بيىل جوشى حاننىڭ تۋعانىنا 830 جىل تولادى ەكەن. وسىعان وراي «انا ءتىلى» گازەتى دوڭگەلەك ۇستەل ۇيىمداستىردى. بۇگىنگى اڭگىمەگە ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، موڭعولتانۋشى ز.قيناياتۇلى، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-ءنىڭ پروفەسسورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ن.مۇقامەتحانۇلى جانە قازاقستان تاريحى مەن مادەنيەتىنىڭ ۇلكەن اتلاسىنىڭ باس عىلىمي رەداكتورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ق.وسكەنباي قاتىسىپ وتىر.

- ەڭ الدىمەن «جوشى حان كىم؟» دەگەن ساۋال توڭىرەگىندە وي تولعاساق. قازاق تاريحىنداعى جوشى حاننىڭ ءرولىن انىقتاساق دەگەن وي بار...

بيىل جوشى حاننىڭ تۋعانىنا 830 جىل تولادى ەكەن. وسىعان وراي «انا ءتىلى» گازەتى دوڭگەلەك ۇستەل ۇيىمداستىردى. بۇگىنگى اڭگىمەگە ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، موڭعولتانۋشى ز.قيناياتۇلى، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-ءنىڭ پروفەسسورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ن.مۇقامەتحانۇلى جانە قازاقستان تاريحى مەن مادەنيەتىنىڭ ۇلكەن اتلاسىنىڭ باس عىلىمي رەداكتورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ق.وسكەنباي قاتىسىپ وتىر.

- ەڭ الدىمەن «جوشى حان كىم؟» دەگەن ساۋال توڭىرەگىندە وي تولعاساق. قازاق تاريحىنداعى جوشى حاننىڭ ءرولىن انىقتاساق دەگەن وي بار...

ز.قيناياتۇلى: جوشى شىڭعىس حاننىڭ تۇڭعىش ۇلى. ومىرىندە 60-تان اسا ءىرى شايقاسقا قاتىسىپ، الەمنىڭ 200-گە جۋىق قالا، قامالدارىن باعىندىرعان ايگىلى قولباسشى، ءارى باتىر. ول العاش 1207 جىلى ورمان جۇرتىن قان توگىسسىز باعىندىردى. 1211-1216 جىلدارى التىن ەلىنە قارسى، 1219-1224 جىلدارى حورەزم جورىعىنا قاتىسىپ سىر بويىنداعى 26 ءىرى قالا، قامالداردى باسىپ الدى. 1223-1224 جىلدارى سامارقان، ۇرگەنىش ءۇشىن بولعان ءىرى شايقاستارعا قاتىستى. سوعىستان كەيىن اكەسىنىڭ ۇسىنىسىمەن قىپشاق دالاسىن ۇلەسىنە الىپ، وسىندا ءوز ۇلىسىن قۇردى. بۇل تاريحتا «جوشى ۇلىسى» نەمەسە «قىپشاق حاندىعى» دەپ اتالادى. 1224 جىلى ەرتىس بويىندا ءوز اق ورداسىنىڭ شاڭىراعىن كوتەردى. جوشى قانشاما قاندى قىرعىندارعا قاتىسقانىمەن تابيعاتىنان ىمىراشىل، بەيبىتشىلىك سۇيگىش ادام رەتىندە تانىلادى. ءبىزدىڭ قازاق مەملەكەتىنىڭ حاندارى جوشىنىڭ تىكەلەي ۇرپاقتارى. جوشىنىڭ كىم ەكەنىن وسىلاردان-اق بىلە بەرۋگە بولادى.

- جوشى حاننىڭ ءومىربايانى مەن اتقارعان قىزمەتى قانشالىقتى زەرتتەلدى؟ بىزدە جوشى حاندى زەرتتەۋ قاي دەڭگەيدە؟

ق.وسكەنباي: جوشى حاننىڭ ءومىر تاريحى تۋرالى ورتاعاسىرلىق تاريحي دەرەكتەردە كوپ ايتىلادى، اسىرەسە پارسى تىلىندە جازىلعان راشيد-اد-دين، جۋزجاني، مۇعين اد-دين ناتانزي، كازۆيني، حايدار ءرازي، ابىلعازى ءباھادۇر حان ەڭبەكتەرىندە ناقتى مالىمەتەردى كورۋگە بولادى. قازىرگى ۋاقىتتا جوشىنىڭ ءومىربايانى جانە قولباسشىلىق، ساياسي قىزمەتى تۋرالى جەكە ماقالالار، زەرتتەۋلەر شىعىپ تۇرادى. جاقىندا زاردىحان اعامىزدىڭ مونوگرافياسى دا جارىق كوردى. ول - «قازاق مەملەكەتى جانە جوشى حان» دەپ اتالادى.

ن.مۇقامەتحانۇلى: يۋان مەملەكەتىنىڭ ايگىلى جىلناماسى «يۋان شيدە» جوشى تۋرالى جەكە تاراۋ بار. سوڭعى عاسىرلاردا قىتاي عالىمدارى دا ءبىرشاما ەڭبەكتەر جازدى.

