سوڭعى كەزدەرى ۇلتتىق بولمىس جايلى ءبىراز ويلار ايتىپ ءجۇرسىز. اڭگىمەمىزدى دە وسىدان باستاساق، جالپى ۇلتتىق بولمىسىمىزعا جاحاندانۋدىڭ اسەرى بولدى ما؟

ارينە، بولدى. جاحاندانۋ ءۇردىسى بۇگىن عانا باستالعان جوق قوي. قازاقتىڭ ۇلتتىق بولمىسىنىڭ السىرەۋى، بۇگىنگى  قوعامدىق ساناسىنىڭ كەسەلى،  ءۇش  عاسىرعا  جۋىق  ورىس-كەڭەس  يمپەرياسىنىڭ  وتارىندا  بولۋدىڭ  ناتيجەسىندە  پايدا  بولدى.  وسى  كەزەڭ  ىشىندە  قازاق  حالقى  ءوزىنىڭ  ەركىن  ويلى، كەمەڭگەر، ەلدىڭ  ەرتەڭىن  ويلايتىن  اسىلدارىنان  ايىرىلدى. ال ۇلتتىق بولمىسىمىزعا وراسان وپات كەلتىرگەن كەڭەستىك گەنوتسيد ەكەنىن، تاۋەلسىزدىك العالى، ەندى ءبىلىپ وتىرمىز عوي. الەمدىك باسىم كۇشتەردىڭ ويىمەن، يمپەريانىڭ قولىمەن ىستەلىنگەن وتارشىلدىق قۇيتىرقى ساياسات ءوز دەگەنىنە جەتتى.  قازاق حالقىنىڭ ءبىراز بولىگىنىڭ ويلاۋ جۇيەسىنە قۇلدىق پسيحولوگيا "ۆيرۋسىن" ەگىپ كەتتى. حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق ويلاۋ قابىلەتى، ياكي ۇلتتىق بولمىسى وزگەرمەي تۇرعان كەزدە قازاق ۇلتى كوپ نارسەگە يە بولعان:

- استى-ءۇستى بايلىققا تولى ۇلان-بايتاق جەرگە ;

- بىرەگەي باي  تىلگە ;

- دامىعان ۇلتتىق ونەر مەن مادەنيەتكە;

- تابيعاتپەن جانە قوعاممەن ۇيلەسىمدى ءومىر سۇرۋگە باعىتتايتىن قازاقتىڭ ەجەلگى

سالت-ءداستۇر، ادەت-عۇرىپتارىمەن ۇيلەسكەن جانە ۇندەسكەن يسلام  دىنىنە.

سوڭعى كەزدەرى ۇلتتىق بولمىس جايلى ءبىراز ويلار ايتىپ ءجۇرسىز. اڭگىمەمىزدى دە وسىدان باستاساق، جالپى ۇلتتىق بولمىسىمىزعا جاحاندانۋدىڭ اسەرى بولدى ما؟

ارينە، بولدى. جاحاندانۋ ءۇردىسى بۇگىن عانا باستالعان جوق قوي. قازاقتىڭ ۇلتتىق بولمىسىنىڭ السىرەۋى، بۇگىنگى  قوعامدىق ساناسىنىڭ كەسەلى،  ءۇش  عاسىرعا  جۋىق  ورىس-كەڭەس  يمپەرياسىنىڭ  وتارىندا  بولۋدىڭ  ناتيجەسىندە  پايدا  بولدى.  وسى  كەزەڭ  ىشىندە  قازاق  حالقى  ءوزىنىڭ  ەركىن  ويلى، كەمەڭگەر، ەلدىڭ  ەرتەڭىن  ويلايتىن  اسىلدارىنان  ايىرىلدى. ال ۇلتتىق بولمىسىمىزعا وراسان وپات كەلتىرگەن كەڭەستىك گەنوتسيد ەكەنىن، تاۋەلسىزدىك العالى، ەندى ءبىلىپ وتىرمىز عوي. الەمدىك باسىم كۇشتەردىڭ ويىمەن، يمپەريانىڭ قولىمەن ىستەلىنگەن وتارشىلدىق قۇيتىرقى ساياسات ءوز دەگەنىنە جەتتى.  قازاق حالقىنىڭ ءبىراز بولىگىنىڭ ويلاۋ جۇيەسىنە قۇلدىق پسيحولوگيا "ۆيرۋسىن" ەگىپ كەتتى. حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق ويلاۋ قابىلەتى، ياكي ۇلتتىق بولمىسى وزگەرمەي تۇرعان كەزدە قازاق ۇلتى كوپ نارسەگە يە بولعان:

