقيعاسىن ەسكە الۋعا ارنالعان شارالاردىڭ جاتتاندى سيپاتقا يە بولىپ بارا جاتقانىنا قىنجىلامىن» دەگەن قاھارمان پەداگوگ بىزگە بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ قاساڭ تۇسىنىكتەر شەڭبەرىندە قالماۋىن قالايتىنىن ايتتى.

1986 جىلعى جاستار قوزعالىسىن بۇگىنگى تاريح كەڭەستىك جۇيەنى السىرەتىپ، قازاق حالقىن تاۋەلسىزدىككە جاقىنداتقان وقيعا دەپ باعالايدى. ال باسكوتەرۋگە قاتىسقان قازاقتىڭ ورىمدەي قىزدارىنىڭ ەرلىگىن سوناۋ تۇمار حانشايىمنان، بوتاگوز بەن بوپايدان، كەشەگى ءاليا، مانشۇك، حيۋازداردان جەتكەن قاسيەت دەپ بىلەمىز. الماتىداعى رەسپۋبليكا الاڭىنان ءالى كۇنگە دەيىن «مەنىڭ قازاقستانىمدى» ايتقان قىزداردىڭ باتىل ءۇنى ەستىلىپ تۇراتىنداي...

ىزعارلى ستاتيستيكا:
جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىسقانى ءۇشىن سوتتالىپ، تۇرمەگە وتىرعان، ۋاقىتشا جانە ءۇي قاماۋىنا الىنعان، سونداي-اق باسقالاي قۋعىن كورگەن قىز-كەلىنشەكتەر سانى - 45
قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى تاراپىنان سوققىعا جىعىلعان، يتكە تالانعان، ءتۇرلى دەڭگەيدەگى جاراقاتپەن اۋرۋحاناعا تۇسكەن، دەنساۋلىعىنان ايىرىلعان قىز-كەلىنشەكتەر سانى - 79
الاڭعا شىققان، ۇنپاراقتار تاراتىپ، وي-كوزقاراستارىن اشىق بىلدىرگەن قىز-كەلىنشەكتەر سانى - 66
وسى وقيعا كەزىندە ءىز-ءتۇزسىز جوعالعاندار سانى - 2

(كەستە كونستيتۋتسيالىق سوت ماتەريالدارى، جوو مۇراعاتتارى مەن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنداعى مالىمەتتەردى باسشىلىققا العان بولاتبەك تولەپبەرگەننىڭ «ءبىز بىلمەيتىن جەلتوقسان» ەڭبەگى بويىنشا جاسالدى)

"الاش ايناسى" گازەتى 16 جەلتوقسان 2009 جىل