ستۋدەنتپىز. 2 كۋرس.  قۋ باس توي-دۋمان ءۇشىن دومالار شاق. قۇدايدىڭ جارىلقاعانى شىعار، ساۋىق-سايراننان كەندە قىلمادى ءبىزدى. سونداي كۇندەردىڭ ءبىر كۇنى قۇربىمىزدىڭ اۋىلىنا «ستۋدەنتتىك ساپار» شەكتىك. ارتىنىپ-تارتىنىپ، توبىمىزبەن توپىرلاپ سوزاق وڭىرىنەن ءبىر-اق شىقتىق. مىڭ ءبىر ءتۇن ەرتەگىسىندەگى حوردىڭ قىزدارىمىز. اۋىل اعايىندارى بىزگە تاڭىرقاي قارايدى. ال ءبىز  بولساق سۇقتانعان كوزدەردە شارۋامىز قانشا، بۇكىل اۋىلدىڭ شاڭىن باسىمىزعا كوتەرەمىز. قىزىقتىڭ كوكەسى الدا ەكەن. قاس قارايعاندا شولاققورعاندىق «سايدىڭ تاسىنداي» جىگىتتەرمەن باس قوستىق. تانىستىق. ءتىل تابىستىق. بۇل جىگىتتەر وڭكەي سەن تۇر، مەن اتايىنداردىڭ «سورتىنان» بولىپ شىقتى. ونەردىڭ مايىن جىلىكتەپ شاعادى. ىشىندە سۋىرىپ سالما اقىندار دا ءجۇر. قالانىڭ سۋجۇقپاس جىلماقايلارىنداي ەمەس، دالانىڭ تابيعاتىنداي دارقاندىق بار. ولەڭ شۋماقتارىن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن  توگىپ جاتىر. بۇرىنعىنىڭ سال-سەرىلەرىنە تەڭەيسىڭ ەرىكسىز. كەشتىڭ كوركى قىزىپ كەتتى. ال دا جارىس... قىزدار جاعى سىپايىلانىپ  تۋرا «باربي» قۋىرشاعى بولا قاپتى. اڭگىمەمىزدىڭ جاراسىم تاپقانى سونشالىق، سوزدەن كوكپار جارىستىرىپ كەتتىك. بىرىنەن سوڭ ءبىرى  ونەر كورسەتتى. توست كەزەگى ەلەۋسىز عانا وي قۋىپ وتىرعان سۇلتان ەسىمدى جىگىتكە كەلدى. ونىڭ بار جوعى ءتىپتى بىلىنبەگەن. اسابا جىگىتتىڭ تانىستىرۋىنشا «سوزاقتىڭ سوكراتى». نەگە سوكرات ەكەنى بەيمالىم بولعاسىن، جۇرت دۋ كۇلدى.