- استى-ءۇستى بايلىققا تولى ۇلان-بايتاق جەرگە ;

- بىرەگەي باي  تىلگە ;

- دامىعان ۇلتتىق ونەر مەن مادەنيەتكە;

- تابيعاتپەن جانە قوعاممەن ۇيلەسىمدى ءومىر سۇرۋگە باعىتتايتىن قازاقتىڭ ەجەلگى

سالت-ءداستۇر، ادەت-عۇرىپتارىمەن ۇيلەسكەن جانە ۇندەسكەن يسلام  دىنىنە.

وسىعان مۇمكىندىك تۋعىزعان جانە ۇلتىمىزدى حالىقتىق دەڭگەيگە جەتكىزىپ، بولمىسىمىزدى قالىپتاستىرعان - اللانىڭ  قازاق حالقىنا بەرگەن  ءۇنى ارقىلى  اتاعا، اۋىلعا، رۋعا توپتاسۋ نەگىزىندە قۇرىلعان، قازاق ازاماتتىق قوعامىنا، دالا دەموكراتياسىنا ءتان - ءتول ەل باسقارۋ جۇيەسى.

بۇل جۇيە  ءوز قۋاتىندا بولعان كەزدە قازاق  ەلى ازاماتتىق قوعامى بەرىك بىرتۇتاستىقتا بولىپ، قازاققا ءتان ۇلتتىق قۇندىلىقتار  سول كەزەڭدە قالىپتاستى. ءبىز بۇگىن قالىڭ جۇرتقا جايلى مەملەكەت پەن ازاماتتىق قوعامدى قالىپتاستىرامىز دەسەك، ءوز مەملەكەتتىلىگىن ۇلت مۇددەسىنە ىستەتە الاتىن حالىق بولامىز دەسەك، اتا-بابالارىمىز ازات ءومىر سۇرگەن كەزدەگى ازاماتتىق قوعامدى بۇگىنگى زامان تالابىنا ساي جاڭعىرتۋدىڭ جولىن ىزدەيىك.

وكىنىشكە قاراي ءبىز قازىر ۇلتتىق بولمىسىمىزعا ۇيلەسپەيتىن باتىستىق دۇنيەلەرگە قىزىعامىز. وزىمىزشە «دۇنيەجۇزىلىك تاجىريبە

-ستاندارت»، «بالەنباي مەملەكەت وسى جۇيە ارقىلى دامىپ وتىر» دەپ اسپەتتەيمىز. ال ول جات جۇرتتىق نارسە ءبىزدىڭ ەلىمىزدى جەرسىنبەيدى. اسىرەسە، ۇلتتىق بولمىسىمىزعا جات، باتىستىق ازاماتتىق قوعام ۇلگىسىنەن باس تارتساق ءبىز كوپ نارسەدەن ۇتار ەدىك. ءبىز اسپەتتەپ جۇرگەن دامىعان ەلدەردىڭ ءوزى «... حالىق قالاسا، حان تۇيەسىن سويادى» دەگەن قاعيداعا نەگىزدەلگەن قازاق ازاماتتىق قوعامىنىڭ دەڭگەيىنە ءالى جەتكەن جوق.

ال شەتەلدىكتەر، كەرىسىنشە، قازاقتىڭ ۇرپاق تاربيەسىنە سونشالىقتى كوڭىل بولگەنىنە، ءارى ونىڭ ناتيجەلىلىگىنە قىزىعىپ قارايدى. ماسەلەن قايماعى بۇزىلماعان، جاۋاپكەرشىلىك ورتاسى بار قازاقى اۋىلدار بالالارىنا تاربيە بەرۋ جاعىنان ءالى الدا. يناباتتىلىق، ادەپتىلىك، ۇلكەندى سىيلاۋ سەكىلدى قاسيەتتەردى ول بالالاردىڭ بويىنان تابۋعا بولادى. قالادا سوراقىلىقتى كورە تۇرا ۇندەمەيمىز، جالعان مادەنيەتتىلىككە ۇرىنعامىز. مىسالى كوشەدە ءبىر قىز تەمەكى شەگىپ تۇرسا ۇندەمەي قاسىنان ءوتىپ كەتۋگە ۇيرەنگەنبىز. وزىمىزشە ويلايمىز «بۇل قالا مادەنيەتى، ءوزى ءبىلسىن» دەپ. بۇرىن «قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيىم» دەگەن قازاق ەدىك، قالاعا كەلىپ ءوز بولمىسىن جوعالتىپ العان قازاق بولدىق.