ق.وسكەنباي: بىراق اكەسى شىڭعىس حان، قاعان ىنىلەرى وگودەي، موڭكە، قۇبىلاي، ءوزىنىڭ ايگىلى ۇلى باتى حانمەن سالىستىرعاندا جوشى جايلى جازىلعان ماتەريالدار تىم كوپ ەمەس. ونىڭ دا وزىندىك سەبەبى بار. موڭعولدار جوشىنى جاتتان تۋىلعان دەپ شەت قاقپايلاپ كەلگەندىكتەن اسا كوپ جازبادى. جوشى قۇبىلاي سياقتى قىتايدى، باتى حان سياقتى ەۋرازيا دەرجاۆاسىن بيلەگەن جوق. ونىڭ از جىلدىق عۇمىرى قىپشاق (قازاق) دالاسىندا ءوتتى. ءامىر تەمىر، شاحرۋح تۋرالى ماۋەرەنناحرلىقتار، باتى حان تۋرالى ورىستار جازعانى سياقتى جوشى جايلى اۋەلى ءبىزدىڭ قازاقتار جازۋى ءتيىس ەدى. وكىنىشكە وراي، بىزدە ورتا عاسىرلارعا ءتان جازبا دەرەك از بولدى. تەك ورتاعاسىرلىق قادىرعالي جالايىر، ءبىزدىڭ تۇڭعىش عالىمدارىمىز ش.ءۋاليحانوۆ، م.تىنىشپاەۆ، ءا.مارعۇلان ەڭبەكتەرىندە جوشى تۋرالى ۇزىك-ۇزىك مالىمەتتەر كەزدەسەدى. ول تۋرالى العاشقى مونوگرافيا جوعارىدا ايتقانداي بىزدە 2004 جىلى شىقتى. زاردىحان اعامىزدىڭ «قازاق مەملەكەتى جانە جوشى حان» دەپ اتالاتىن بۇل ەڭبەگى كوپشىلىككە ەندى-ەندى عانا تانىس بولا باستادى. ايتا كەتەتىن جايت قازىرگى ۋاقىتتا بۇل تاقىرىپقا تاتارستانداعى قازاندىق تاريحشىلار ۇلكەن نازار اۋدارۋدا. مەنەن وسى مونوگرافيانى سۇراپ، قاتتى قىزىقان.

- موڭعولدار جوشىنى «جاتتان تۋىلعان» دەپ شەت قاقپايلاۋىنا نەگىز بار ما؟ سوندا ول كىمنەن تۋىلعان؟

ز.قيناياتۇلى: اناسى قوڭىراتتاردىڭ تايپاباسى دەي شەشەننىڭ قىزى بورتە. ونى ءاربىر قازاق بىلەدى. ال اكەسىنە كەلسەك، بورتە مەركىتتەرگە قولدى بولادى. مەركىت يكە شىلەگەر پالۋاننىڭ امەڭگەرلىگىندە ءبىر جىلعا جۋىق ۋاقىت بولىپ، قۇتقارىلىپ قايتىپ كەلە جاتقان جولىندا جوشىنى تۋعان. جوشىنىڭ «مەركىتتىگى» تالاي رەت ونىڭ بەتىنە باسىلدى. موڭعولدىڭ رەسمي تاريحىندا جوشى ۇرپاعىنان ۇلى قاعان شىقپاعاندىعىنىڭ سەبەبىن ونىڭ جاتتان تۋىلعاندىعىمەن بايلانىستىرادى. ەگەر كىمدە-كىم بۇل تۋرالى اششى شىندىقتى بىلگىسى كەلسە جوعارىدا اتالعان مونوگرافيادان تولىق ماعۇلمات الادى.

ن.مۇقامەتحانۇلى: جوشى ەلىنە سىڭىرگەن ەڭبەگى، قايرات، قاجىرلىعى جاعىنان ىنىلەرىنىڭ ەش قايسىسىنان كەم تۇسپەگەن. جوشىنىڭ ۇلى باتى حاننىڭ يمپەرياعا سىڭىرگەن ەڭبەگى كۇيىكتەن كەم بە ەدى؟ جوشى شىڭعىس حان ۇلدارىنىڭ تۇڭعىشى، باتى نەمەرەلەردىڭ (وردادان كەيىن) ۇلكەنى بولا تۇرا اكە ورنىن تۇڭعىش ۇل باساتىن شىعىس سالتى ءۇزىلىپ قالدى. جوشىنىڭ مەركىت تۇقىمى دەگەن جەلەۋمەن شاعاتاي مەن جوشى، كەيىن ولاردىڭ ۇرپاقتارى ءوزارا جاۋلاسىپ ءوتتى. شىڭعىس اۋلەتىنەن شىققان بەلگىلى تۇلعالار يكە وتوگتە (حان قورىعى) جەرلەنەتىن وسيەت، سالت بولا تۇرا جوشى اۋلەتىنەن بىردە-ءبىر ادام وندا جەرلەنبەگەن. مۇنى وتكەندەگى تاريحشىلار بىلمەيدى ەمەس، بىلەدى. بىراق ۇلى شىڭعىس قاعاننىڭ ۇلكەن باسىن كىشىرەيتىپ الماس ءۇشىن وسى ءبىر تۇيتكىلدى اينالىپ وتە بەرەدى.

ز.قيناياتۇلى: بورتەدەن ايرىلعان تۇستا تەمۋجين جاس، ءارى ءالسىز بولاتىن. اۋىلىن جاۋ شاپقاندا جاڭا تۇسكەن قالىڭدىعى بورتەگە مىنىسكە ات تابا الماي قالادى. بۇل جولى تەمۋجين مەركىتتەرگە قارسىلىق كورسەتە الماي ءاز جانىن ازەر الىپ شىقتى ەمەس پە؟ سويتە تۇرا بورتەگە قالاي وكپە ايتپاق. بۇعان جاس نارەستەنىڭ قانداي كىناسى بار. تەمۋجين بۇل شىندىقتى ىشتەي مويىندادى. جوشىنى تۋعان ۇلىنداي كوردى، ونى شەت تەۋىپ كورگەن ەمەس. تەك قاعان تاعىنا مۇراگەرلىك جايىندا ءسوز بولعاندا «جوشى تۇڭعىشىم سەن ەدىڭ، تاققا وتىراتىن جول سەنىكى» دەپ ايتۋعا وجەت شىڭعىستىڭ باتىلى بارماي، تاعىن ءۇشىنشى ۇلى وگودەيگە ۇسىندى.