ستۋدەنتپىز. 2 كۋرس.  قۋ باس توي-دۋمان ءۇشىن دومالار شاق. قۇدايدىڭ جارىلقاعانى شىعار، ساۋىق-سايراننان كەندە قىلمادى ءبىزدى. سونداي كۇندەردىڭ ءبىر كۇنى قۇربىمىزدىڭ اۋىلىنا «ستۋدەنتتىك ساپار» شەكتىك. ارتىنىپ-تارتىنىپ، توبىمىزبەن توپىرلاپ سوزاق وڭىرىنەن ءبىر-اق شىقتىق. مىڭ ءبىر ءتۇن ەرتەگىسىندەگى حوردىڭ قىزدارىمىز. اۋىل اعايىندارى بىزگە تاڭىرقاي قارايدى. ال ءبىز  بولساق سۇقتانعان كوزدەردە شارۋامىز قانشا، بۇكىل اۋىلدىڭ شاڭىن باسىمىزعا كوتەرەمىز. قىزىقتىڭ كوكەسى الدا ەكەن. قاس قارايعاندا شولاققورعاندىق «سايدىڭ تاسىنداي» جىگىتتەرمەن باس قوستىق. تانىستىق. ءتىل تابىستىق. بۇل جىگىتتەر وڭكەي سەن تۇر، مەن اتايىنداردىڭ «سورتىنان» بولىپ شىقتى. ونەردىڭ مايىن جىلىكتەپ شاعادى. ىشىندە سۋىرىپ سالما اقىندار دا ءجۇر. قالانىڭ سۋجۇقپاس جىلماقايلارىنداي ەمەس، دالانىڭ تابيعاتىنداي دارقاندىق بار. ولەڭ شۋماقتارىن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن  توگىپ جاتىر. بۇرىنعىنىڭ سال-سەرىلەرىنە تەڭەيسىڭ ەرىكسىز. كەشتىڭ كوركى قىزىپ كەتتى. ال دا جارىس... قىزدار جاعى سىپايىلانىپ  تۋرا «باربي» قۋىرشاعى بولا قاپتى. اڭگىمەمىزدىڭ جاراسىم تاپقانى سونشالىق، سوزدەن كوكپار جارىستىرىپ كەتتىك. بىرىنەن سوڭ ءبىرى  ونەر كورسەتتى. توست كەزەگى ەلەۋسىز عانا وي قۋىپ وتىرعان سۇلتان ەسىمدى جىگىتكە كەلدى. ونىڭ بار جوعى ءتىپتى بىلىنبەگەن. اسابا جىگىتتىڭ تانىستىرۋىنشا «سوزاقتىڭ سوكراتى». نەگە سوكرات ەكەنى بەيمالىم بولعاسىن، جۇرت دۋ كۇلدى. «سوزاقتىڭ سوكراتى» ورنىنان اسىقپاي تۇردى دا، ەكى كوزىن قابىرعاعا قاداپ، اڭگىمەنىڭ ءبىسسىمىللاسىن الەمنىڭ باستاۋ بۇلاعى جاراتىلىس تۋرالى دانىشپانداردىڭ كوممەنتاريىنەن باستاسا بولا ما. شاراپتىڭ بۋىنا قىزىپ العانى الابۇرتقان جۇزىنەن كورىنىپ تۇر. سىزگە وتىرىك، ماعان شىن، ويلارى ورنىمەن قالانعان كىرپىشتەي جيناقى، سوزدەرى تاسقا قاشالعانداي ۇقىپتى.

-         اقيقاتتى ىزدەگەن ادام «فيلوسوفيا» اتتى راكتان دا جامان اۋرۋدىڭ ازابىن تارتادى. ازابىن دەپ دورەكىلەمەي-اق قويايىن، عاجابىن. ومىردەگى ءوزىمنىڭ بار-جوعىمدى تارس ۇمىتتىم. نيتسشە، حايدەگگەر، گۋسسەرل، گەگەل، كانت، يبن رۋش، ءال فارابيلەرمەن «سۇحباتتاستىم». ولاردىڭ يدەيالارىمەن مەنىڭ شيكى ويلارىم ۇيلەسىم تاباتىن. سوندا كوزىم انىق جەتكەنى، عىلىمنىڭ بۇل سالاسى مىنا قايناعان تىرشىلىكتىڭ ءمانىن ءتۇسىندىرىپ قانا قويماي، وڭدىرماي اداستىرادى. اداستىرىپ قانا تىنباي، قايتا ءۇيىرىڭدى تاپقىزادى. مەن سول ءۇشىن فيلوسوفيانى ءسۇيدىم!