«ەگەر ءبىز ۇلتتىق بولمىسىمىزدى ساقتاپ قالعاندا دامىعان ەلدەردىڭ قاتارىنا ەرتەرەك ەنىپ كەتەر ەدىك» دەمەكشىسىز بە؟

ارينە، جاپون حالقىن مىسالعا الار بولساق. ولار مىڭ جىلدىق ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن ساقتاپ قالۋ ارقىلى بۇگىندە ۇلتتىڭ رۋحاني جەتىلۋى جاعىنان دا، ەكونوميكالىق دامۋى جاعىنان دا العا ءتۇسىپ كەتتى. شىعىس پەن باتىستى سالىستىرار بولساق، شىعىستىق بولمىس-شىعىستىق ويلاۋ قابىلەت مىڭداعان جىلدار بويى ەكشەلىپ قالىپتاسقان. مىسالى، سونعى ەكى عاسىردا، ورىس-كەڭەس يمپەرياسىنىڭ اۋماعىندا ءتىلى-دە، جەرى-دە، ءدىنى-دە، ءوزى-دە جوق بولىپ كەتكەن ۇلتتاردىڭ سانى 100-گە جۋىق بولىپ، ال امان قالعان قازاق ۇلتىنىڭ سانى- 100 جىل بۇرىنعى دەڭگەيگە ەندى جەتىپ وتىرسا، قىتايداعى 50-گە جۋىق ەتنوس وزدەرىنىڭ ۇلتتىق قالىبىن ساقتاپ ءوسىپ كەلەدى. ماسەلەن قىتايداعى قازاقتار وسى ۋاقىت ىشىندە  20 ەسە ءوسىپ، ۇلتتىق بولمىسىن ساقتاپ وتىر. 40-قا جۋىق قازاق قىتاي جازۋشىلار وداعىنا مۇشە ەكەن. مادەنيەتى، شىعارماشىلىعى دامىپ جاتىر. ال كەڭەس يمپەرياسى اۋماعىنداعى وزگە تىلدە ءبىلىم العان قازاقتار بەت-الپەتى وزگەرمەگەنىمەن ءتىل مەن ۇلتتىق ويلاۋ قابىلەتتەن ماقۇرىم. ەگەر وسىنىڭ ءبارى كەرىسىنشە بولعانىن، ءبىر ءسات كوز الدىڭىزعا ەلەستەتىپ كورىڭىزشى، 150 ميلليون قازاق حالقى قاي دەڭگەيدە بولار ەدى...

ءبىز كەز كەلگەن جىلتىراققا قۇمارتامىز دەپ نەمەسە باسقانىڭ تىلىنە، دىنىنە، ءتىپتى كيىمىنە، زاتىنا بىلايشا ايتقاندا باسقانىڭ «قاڭسىعىن تاڭسىق كورەمىز»  دەپ شىن مانىسىندەگى ءوزىمىزدىڭ ۇلتىمىزعا ءتان ءبىراز قۇندىلىقتاردان ايرىلىپ قالدىق.  قاراپايىم مىسال، دوكتورلىق، كانديداتتىق ەڭبەكتەرىن شەتەلدەن قورعاپ كەلگەن ءبىلىمدى ازاماتتاردىڭ باسىنا تاقيا كيگىزسەڭ شورشىپ تۇسەدى. ولاردىڭ ساناسىندا «مەن تاقيا كيسەم دوكتور بولماي قالام» دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسقان. ۇلتتىق بولمىستىڭ بويىندا جوقتىعىن وسىدان-اق بايقاۋعا بولادى. شىندىعىندا سول دوكتورلارىڭ شورشىپ تۇسەتىن ۇلتتىق كيىمدەرىمىز تالاي شەتەلدى تاڭقالدىرىپ ءجۇر.  سونىڭ ايعاعى قازىرگى تاڭدا «ەركەنۇر» ءسان ءۇيى ۇلتتىق كيىمدەرىمىزدىڭ ەرەكشەلىگىنىڭ ارقاسىندا شەتەلدەن الدىڭعى ورىندارعا يە بولىپ قايتىپ ءجۇر. وسى ورايدا ايتا كەتەر جايت، ۇلتتىق بولمىسىمىزدى جوعالتىپ الۋ سالدارىنان، سوڭعى 70 جىلداعى ۇرپاق قازاق وركەنيەتىنە ەشتەڭە قوسقان جوق. شەتەل ءبىزدى ءالى كۇنگە سول اتا بابالاردان قالعان مۇرالار ارقىلى تانىپ جاتىر. وسىنى تۇسىنەتىن ۋاقىت جەتتى. «بولاشاق» باعدارلاماسى  قازاق مادەنيەتىن-ءۇنىن-ءتىلىن سۇيەتىن، ۇلتتىق ويلاۋ قابىلەتى قالىپتاسقان جاستاردى عانا شەتەلگە وقۋعا جىبەرۋى كەرەك.