- سىزدەر ايتىپ وتىرعان مەركىت دەگەن كىمدەر؟ ءبىزدىڭ ورتا جۇزدەگى مەركىت تايپاسىمەن ولاردىڭ قاتىسى بار ما؟

ق.وسكەنباي: تاريحتا كوپ نارسەنىڭ ءبىر-بىرىمەن بايلانىسى بولادى. ءحىى-ءحىىى ع. توعىسىندا موڭعوليانىڭ سەلەنگە وزەنى بويىن مەكەندەگەن مەركىتتەر نەمەسە مەي-لي-زي ء(ۇش مەركىت وداعى) قازىرگى ورتا جۇزدەگى مەركىتتەردىڭ تىكەلەي اتا-بابالارى. ولار موڭعولدارمەن جايى جاراسپادى، كەكتى بولدى. 1179 جىلى بورتەنى ازات ەتكەن «بۋگۋر كەگەر» شايقاسىندا جەڭىلىسكە ۇشىراپ، سەلەنگە بويىن تاستاپ شىقتى. 1202 جىلى جامۋحا باستاعان الاقاي بۇلاق وداعى قۇرامىندا موڭعول-كەرەيتتەرمەن سوعىسىپ جەڭىلىس تاپتى. 1204 جىلى نايمان جاعىندا بولدى. وندا دا جەڭىلىسكە ۇشىراپ ەرتىسكە قاراي شەگىندى. 1205 جىلى بۇقتارمادا شىڭعىس حاننان جەڭىلىپ جەم وزەنى بويىنا ءوتىپ كەتتى. 1216-1217 جىلدارى جوشى-سۇبەدەي قولى مەركىتتەرگە سىلەيتە سوققى بەردى. وسى شايقاستان ءتىرى قالعاندارى قازاق-قىپشاق دالاسىندا ءبىرجولا قالىپ قويدى. بۇگىنگى مەركىتتەر سولاردان قالعان ۇرپاعى دەپ تە ايتۋعا بولادى. ارينە عاسىرلار بويى قازاق دالاسىنداعى كوپتەگەن تايپالار ءبىر-بىرىمەن ەتنيكالىق بايلانىستا بولدى، ارالاستى.

- بۇرىندارى جوشىنىڭ تۋىلعان جىلى تۋرالى ناقتى دەرەك ايتىلمايتىن سياقتى ەدى. سىزدەر جوشىنىڭ تۋعانىنا 830 جىل تولعانىن قانداي دەرەكتەرگە سۇيەنىپ ايتىپ وتىرسىزدار؟

ز.قيناياتۇلى: دۇرىس ايتاسىز. «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى»، راشيد اد-دين، «يۋان شي» سياقتى ەڭبەكتەردە جوشىنىڭ تۋعان جىلىنىڭ ورىنى بوس تۇر. ويتكەنى بۇلاردىڭ بارلىعى شىڭعىسحان يدەولوگياسىنىڭ اسەرىندە جازىلعان دۇنيەلەر. اتالعان شىعارمالار شىڭعىس حاننىڭ ابىرويىن الاسارتىپ الماۋ ءۇشىن بورتەنىڭ مەركىتتەرگە قولدى بولعانىن جانە ونى قۇتقارعان «بۋگۋر كەگەر» شايقاسى وقيعاسىن قازبالاماي جاناپ ءوتىپ وتىرعان. مىسالى، راشيد اد-دين «بورتە مەركىتتەردىڭ قولىنا تۇسكەندە جۇكتى ەدى. مەركىتتەر ول كەزدە كەرەيتتەرمەن تاتۋ-ءتاتتى تۇرعاندىقتان بورتەنى ۋاڭ حان ارقىلى قايتاردى» دەپ جازادى. ەگەر ولاي بولعاندا ۋاڭ حان-جامۋحا-تەمۋجين ۇشتىك وداعى بورتەنى قايتارۋ ءۇشىن مەركىتتەردى شاپقان قاندى قىرعىن بولماعان بولار ەدى عوي.

ن.مۇحامەتحانۇلى: راشيد اد-دين اتالعان ەڭبەگىن شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاعى يراننىڭ ەل حانى گازاننىڭ تىكەلەي تاپسىرماسى بويىنشا جازدى، ەڭبەكتى جازۋعا بەيجىڭنەن ادەيى شاقىرىلعان بولد چينسان باستاعان 6 موڭعول تاريحشىسى قاتىستى. ولار حان يەلەرىنە «مىنەكي اتا-باباڭىزدىڭ شەجىرەسىن جازدىق. ۇلى اتاڭىزدىڭ تۇڭعىشى جاتتان پايدا بولىپتى» دەپ قالاي ايتا الادى. مۇنداي شەكتەۋلەر ءار زاماندا دا بولعان، بولا بەرەدى دە. تالاي اششى شىندىق دەر كەزىندە جازىلا بەرمەيدى، ۋاقىت ءوتىپ، ۇرپاقتار الماسقان سوڭ بارىپ اشىلاتىنى بار.

ز.قيناياتۇلى: مەن زەرتتەۋشى رەتىندە وسى ماسەلە توڭىرەگىندە كوپ ىزدەندىم. جوشىنىڭ تۋىلعان جىلىن ايعاقتاي الاتىن ناقتى دەرەك قالدىرعان جالعىز ەڭبەك - ول ساگان سەتسەننىڭ 1663 جىلى جازىلعان «ەردەنين توۆچ» (اسىل ءتۇيىن) تاريحى. اۆتور وندا «تەمۋجين سارعىش يت جىلى (1178) 17 جاسىندا بورتەمەن باس قوسقان ەكەن» دەپ جازىپتى. تەمۋجين بورتەنىڭ توركىنىنەن كەلگەن قارا بۇلعىن ىشىكتى كەرەيت توعورىلدىڭ يىعىنا جاپقان وقيعاسى دا، بورتەدەن ايرىلىپ قالعانى دا وسى 1178 جىل.