سۇلتاننىڭ مىنا اڭگىمەسىنە تاڭ قالعانىم سونشالىق، اۋزىمدى اشىپ سىلەيىپ  قالىپپىن. «وزىڭنەن زور شىقسا، ەكى كوزىڭ سوندا شىعادى» دەگەن وسى شىعار. بۇل جىگىتتىڭ وسىنشا ءبىلىمدى  قاي ۋاقىتتان بەرى بويىنا ءسىڭىرىپ ۇلگەرگەنىنە تاڭمىن. وسىنداي دانىشپاننىڭ تۇسىمدە ەمەس، وڭىمدە كەزدەسكەنىنە تاڭمىن. ەكى قولىن ەربەڭدەتە سوزىپ،  جان-تانىمەن تۇتاس قوزعالىپ، قابىرعامەن سويلەسىپ تۇر ول. ءبىر كەزدە قۇرداستارى ەسىنە تۇسكەن بولۋى كەرەك، جان-جاعىنا قاراپ:

-         سىزدەر تۇسىنەسىزدەر مە؟ فيلوسوفيادان بويىن اۋلاق سالعان وسى قوعامدا تۋىلعانىما وكىنەم! قاتتى وكىنەم! ورتا عاسىردا ءومىر سۇرسەم بۇلاي بەكەر ساندالىپ جۇرمەس ەم. تراكتات، ەسسە، تىم بولماعاندا كافكاداي كۇندەلىك جازىپ قالدىرار ەم ۇرپاققا. باتىستىڭ كەكەتىپ-مۇقاتۋىنا جاقسىلاپ تويتارىس بەرىپ، شىعىس فيلوسوفياسىنىڭ ءورىسىن كەڭەيتۋگە ۇلەس قوسار ەم. گەگەلدىڭ ديالەكتيكاسى توڭىرەگىندەگى ايتىس-تارتىستارعا نۇكتەنىڭ سوڭعىسىن قويىپ، جۇرتتى تىنىشتاندىرار ەم. فيلوسوفيا عيماراتىنىڭ «جاڭا قۇرىلىسىن» باستاۋ ءۇشىن، ەسكىنىڭ كوزىن بىتەۋ مىندەتتى تۇردە كەرەك ەمەستىگىن تەوريالىق تۇرعىدا دالەلدەر ەم. قالاي دەسەك تە، ول كەزدە فيلوسوفيانىڭ ورلەۋىنە جۇرتتىڭ تالعامى سەبەپشى ەدى. ادامداردىڭ مۇددەسى،  تالعامى بيىك قانا ەمەس، ۇلى  بولاتىن. ءتىپتى ويلاۋ دەڭگەيىنىڭ جوعارى بولعانى سونشالىق، قىتايدىكى، شىعىستىكى، ۇندىستاندىكى، باتىستىكى دەپ بولە-جارىپ قارايتىن. ال قازىر شە؟ بىرەگەيلەنۋ دەگەن «ازىرەيىل» شىقتى.  تۇسىنىك ءبىرىزدى. ەرەكشە قابىلەتتى جانداردى ءوز باسىم تالاي ىزدەدىم. بەكەر ىزدەپپىن. جاپونيانىڭ جەر قويناۋىنان قازبا بايلىق دامەتكەندەي بولىپپىن. مىنا بىزدەر ۇساقتالىپ كەتكەنبىز. ەڭ بولماعاندا رومانتيكالىق سارىنداعى فيلوسوفيالىق  شىعارمالاردى دا تۇسىنبەيدى قازىرگىلەر. قۇداي-اۋ، ءتىلى  جەڭىل كونفۋتسيدى وقىپ، سودان اقىل سۇراساق قايتەدى، ا؟ - دەپ ىشىندەگى زاپىران بوپ قاتقان زارىن اقتارىپ سالدى.

جۇرت تىم-تىرىس. ءبارى ءبىر-بىرىنە قاراپ «مىناۋ جىندانعان با؟» دەيدى. الدىمدا سۇلتان ەمەس، قۇددى ورالحان بوكەيدىڭ تاعانى (اتاۋ كەرە پوۆەستى) سويلەپ تۇرعانداي.  قولىنداعى اراقتى تارتىپ جىبەردى دە، ورنىنا سىلق ەتىپ وتىردى. اڭگىمەسى جانىما مايداي جاققانىن سەزدىرگىم كەلمەي، ىشتەي تەبىرەنىپ، سىرتتاي بەدىرەيىپ تۇرمىن. ۇنسىزدىكتى جۋىپ-شايماق بوپ اسابا جىگىت «ال، قىزدار، ەندەشە كەلەسى توستتى پالەنشەگە بەرەيىك» دەپ بۇرىپ اكەتتى. سۇلتان ىشتەگى كۇيىگىن جۇرتقا كورسەتكىسى كەلمەدى. سىتىلىپ اسحاناعا  شىقتى. اپىراقتاپ-تاپىراقتاپ مەن دە سوڭىنان ىلەستىم.