قازاق ءتىلى دەمەكشى، قازاق ءتىلىنىڭ مۇڭىن مۇڭداۋمەن 20 جىلدىعىن دا «تويلاپ» وتتىك قوي...

جاقىندا وزبەكستاننان بالتاباي ەسىمدى اقساقال «...ءىنىم، «ۇلتتىق بولمىس جانە ۋربانيزاتسيا» اتتى سۇحباتىڭدى «قازاق ادەبيەتىنەن» وقىپ، وي بولىسەيىن دەپ ەدىم» دەپ حابارلاسىپ، الماتىعا ىزدەپ كەلدى. ءوزى ومىردەن وقىپ-توقىعانى مول، عۇلاما، ناعىز اۋىل اقساقالى ەكەن. تامىرىمىز ءبىر وزبەك حالقى ۇلتتىق بولمىسىنا قاياۋ تۇسىرتكىزبەي، مەملەكەتتىلىگىن ءوز مۇددەسىنە تولىق جەگىپ وتىر. ءوز جەرىندە وزبەكتىڭ ءۇنى زور، سوندىقتان ۇرپاعىمىز وزبەكتەنىپ بارادى. قازاقستانعا بارىپ-كەلىپ، ەڭبەكتەنىپ جۇرگەن ءبىراز جەكجاتتارىمىزدىڭ كوڭىل-كۇيى تومەن. ولاردىڭ ايتۋىنشا قازاقستان مەملەكەتى بار، بىراق ۇلتتىق ءۇنى ءپاس ەكەن، پارلامەنتى بار، بىراق ونىڭ ۇلتتىق ءۇنى جوق ەكەن، ۇكىمەتى بار، بىراق وندا ۇلتتىق ۇنگە شورقاق ەكەن، ەكونوميكاسى بار، بىراق وندا وزگەنىڭ ءۇنى باسىم ەكەن، ءدىنى بار، بىراق ولدا 40 ۇنگە بولىنگەن-100 تارماقتى ەكەن دەگەن اڭگىمەلەرىن ەستىپ، وزبەك اعايىنداردىڭ «ورىس بولام دەسەڭ، الدىمەن قازاق بولىپ ال» دەگەن قاعىتپالارىنىڭ جانى بار ما دەپ، كوشۋگە جۇرەكسىنىپ وتىرمىز دەپ ت.ب. كوپ اڭگىمەلەر ايتتى.