تەمۋجين بورتەنى قۇتقارۋعا كومەكتەسۋىن سۇراپ توعورىلعا بارعانىندا «بىلتىر مەنىڭ يىعىما قارا بۇلعىن ىشىگىڭدى اكەلىپ جاپقانىڭدا ىشىگىڭنىڭ قارىمتاسىنا بىتىراعان جۇرتىڭدى بىرىكتىرىپ بەرەيىن دەگەنىم بار ەدى. سول ايتقانىم ايتقان» دەپ جامۋحا دوسىنا ەلشى جىبەرىپ، دەرەۋ قول جيناپ اتتانعانىنا قاراعاندا، توعورىل-جامۋحا-تەمۋجين ۇشتىك وداعى بورتەنى قۇتقارۋ ءۇشىن مەركىتتى شاپقان ايگىلى بۋگۋر كەگەر وقيعاسى 1179 جىلى بولعان. شايقاس كۇزدىڭ ورتاڭعى ايىندا وتكەن. كۇزدىڭ ورتا ايى دەگەنىمىز - قازان. ال تەمۋجين سوعىس الاڭىندا بورتەنى «ايدىڭ جارىعىنان تانىعانىنا» قاراعاندا بۇل قازان ايىنىڭ ورتا شەنى بولماق. بورتە وسى جولى جاۋ قولىنان قۇتقارىلىپ، اۋىلىنا قايتىپ كەلە جاتقان جولىندا جوشىنى دۇنيەگە اكەلدى. بۇل 1179 جىلدىڭ قازان ايى. بيىل جوشىنىڭ تۋعانىنا 830 جىل تولادى دەۋىمىزدىڭ سىرى وسىندا جاتىر.

- جوعارىدا ايتىلعاندارعا قاراعاندا، جوشىنىڭ جالپى تاريحتان الاتىن ورىنى بەلگىلى سياقتى. ال قازاق ءۇشىن جوشى كىم؟ قازاق تاريحىندا قانداي ورىنعا يە؟ ەندى وسى ماسەلەگە توقتالىپ كورسەك.

ن.مۇقامەتحانۇلى: بۇل وتە كۇردەلى سۇراق. تاريح اركىمگە ءتيىستى باعاسىن بەرەدى. ول ءۇشىن تاريحي تۇلعاعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك (سيمپاتيا) نەمەسە قارسىلىق (انتيپاتيا) سياقتى ينتۋيتسيادان ارىلۋ كەرەك. ۇلى ادامداردىڭ شىققان تەگىن، قانىنىڭ توبىن انىقتايمىن دەپ اۋرەگە ءتۇسۋ - بارىپ تۇرعان تۇرپايىلىق. مىسالى، شىڭعىس حان، تەمىر، جوشى، باتى حاندار ۇلتتىق شەڭبەرگە سىيمايتىن تۇلعالار. ولاردىڭ تاريحتان الاتىن ورىنى تەك ۇلتىمەن ەمەس، اتقارعان تاريحي رولىمەن ولشەنەدى. تىپتەن جوشى مەركىتتىڭ ۇلى بولدى دەگەننىڭ وزىندە، ونىڭ  قازاق تاريحىنان الاتىن ورىنى مەركىت تايپاسى شەڭبەرىندە ەمەس، قازاق تاريحىنا سىڭىرگەن ەڭبەگىمەن نەمەسە سول جولدا تارتقان تاۋقىمەتىمەن ولشەنەدى. ايتالىق، شىڭعىس حاننىڭ ەۋرازيانى باعىندىرۋدا جوشىنىڭ جانە ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ اتقارعان ىستەرىنىڭ قازاق ۇلتىنىڭ قالىپتاسۋى مەن قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنا بەلسەندى ءرول اتقارعاندىعىن قالاي جوققا شىعارماقپىز. ءبىز تاريحي وقيعالاردىڭ قوعامدىق تاريحتىڭ پروتسەسسىنە تيگىزگەن اسەرىنە نازار اۋدارۋىمىز كەرەك.

ز.قيناياتۇلى: ءنابيجان دۇرىس ايتادى. شىڭعىس حاننىڭ شاپقىنشىلىعى مەن ونىڭ كەلەشەك ۇرپاقتارىنىڭ ەل ءۇشىن ەتكەن ەڭبەگىن ءبىر-بىرىنەن اجىراتۋ ءۇشىن قازاق تاريحىنىڭ موڭعول ءداۋىرىن ەكى كەزەڭگە ءبولىپ قاراستىرۋ قاجەت.

ءبىرىنشىسى، جاۋلاپ الۋ كەزەڭى. بۇل كەزەڭ 1218 جانە 1224 جىلعا دەيىن سوزىلدى. 1218 جىلى جەبە قولى كۇشىلىك حاندى ءولتىرىپ، ەرتىس، قازىرگى قازاق التايى، ىلە، جەتىسۋ بويىندا سالتانات قۇرىپ تۇرعان لياو (قاراقىتاي) اۋلەتى بيلىگىن جويىپ، قازاق جەرىنىڭ كولەمدى بولەگىن باعىندىردى. ناتيجەسىندە حورەزمگە جول اشىلىپ، 1219 جىلى موڭعول قولى ەش قارسىلىقسىز وتىرارعا جەتتى. 6 جىلعا سوزىلعان شابۋىل ورتالىق ازيادا عاسىرلار بويى قالىپتاسقان تۇركىلىك وركەنيەتكە، جەرگىلىكتى حالىققا ۇلكەن قاسىرەت اكەلدى. بۇل قاسىرەتكە جوشىنىڭ دا قاتىسى بار.

ەكىنشى كەزەڭ، شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاقتارى ورتالىق ازيادا اتالارىنىڭ قيراتقاندارىن قالپىنا كەلتىرىپ، ارقايسىسى ءوز يەلىگىندەگى ەلدىڭ، جەرىنىڭ ىرگەسىن بەكىتىپ، دامىتۋ ءۇشىن جۇرگىزگەن جانكەشتى كۇرەسىمەن ايشىقتالادى. ەكى كەزەڭدەگى العا قويىلعان ماقساتى پەن اتقارعان مىندەتتەر ءبىر-بىرىنە ۇقسامايدى. ونى اتقارۋشىلارى دا مۇلدەم باسقا بۋىن وكىلدەرى بولدى.