-          سىز... (مەنەن ءۇش جاس ۇلكەندىگىن ەسكەرىپ) نەگە عىلىم قۋمادىڭىز؟ فيلوسوفيانى قاشاننان بەرى وقىپ ۇلگەردىڭىز؟

-         مەن وقۋعا تۇسەر جىلدارى ەكونوميست، زاڭگەر بولۋ «مودا» ەدى.تالاپكەرلەر جاپاتارماعاي جابىسقان ەكونوميكا فاكۋلتەتىنە مەن دە ءتۇستىم. ءتورت جىلىم ەكونوميكانى ەمەس، فيلوسوفيانى وقۋمەن ءوتتى. وبلىستىق، قالالىق، اۋداندىق كىتاپحانالاردا مەن وقىماعان فيلوسوفيا قالماعان شىعار، ءسىرا. سەنەسىڭ بە، ديپلوم العاندا عانا ءوزىمنىڭ «ەكونوميست» ەكەنىم ەسىمە ءتۇستى. اسپان اينالىپ جەرگە قۇلاعانداي ەسىمدى جيناي الماي قالدىم.. اۋىلعا كەلگەن سوڭ، فيلوسوفيامەن قوشتاستىم. امالدىڭ جوعىنان. كۇنكورىس ءۇشىن...فيلوسوفيالىق ويلار سانامنىڭ تەرەزەسىن قاقپاسىن دەپ قۋىستارىن بەكىتىپ تاستادىم. سودان باستاپ، ويشىل اتالارىممەن كورىسپەگەلى قاشان!

-         قازىر نەمەن شۇعىلداناسىز؟

-          بانكتە مەنەدجەر بولىپ ىستەيمىن. جۇمىسىم وي قۋدان ساقتاندىراتىن  جۇمىس.