ءبىز، وسىنىڭ ءبارىن كۇندە كورىپ جۇرسەك تە، «باس سىنسا بورىك ىشىندە، قول سىنسا جەڭ ىشىندە» دەپ ىشتەن تىنىپ جۇرگەندە، شەتەلدىكتەر قازاقتىڭ تامىرىن باسىپ، باياعىدا-اق ءبىلىپ العان ەكەن-اۋ. سوندىقتان مەرەيتويدى قاي بەتىمىزبەن تويلايمىز. «مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋعا قوسقان ۇلەسى ءۇشىن» دەپ كىمدى ماراپاتتايمىز؟ وزگە ءتىلدى قازاقستان ازاماتتارىن 3 جىل مەملەكەتتىك بالا-باقشادا، 11 جىل مەملەكەتتىك مەكتەپتە وقىتىپ، مەملەكەتتىك تىلگە ۇيرەتە المايتىن ءبىلىم جۇيەسىن بە؟ الدە جىل سايىن مەكتەپتەردەن مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرە الماي شىعاتىن 100 مىڭداي ازاماتتى، 20 جىل بويى قىرۋار قارجى شىعىنداپ، مەملەكەتتىك تىلگە ۇيرەتە الماي كەلە جاتقان مەملەكەتتىك شەنەۋنىكتەردى مە؟ الدە 16 ميلليون ءبىرتۇتاس حالىقتىڭ ىشىنەن مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلەتىن، ۇلتتىق ويلاۋ قابىلەتى جوعارى، ەلىمىزدىڭ تاريحىن، سالت-ءداستۇرىن،ادەت-عۇرپىن، مادەنيەتىن جاقسى بىلەتىن تاربيەلى-ءبىلىمدى مىڭ ازاماتتى، پارلامەنت پەن ۇكىمەتتە جۇمىس ىستەۋگە، ىرىكتەپ الا المايتىن ازاماتتىق قوعامىمىزدى ما؟ مەنىڭشە، مەكتەپ بىتىرگەننەن كەيىن ازاماتتارعا ءتىلدى ۇيرەتۋگە اقشا شىعىنداۋ مۇلدە تەرىس جول. ەڭ دۇرىسى سەناتور عاريفوللا ەسىم كوتەرگەن، باستاۋىش مەكتەپتە تەك قانا مەملەكەتتىك تىلدە ءبىلىم بەرىپ، 5-ءشى سىنىپتان باستاپ وزگە تىلدەردى قوسا وقىتۋ جوباسىن ەرتەڭگە قالدىرماي بۇگىننەن باستاۋ ابزال.

ەرتە كەزدە جاستارعا، جالپى قازاققا تولىققاندى، جان-جاقتى تاربيەنى اتا-اۋىل-رۋ قاۋىمىنىڭ تاربيەلىك ءارى جاۋاپكەرشىلىك ورتاسى  عانا بەرگەن. ول كەزدەگى اتا-اۋىل-رۋ قاۋىمى ناعىز زيالى، ادامنىڭ جان-دۇنيەسىن اشاتىن ورتا بولعان، سوندىقتان اتا-اجەلەرىنەن تازا ۇلتتىق تاربيە الىپ، قازاق ۇنىنە ۋىزىندا قانعان اباي، شاكارىم، مۇقتار، ءىلياس، ماعجان، بەيىمبەت، ا.بايتۇرسىنۇلى سىندى زيالىلار ۇرپاعىنا ۇزاق جىلدار رۋحاني ازىق بولار تۋىندىلارىن بەرىپ كەتتى. ال كەڭەس مەكتەبى ءبىزدى ساۋاتتاندىرىپ، ءبىلىم بەرگەنىمەن قاتار، ۇلتتىق بولمىسىمىزعا جات  تەرىس تاربيە بەرىپ كەلدى. سوندىقتان سانالارى ورىس-كەڭەس مەكتەبىنىڭ ديىرمەنىنەن وتكەن بۇگىنگى اتا-اجەلەر ءوز ۇرپاعىن، قازاق ۇنىنە قاندىرا الماي، سورلاتىپ وتىر. جاعدايدى تۇزەۋ ءۇشىن، ەلىنىڭ بولاشاعىنا سەنەتىن ءار ءبىر ازامات بالالارى مەن نەمەرەلەرىن ۇلتتىق قۇندىلىقتار نەگىزىندە جاڭعىرعان قازاق بالا-باقشالارى مەن مەكتەپتەرىنە بەرۋى كەرەك. ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن ءتىل-ءتىل دەپ ءۇن دەگەن سوزگە ءمان بەرمەي كەلە جاتىرمىز. ەرتەدە «ءۇنىڭ ءوشسىن» دەگەن قارعىستى جويىلىپ كەت، قۇرىپ كەت دەگەن ماعىنادا قولدانعان. بالتاباي اقساقال ايتقانداي، ەلىمىزدە قازاقتىڭ ءۇنى باسەڭ، ءتىپتى قوعامىمىزدىڭ كوپ سالالارىندا جوق دەسە دە بولادى. كەيدە مەن وسى ءۇنىمىز شىقپاي، ءوزىمىز دە جويىلىپ كەتىپ بارا جاتقانداي سەزىنەمىن.