ق.وسكەنباي: زاردىحان اعاي ايتقان ەكىنشى كەزەڭ ءبىزدىڭ وتاندىق تاريحىمىزدا «موڭعول ۇلىستارىنىڭ بيلىك قۇرعان ءداۋىرى» دەپ اتالادى. بۇل كەزەڭنىڭ باسىندا جوشى حاننىڭ ءوزى تۇرادى. ول بۇرىن قىپشاق اتانىپ كەلگەن جەرگىلىكتى تۇركى-قازاق تايپالارى نەگىزىندە ءوز ۇلىسىن قۇردى. ەرتىس بويىندا ۇلىستىڭ اق ورداسىنىڭ شاڭىراعىن كوتەردى. وردانىڭ تەرريتورياسى ەرتىستەن-ەدىل، ۇلىتاۋدان-قاراتال، تومەنگە دەيىن، وڭتۇستىگى سىر بويى ساۋران، بارچىكەنتكە دەيىنگى اۋماقتى الىپ جاتتى. بۇل دەگەنىمىز قازىرگى قازاقستان تەرريتورياسىنىڭ 60-65 پايىزىن قۇرايدى. ۇلىستىڭ باس بيلىگى شىڭعىس حان اۋلەتىنىڭ قولىندا بولعانىمەن ءداستۇرلى قازاق قوعامىنىڭ رۋ-تايپالىق جەرگىلىكتى بيلىك جۇيەسى، حالىقتىڭ ءتىل، مادەنيەتىنە تۇپكىلىكتى وزگەرىس اكەلە قويعان جوق. كەرىسىنشە جوشى ۇرپاقتارى 2-3 بۋىننان كەيىن وزدەرى تۇركى-قازاق بولىپ كەتتى. اق وردا ءىس جۇزىندە جوشى، ونىڭ ۇرپاقتارى بيلىگىندەگى قازاق مەملەكەتى بولاتىن. جوشى ولگەننەن كەيىن جوشى ۇلىسى اسكەري ەكى قاناتقا بولىنگەندە اق وردا جوشىنىڭ تۇڭعىش ۇلى وردا ەجەننىڭ باسشىلىعىندا وزىندىك دەربەس بيلىگىن ساقتاپ قالدى.

- جوشى حاننىڭ مەزگىلسىز جۇمباق ءولىمىنىڭ سىرى نەدە جانە ول قاي جىلى بولعان؟

ز.قيناياتۇلى. تاريحتا جوشى حاننىڭ ولگەن ۋاقىتى تۋرالى كەسىپ پىكىر ايتقان ادام - پارسى تاريحشىسى كازۆيني. اۆتور ءوزىنىڭ «تاريح-ي-گۋزيدە» (تاڭدامالى تاريح) اتتى ەڭبەگىندە «تۋشي (جوشى) اكەسىنەن 6 اي بۇرىن ءولدى» دەپ اتاپ كورسەتكەن. شىڭعىس حان 1227 جىلى 16 تامىزدا 66 جاسقا قاراعان شاعىندا دۇنيەدەن وتكەنى بەلگىلى. ەگەر كازۆيني ايتقانداي جوشى اكەسىنەن 6 اي بۇرىن ولگەن دەپ قاراساق ول وسى جىلدىڭ اقپان-ناۋرىز ايىندا دۇنيە سالعان بولىپ شىعادى. بىراق بۇل دەرەك تاريحي وقيعالاردىڭ جەلىسىمەن مۇلدەم ساي كەلمەيدى.

شىڭعىس حان 1225 جىلى ەرتىستى جايلاپ، گالبا تاۋىنىڭ بوكتەرىندە جەڭىس تويىن تويلاپ، سول جىلى كۇزدە تۋلانىڭ قارا ورمانىنداعى ءوز ورداسىنا قايتىپ ورالعانى بەلگىلى. قاعان وسى جىلى، وسى جۇرتتا الدا تۇرعان سي سيا جورىعىنا بايلانىستى ۇلى جيىن شاقىردى. جيىنعا قاعاننىڭ ۇلدارى، اسكەر باسىلارى مەن نوياندارى تاي تۇياعى قالماي كەلەدى. دەنساۋلىعىنا بايلانىستى تەك جوشى كەلە المايدى. ۇلى جيىن كەزىندە «جوشىنىڭ ناۋقاس دەگەنى بەكەر، ەسەن-امان قىپشاق دالاسىندا قۇلان اۋلاپ ءجۇر» دەگەن قاۋەسەت تارايدى. بۇل حاباردى ەستىپ قاھارىنا مىنگەن شىڭعىس حان ءوزى قول باستاپ، وگودەي، شاعاتايمەن بىرگە جوشىعا قارسى اتتانباقشى بولادى. ءدال وسى ساتتە «جوشى ءولدى» دەگەن سۋىق حابار كەلىپ جەتەدى. قايتالاپ ايتايىن بۇل 1225 جىلدىڭ قوڭىر كۇزى. ال شىڭعىس حان سي سيا جورىعىنا اتتانعانى 1226 جىلدىڭ كۇز ايى. وسىنداي ناقتى دەرەكتەرگە سۇيەنگەن دجامال كارشي، ءحۇىىى عاسىردا ءومىر سۇرگەن موڭعول تاريحشىسى گومبوجاۆ جانە باسقاداي كوپتەگەن عالىمدار جوشى 1225 جىلى كۇزدە 46 جاسىندا دۇنيەدەن ءوتتى دەگەن قورىتىندىعا كەلگەن. ءبىزدىڭ ويىمىزشا بۇل بىردەن-ءبىر دۇرىس ەسەپ.

جوشىنىڭ مەزگىلسىز جۇمباق ءولىمى جايلى ايتىلعان پىكىرلەردى ۇشكە توپتاپ قاراستىرۋعا بولادى.