-         جيناعان ءبىلىمدى كادەگە جاراتاسىز با؟

-         قايداعى كادە! سانامدا  قاتپار-قاتپار بولىپ سىرەسىپ جاتا بەرەدى. قۇسا بولامىن كەيدە. مەنىڭ ءحالىمدى ەشكىم تۇسىنبەيدى. فيلوسوفيانى «جۇمىرتقا ءبىرىنشى جارالاعان با، الدە تاۋىق پا» دەگەن سۇراقپەن باس قاتىراتىن مىلجىڭ عىلىم دەپ تۇسىنەدى وسى جۇرت. ولاي ەمەس. تانىمدى، اقىلدى كەڭەيتەتىن فيلوسوفيا عانا. ءسىز جاقسى حاباردارسىز، قازىر ادامنىڭ اقىلىن جوعالتاتىن، نەمەسە ادامدى اقىلدان الشاقتاتاتىن نەبىر  زاتتار پايدا بولۋدا. الگى ز.فرەيد ايتقانداي «بەيسانالىق» ارەكەتتەر جوعارى ورىنعا شىعىپ كەتتى. ادامدار مىنا الەم تۇگىلى، ءوز-وزدەرىنە سۇراق قويمايدى. ماسەلەن، حايدەگگەردىڭ «مەتافيزيكاسىن» الايىق. فيلوسوف وزىنە مەتافيزيكالىق سۇراق قويۋ ارقىلى، جاۋابىن ىزدەپ تابادى. بارلىق زاتتاردىڭ دۇنيەگە قاتىناسىن زەرتتەۋ ءۇشىن، ءسىز بىلەسىز بە، ادام مىنا تىرشىلىكتەگى ءوزىنىڭ كۇيبەڭىن، ءومىر سۇرۋدەگى قاتىپ قالعان زاڭدىلىقتاردىڭ ءبارىن قۇرباندىققا شالۋى كەرەك. ءسۇيتىپ  ولە-ولگەنشە عىلىمي عۇمىر كەشۋى ءتيىس. ال ەندى جان-جاعىڭىزعا قاراڭىز. جوق، جوعارىعا، اناۋ شەتىنەن تاكاپپار، ءوزىمشىل عالىمدارعا قاراڭىز. قايسىسى حايدەگگەر، نيتسشە بولىپ وزدەرىن قۇرباندىققا شالىپ وتىر، ا؟ قايسىسى عىلىمي عۇمىر كەشىپ جاتىر؟ قايسىسىنىڭ عىلىمعا دەگەن شىن ماحابباتى بار؟ عىلىمي عۇمىردىڭ قانداي ازاپ ەكەنىن ولار سەزەدى، سوندىقتان باسىن بايگەگە تىككىسى كەلمەيدى. عىلىمنان گورى جان ءتاتتى، جەڭىل ءومىر جاقسى. ءبىزدىڭ قازاقتان نەگە الەمدى اۋزىنا قاراتاتىن سۇڭعىلا ويشىل شىقپاي جاتىر؟ نەگە؟ شىعۋى كەرەك. قۇداي باتىسقا بەرگەن ۇلىلىقتى قازاققا بەرمەدى دەيسىڭ بە؟ بەرگەن. بىزدە باعالانبايدى. باعىتىمىز باياعىدا، كەڭەستىك كەزەڭدە جوعالعان. قالاي دەيسىز بە؟ كەڭەس وكىمەتى جۇرت ويشىلدانىپ كەتپەسىن دەپ، نەمىستىڭ كلاسسيكالىق فيلوسوفيا وكىلدەرىن، ءتىپتى ونى ايتاسىز گرەكتىڭ دانىشپاندارىنىڭ ءبىرازىن وقىتپاي،  ەڭبەكتەرىن جاسىرىن ۇستادى. سونىڭ كەسىرىنەن نەبىر قازاق ويشىلدارى «جورگەگىندە» جاتىپ تۇنشىقتى. بىلە بىلسەڭىز، «جەر بەتىندە بەلگىسىز نۇكتە، سىرى بەيمالىم جۇمباق قالعان جوق» دەپ ناداندار دىلمارسيتىندەي مىنا الەم تۇگەلدەي زەرتتەلىپ بىتكەن جوق. اشىلماعان قانشاما تىلسىم بار...

شەكسىز ءبىلىمى قوينى-قونىشىنا سىيماي، ءوز-وزىنەن جىنىعىپ جۇرگەن ول تىڭدايتىن ادام تابىلعانىنا قۋانعان بولۋى كەرەك، سويلەپ جاتىر، سويلەپ جاتىر. توقتايتىن ءتۇرى جوق.  تىرشىلىكتىڭ قۇبىلىستارى تۋرالى بىرەسە استرونوميا، بىرەسە فيزيكانىڭ زاڭدىلىقتارىن العا تارتتى. ماتەريا توڭىرەگىندەگى كەيبىر ويشىلداردىڭ تۇجىرىمدارىن بەس جاسار بالانىڭ اڭگىمەسىندەي ەتتى. سوسىن ءدارۆيننىڭ ەۆوليۋتسياسىن تالقاندادى... قىزۋ ايتىسىپ كەتتىك. ءسۇيتىپ وتىرعانىمىزدا، تاڭ اتتى! ءبىز اقىرىندا شات-شالەكەي رەنجىسىپ تىندىق. مەن وعان «بەيشارالىققا باس يگەنسىڭ، كۇرەسپەيسىڭ. ماقساتىڭ ۇلى، جىگەرىڭ جاسىق. «دارىن» دەگەن باعىڭ بار. سول باقتى سەن باسقا تەپتىڭ! قۇداي قابىلەتتى «ءما، تۇنشىقتىر» دەپ بەردى مە ساعان؟ سەن  وتەلمەس قارىزىڭ، كەشىرىلمەس پارىزىڭ بارىن نەگە ەسكەرمەيسىڭ؟ كوڭىل قالدى دەپ ءومىر بويى وسىلاي قۇدايدىڭ سىيعا تارتقان زەردەسىن ىشىمدىككە ايىرباستاپ جۇرە بەرمەكسىڭ بە؟ ەسىڭدى جي!»- دەدىم. قاتتى ايتسام، كۇيىپ كەتكەندىگىمنەن.