ءبىرىنشى، راشيد اد-دين، يۋان-شي اۆتورلارى، ەۋروپالىق تۇڭعىش مونعولتانۋشى عالىم ك.د'وسسون جانە سوڭعى كەزدەگى كوپتەگەن اۆتورلار جوشى ۇرگەنىش شايقاسى كەزىنەن (1223) سىرقاتتانىپ، ناۋقاسى اسقىنىپ قايتىس بولدى دەپ جازادى.

ەكىنشى، ن.اريستوۆ، بيچۋرين قاتارلى تاريحشىلار جانە ۆ.يان، جۋزجاني قاتارلى جازۋشىلار جوشى موڭعول ورداسى جانسىزدارىنىڭ قولىنان قازا تاپتى دەپ پايىمدايدى.

ءۇشىنشى، جوشى ۇلىتاۋدا قۇلان اۋلاپ ءجۇرىپ ات ءۇستى جەبە تارتقان كەزىندە اتتان قۇلاپ العان اۋىر جاراقاتى اسقىنىپ قايتىس بولدى دەلىنەتىن وتەمىس قاجىنىڭ پىكىرى. «اتتان قۇلاپ العان جاراسىنان» ءولدى دەگەندى ءبىرىنشى پىكىردەگىلەر دە قولدايدى. قازاقتىڭ «اقساق قۇلان» كۇيى، اڭىزى دا وسىنى مەڭزەيدى. ال ەكىنشى پىكىرگە كەلسەك وندا ادەبي سارىن باسىم. ءبىز وسىلاردى ساراپتاي كەلە وتەمىس قاجىنىڭ جازعانى شىندىققا جاقىن دەپ ەسەپتەيمىز.

ن.مۇقامەتحانۇلى: موڭعول اراسىندا «شىڭعىس-نامە» كەڭ تاراماعان كورىنەدى. سويتە تۇرا ولار دا «جوشى اڭ اۋلاۋ كەزىندە العان جاراقاتىنان كوز جۇمدى» دەپ قارايدى ەكەن. قۇربانعالي حاليد ءوزىنىڭ «تاۋاريح حامساسىندا» (بەس تاريح) وسىلاي جازدى. قالاي دەگەنمەن وسى ءۇشىنشى پىكىر شىندىققا ءبىر تابان جاقىن-اۋ دەيمىن.

- جوشى قايدا جەرلەنگەن؟ ۇلىتاۋداعى جوشىنىڭ مازارى تۋرالى نە ايتار ەدىڭىزدەر؟

ز.قيناياتۇلى: جوشى قازاق توپىراعىندا جەرلەنگەندىگىندە ءسوز جوق. مازارعا كەلسەك، ول جوشى حانعا ارنالىپ تۇرعىزىلعانىنا ءبىز كۇمان كەلتىرمەيمىز. بىراق وندا جوشى حاننىڭ سۇيەگى جوق.

بىرىنشىدەن، قاعاننىڭ ءوزى جانە ۇرپاقتارى و دۇنيەدە دە جاۋىنىڭ كوزىنە ءتۇسىپ قالماس ءۇشىن بارلىعى مۇقيات جاسىرىن بولسىن دەگەن شىڭعىس حاننىڭ ءوز وسيەتى بار. جوشى ولگەندە قاعان ءتىرى بولاتىن. اكەسىنىڭ كوزى تىرىسىندە جوشى حانعا مازار تۇرعىزىلۋى مۇمكىن ەمەس. تىپتەن اتاسىنان 19-20 جىل كەيىن دۇنيە سالعان كىشى دەرجاۆا بيلەۋشىسى باتى حاننىڭ ءوزى قايدا جەرلەنگەنى قازىرگە دەيىن بەلگىسىز.

ەكىنشىدەن، مازاردان 1946 جىلى مارعۇلاندار تاپقان سۇيەك 70-72 جاس شاماسىنداعى ەر ادامعا ءتان. ال جوشى 46 جاسىندا و دۇنيەلىك بولعان ادام.

ۇشىنشىدەن، مازاردىڭ جەر استى جانە جەر ءۇستى ارحيتەكتۋرالىق كونسترۋكتسياسى، قولدانعان قۇرىلىس ماتەريالى ءحۇ-ءحۇى عاسىرلارعا جاتادى.

سوندىقتان ۆ.بارتولد ايتقانداي مازاردى جوشىنىڭ مۇسىلماندانعان حان ۇرپاقتارىنىڭ بەيىتسىز قالعان حان باباسىنا (جوشىعا) ارناپ كەيىنىرەك تۇرعىزىلعان بولۋى ابدەن مۇمكىن. مۇنداي سالت ءبىزدىڭ مۇسىلمان جۇرتىندا قازىردە جالعاسىپ جاتىر عوي. جوشىنىڭ كەيىنگى بىرەر ۇرپاعىنىڭ سۇيەگى وسى ماڭدا جاتىر. مازاردى تۇرعىزعان ادام باباسىنىڭ سۇيەگى تۋرا وسى نۇكتەدە بولماسا دا وسى اۋماقتا جاتقانىنا ءشۇبا كەلتىرمەگەن بولار.

- ەندىگى جەردە جوشى حاننان تاراعان ۇرپاق جايىنا توقتالساق...

ق.وسكەنباي: راشيد اد-ءديننىڭ ەسەبى بويىنشا جوشى ءتورت ايەل الىپ، 40 ۇل دۇنيەگە اكەلگەن، ولاردىڭ ىشىنەن 14 ۇلدىڭ اتى بەلگىلى. ۇرپاقتارى يراننان قىپشاق دالاسىنا دەيىن كەڭ تارادى دەپ جازعانى بار. اۆتورى بەلگىسىز «مۋيزز ال-انساب» شەجىرەلىك شىعارما بويىنشا جوشى سەگىز ايەل العان، ۇرپاقتارىنا سان جەتپەيدى دەلىنەدى. شىنىمەن دە جوشى ۇرپاقتارى شارتاراپقا جايىلدى. تۇڭعىش ۇلى وردا ەجەننەن قازاق حاندارى اۋلەتى، باتىدان التىن وردا بيلەۋشىلەرىنىڭ بىرەر بۋىن وكىلدەرى، شيباننان وزبەكتەر جانە سوڭعى ورتا عاسىرلارداعى ماۋەرەنناحر بيلەۋشىلەرى، توقاي-تەمىردەن استراحان، قىرىم بيلەۋشىلەرى تارادى. ولاردىڭ ۇرپاقتارى سول ەلدەرگە ءسىڭىسىپ كەتتى. ولاردىڭ اتا-بابالارى بيلىك قۇرعان جەرلەرگە جەرلەنگەن.