وسى وقيعا ماعان ۇلكەن وي سالدى. اۋىل-اۋدانداردى ارالاساق، دالباسالاپ جۇرگەن دارىنداردى ىزدەيتىن ادەت تاپتىم. بولماشى كاسىپكە جەگىلىپ كەتكەندەرى جەتىپ ارتىلادى. كومپوزيتور بولا الماعان زاڭگەرلەر ءورىپ ءجۇر ەل ىشىندە. سۋرەتشىلىك دارىنى بار ەكونوميست، اقىندىق تالانتى بار ساۋداگەر، عىلىمي تانىمى بار شوپىر، اكتەرلىك تالانتى بار شاحتەر... نەتكەن قاراما-قايشىلىق! ەشقايسىسى ءوز ورنىندا وتىرعان جوق. ءبىرى تالانتىن باياعىدا جوعالتقان، ەكىنشىسى ەندى جوعالتقالى ءجۇر، ءۇشىنشىسى «جارىققا» شىعارماي جاتىپ باۋىزداعان. مىنە، تراگەديا! الماس قانشا بەرىك بولعانىمەن ورتكە توزبەي، ىلجىراپ ەرىپ كەتۋشى ەدى. بۇلار دا سونداي بولعانى ما؟ عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، الەمدە بىرنەشە ميلليونداعان تالانتتار بار بولسا، سولاردىڭ بولماشى ءبىر پايىزى عانا جاقسى تاربيە الۋىنىڭ ارقاسىندا جەتىلەدى. قالعاندارى جۇتىلىپ تىنادى. كونە گرەك ءداۋىرىن مىسالعا الايىق. اريستوتەل، اناكسيمەن، دەكارت، كلەوبۋل، حيلون، وسىلاردىڭ قاي-قايسىسى بولماسىن، دانالىققا ۇمتىلعان شاكىرتتەردى قاناتىنىڭ استىنا الىپ تاربيەلەپ، ءوز قولدارىمەن بيىككە اۋەلەتكەن. شاكىرتىن تۋعان بالاسىنان ارتىق قادىرلەيتىن. ال قازىر قانداي؟ ءولىارا كەزەڭنەن باستاپ «التىن باستىلارىمىزدى»  قي دومالاتقىزىپ، قۋ تىرلىكتىڭ ارزان سۇيەگىنە سەمىرتىپ قويدىق. قانداي ايانىشتى كورىنىس! عىلىم جاعالاپ، اعالاپ-پارالاپ جۇرگەندەردىڭ ءبىرازى قابىلەتسىزدەر، تۇقىمى تەكسىزدەر. «يت جوقتا شوشقا ۇرەدى قوراعا» دەگەندەي، عىلىمدا ءبىر تيىندىق قۇنى جوق ونداي عالىمسىماقتار مەنمەنسىگەن «مەنىن» مايعا باتىرىپ ءجۇر. استام كەۋدەسىن ايعا توسىپ، «مەن عالىممىن، سەن كىمسىڭ؟» دەپ السىزدەرگە الىمجەتتىك كورسەتكەنى قانشا!  ال، ءوزىن مىنا دۇنيەگە «باسى ارتىق» سەزىنگەن شىن دارىندار بوتەلكەمەن باياعىدا دوستاسىپ كەتكەن.