ز.قيناياتۇلى: مەن وسىدان 2-3 جىل بۇرىن تۇركىستانداعى قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىنە باردىم. سوندا تۇرعان كوك تاسقا قازاق حاندارى كەستەسىن توقاي-تەمىردەن تاراتىپ ويىپ جازىپ قويىپتى. بۇل جانساق پىكىر. جانساقتىق ابىلعازىنىڭ «تۇرىك شەجىرەسىنەن» باستاۋ الادى. شاكارىم قۇدايبەردىۇلى دا وسىلاي جازعان. جاڭا قانات ايتتى عوي، توقاي-تەمىر اۋلەتىنىڭ قازاق حاندارىمەن قاتىسى جوق دەپ. ءبىر سۇحباتتا مۇنىڭ ءبارىن جىلىكتەپ تاراتا الماسپىز. بىراق بۇل تاريحتا انىقتالعان شىندىق. كوك تاستاعى كەستەنى وزگەرتۋ قاجەت.

- ولاي بولسا ەندى جوشىنىڭ وردا ەجەننەن تاراعان قازاق حان اۋلەتى تاريحىنا قىسقاشا اتاپ وتسەڭىزدەر...

ق.وسكەنباي: جوشى شىڭعىس حاننىڭ ءوز جارلىعىمەن تاعايىندالعان موڭعول دەرجاۆاسىنىڭ قىپشاقتاعى جەكە دارا دارۋگاشىسى (جەرگىلىكتى بيلەۋشىسى). جوشى ولگەسىن شىڭعىس حان بۇل ورىنعا باتى حاندى تاعايىندادى. وردا ەجەن اكەسى قۇرعان اق وردانىڭ مۇراگەرى بولىپ قالا بەردى. 1368 جىلى موڭعول دەرجاۆاسىنىڭ سوڭعى بيلەۋشىسى توعون-تەمىر بەيجىڭنەن قۋىلعانعا دەيىن شەتكەرى ايماقتاردا قۇرىلعان موڭعول ۇلىستارى يمپەرياعا باعىنىشتى بولدى. بيلەۋشىلەرى «موڭعول ۇلىستارىنىڭ كىشى حاندارى» دەپ اتالدى. سوندا «قازاق حاندارىنىڭ اتاسى نەمەسە قازاقتىڭ العاشقى حانى كىم؟ » دەگەن ماسەلە تاريحشىلاردى كوپ جىلدار بويى مازالاپ كەلدى. اقىرى ءحىح عاسىردا عۇمىر كەشكەن بەلگىلى تاريحشىلار حاممەر، لەۆشين، شوقان ءۋاليحانوۆ ءبىر اۋىزدان ورىس حاندى قازاق حاندارىنىڭ اتاسى دەپ تانىدى. شىمتايدىڭ ۇلى ورىس حان اق وردانىڭ بيلىگىنە كەلۋىمەن اق وردا تاۋەلسىز مەملەكەتكە اينالدى. ورىس حان التىن وردانىڭ استانالىق قالالارىن دا وزىنە باعىندىردى. قازاقتىڭ جەر كىندىگىندەگى سىعاناقتى مەملەكەتتىڭ استاناسى ەتتى. حان ورداسىن تىكتى. وردادا اق وردانىڭ اق تۋى كوتەرىلدى. قازاقتىڭ العاشقى ارمياسى - الاش مىڭدىعى وسىندا جاساقتالدى. ورىس حاننىڭ ۇلدارى توقتاقيا، تەمىر-مالىكتەر الاش مىڭدىقتارىن باستاپ ءامىر تەمىرمەن تالاي مارتە شايقاستى.

ز.قيناياتۇلى: قازىرگە دەيىن قازاقتا عالىمدىلىعى جاعىنان باتىس پەن شىعىسقا كەڭ تانىلعان شوقاننان اسقان تاريحشى جوق. ونىڭ ۇستىنە شوقان حان ۇرپاعى. سول شوقانىمىز قازاق حاندارى اۋلەتى كەستەسىن ورىس حاننان باستاپ ءتىزىپتى. قازاق حاندارىنىڭ اتاسى ورىس حان بولسا، ول بيلەگەن اق وردا نەگە قازاق مەملەكەتى ەمەس؟! بۇل ماسەلەنى تاريحشىلار كوپ جىلدار بويى كوتەرىپ كەلەدى. ەگەر مۇنى مويىنداساق قازاق مەملەكەتتىلىگى تاريحى ادەتتە ايتىپ جۇرگەندەگىمىزدەن 100 جىلعا ۇزارا تۇسەر ەدى.

اق وردا مەن قازاق حاندىعىنىڭ اراسىندا تەرريتوريالىق، ساياسي-ەكونوميكالىق، رۋحاني تىعىز بايلانىس بار. ديناستيالىق بيلىك جۇيەسىنىڭ اراسىندا تەك ءبىر ادامنىڭ جارتى عۇمىرىنداي عانا (37-38 جىل) ءۇزىلىس بار. بيلىككە ورىس حاننىڭ نەمەرەسى باراقتان كەيىن شوبەرەلەرى كەرەي مەن جانىبەك (ول باراقتىڭ ۇلى) شىقتى. قادىرعالي جالايىر «بۇل جانىبەك حان اتاسىنىڭ ۇلىسىن ءوزى باسقاردى» دەپ بەكەردەن-بەكەر ايتپاعان عوي. ول اتاسىنىڭ ۇلىسى دەپ اق وردانى ايتىپ وتىر. ك.پيششۋلينا بار، مىنا وتىرعان قانات بار بىزدەر «قازاق حاندىعى اق وردانىڭ قايتا شاڭىراق كوتەرۋى» دەگەن پىكىردى كوپتەن بەرى ورتاعا سالىپ كەلەمىز. بىراق ازىرگە بۇل كونتسەپتسيانى جوققا شىعارعان نەمەسە قولداعان ەشكىمدى كورمەدىك.

ن.مۇقامەتحانۇلى: ەجەلگى جانە ورتا عاسىرلاردا اۋلەتتىك بيلىكپەن بىرگە مەملەكەتى جويىلىپ، ورنىنا پرينتسيپيالدى تۇردە جاڭا مەملەكەت كەلىپ وتىردى. اق ورداعا دەيىنگى قازاق تاريحىندا دا سونداي. ال شاڭىراعىن جوشى كوتەرگەن اق وردادان باستاپ قازاق حاندىعىن كۇشپەن جويعانعا دەيىن قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ جالعاستىعى ۇزىلگەن ەمەس. ارينە ورىس وتارشىلارى قازاقتىڭ دەربەس مەملەكەتتىك جۇيەسىن بۇزدى عوي. بىراق كەڭەستەر وداعى ىدىراعاندا حالىق تا، جەر دە، قازاقتىڭ رۋحى مەن ءتىل، مادەنيەتى دە ءوز ورنىندا قالدى. «ورنىندا بار وڭالار» دەگەن راس ەكەن، قازىرگى تاۋەلسىز قازاق مەملەكەتى سونىڭ جەمىسى عوي.

- باستاعان اڭگىمەنى قورىتىندىلايتىن مەجەگە كەلىپ قالعان سياقتىمىز. زاردىحان اعا ءتۇيىن ءسوزدى ءوزىڭىز ايتساڭىز...

ز.قيناياتۇلى: قارا شاڭىراعى العاش قازاق دالاسىندا كوتەرىلگەن جوشى ۇلىسى ەۆروپا مەن ازيانى جالعاپ جاتقان ۇلى دالا تاريحىنداعى وتە سيرەك قۇبىلىس. بۇل ادامزات تاريحىنداعى ۇزاق ۋاقىت ساقتالعان دەرجاۆالاردىڭ ءبىرى. الەكساندر ماكەدونسكي قۇرعان بايانسىز دەرجاۆا ونىڭ وزىمەن بىرگە كەتتى. يۋلي تسەزار قۇرعان دەرجاۆا وزىنەن سوڭ 10-12 جىلعا عانا جارادى. ال جوشى ۇلىسى دەرجاۆاسى 260 جىل سالتانات قۇردى. كەيدە ماعان «ەگەردە ورتالىق ازيانى موڭعول اتتىلارى جاۋلاپ الىپ ولكەگە باتىستان كەلەتىن قاۋىپتى - باتىسىندا، شىعىستان كەلەتىن قاۋىپتى - شىعىسىندا، وڭتۇستىكتەن كەلەتىن قاۋىپتى - وڭتۇستىگىندە جۇگەندەمەگەندە ۇلى دالانىڭ بۇگىنگى ساياسي كارتاسى قالاي بولار ەدى؟» دەگەن وي كەلەدى. مۇمكىن شىعىسىنان قىتاي، باتىسىنان كاتوليكتەر، وڭتۇستىگىنەن اراب حاليفاتى كەلسە ءبىزدىڭ كوشپەندىلەر سايدا سانى، قۇمدا ءىزى قالماي سولاردىڭ بىرىنە جۇتىلىپ كەتەر مە ەدى، قايتەر ەدى؟!

ءتورت مىڭ موڭعول اكەلگەن موڭعولدىڭ ۇلىستىق جۇيەسى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ رۋ-تايپالىق قۇرىلىمىنا ايتۋلى وزگەرىس اكەلە قويعان جوق. كەرىسىنشە، مىقتى بيلىك جۇيەسى ارقىلى ولاردىڭ ۇلت، ەل بولىپ ۇيىپ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتە ءجۇرىپ وزدەرى سول حالىقتىڭ ساياسي-ەليتاسىنا اينالىپ ءسىڭىسىپ كەتتى

جوشى ۇلىسى دەرجاۆاسى بيلىك جۇيەسىنىڭ وسالدىعىنان ەمەس، اۋلەت ارالىق، رۋ-تايپا اراقاقتىعىستاردان ىدىرادى. دەرجاۆاعا (توقتامىسقا قارسى) ءامىر تەمىردىڭ جاساعان سوڭعى (1392) جورىعى دەرجاۆانىڭ سوڭعى دەمىن ءۇزدى. دەرجاۆا شاڭىراعى استىنان بىرنەشە جاڭا مەملەكەت قانات جايىپ شىقتى. سولاردىڭ ءبىرى - رەسەي. بۇلار جوشى ۇلىسى دەرجاۆاسىنان وزدەرىن ازات ەتۋ ارقىلى قۇرىلعان مەملەكەت.

ال قازاقتىڭ اق ورداسى سول العاشقى ماعىناسىندا، سول ولكەدە تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندە قالا بەردى. سوندىقتان اق وردا، كەيىن اق وردانىڭ ورنىندا قايتا شاڭىراق كوتەرگەن قازاق حاندىعى جوشى ۇلىسىنىڭ زاڭدى مۇراگەرى بولىپ تابىلادى. مەنىڭشە، جوشى حان، ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ قازاق تاريحىنان الاتىن باعا جەتپەس قۇندىلىعى دا وسىندا.

- اڭگىمەلەرىڭىزگە راحمەت!

دوڭگەلەك ۇستەلدى جۇرگىزگەن - ەرجان بايتىلەس

«انا ءتىلى» ۇلت اپتالىعى، 30 - قاراشا - 2009

سۋرەتتە: ۇلىتاۋداعى جوشى حان مازارى