باتىسقا ەلىكتەگەن باۋىرلارىمىز وزگە تىلدە ويلاپ، وزگە دىبىسقا تولعانىپ، وزگەنىڭ سىرىن تۇيسىگىنە ءتۇيىپ، ۇلتتىق بولمىسى وزگەرىپ بارادى. ءتىپتى كەيدە ماعان پاراساتتى باتىر بابالارىمىزدىن رۋحى وزگەلەردىڭ ۇنىنەن شوشىپ، قازاق توپىراعىنا قونا الماي جۇرگەندەي كورىنەدى. ءۇننىڭ تابيعاتى تەربەلىس-تولقىن، ەندەشە ول ەنەرگيا-كۇش. وسىنى بىلگەن قورقىت اتا بابامىز:

قۇلاق استىم سىبىسقا،

وي تولعادىم دىبىسقا.

سىرىن ءتۇيىپ تۇيسىككە،

ءۇن جينادىم تىنىسقا - دەگەن وسيەت سوزدەر قالدىرىپتى.

قاسيەتتى قۇراندا دا ءۇن تۋرالى مالىمەت بار ەكەن. اقىن اۋباكىر داستانۇلىنىڭ باقارا سۇرەسىنەن ەركىن اۋدارماسىنىڭ  ءۇزىندىسى:

...قيىندىق باسقا تۇسكەندە، كومەككە كەلسىن ءتوزىمىڭ،

ادامدا ءتوزىم ۇلى كۇش جانە ۇلى كۇش ءوز ءۇنىڭ.

تۇيسىككە تۇيىلگەن ۇلتتىق سىرلار ءۇن ارقىلى حالىقتى ۇيىتاتىن كۇش بولسا، وندا  قازاق ءۇنى - ءبىزدىڭ رۋحىمىزدىڭ ولشەمى بولدى عوي.

ەندى ۇلتتىق بولمىسىمىزعا نەگىزدەلگەن دامۋ جولىنا تۇسە الامىز با؟

«ەكونوميكالىق، رۋحاني دامۋدىڭ توتە جولى وتكەننەن ساباق الىپ كەمشىلىكتى تۇزەتۋ» دەپ تۇيگەن، جاپوندىقتار ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان سوڭ  دامۋدى قالاي قولعا الامىز دەگەندە، وتكەنگە كوز جۇگىرتىپ بارلىق ارتقا تارتار كەمشىلىكتى، ۇلتتىڭ جامان قاسيەتتەرىن تىزگەن. سوسىن تىكەلەي سول كەمشىلىكتەردى تۇزەتۋمەن عانا اينالىسىپ، سوڭىندا باسەكەلەستىككە قابىلەتتى ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىلعان. ءسويتىپ دامىعان بۇگىنگى جاپونيانىڭ ءومىر ءسۇرۋ داعدىسى ءبىزدىڭ بابالارىمىزدىڭ رۋلىق جۇيەسىنە وتە ۇقساس ەكەن. جاپون فيرمالارىنىڭ جۇمىسى ەدەن جۋشىدان باستاپ، پرەزيدەنتىنە دەيىن وزدەرىنىڭ بار الەۋەتىن وندىرىسكە ءتيىمدى جۇمساۋدى قامتاماسىز ەتەتىن جاۋاپكەرشىلىك ورتا قالىپتاستىرۋعا نەگىزدەلگەن. اتا-بابالارىمىز ورىس-سوۆەت يمپەرياسى ورناعانعا دەيىن ءوز اقىل-ويىمەن، ۇلان-بايتاق قازاق  جەرىندە ءاربىر قازاق وتباسىن دەربەس، تۇراقتى ءوندىرۋشى كۇش رەتىندە قالىپتاستىرىپ، تابيعاتپەن ۇيلەسىمدى ءومىر ءسۇرىپ، شارۋاشىلىقتى جەرگە ورنالاستىرۋدىڭ جانە ۇجىمدىق ەڭبەكتى ۇيىمداستىرۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى - رۋلىق (فيرمالىق) جۇيەسىن قولدانۋدىڭ ارقاسىندا ەكونوميكالىق تۇراقتىلىققا جەتىپ، ەرتەڭگى كۇنىنە سەنىمدى بولعان سوڭ، ازاماتتىق  قوعامى مەن مادەنيەتىن دامىتقان. حالقىمىز وسىنىڭ بارىنە - جەر مەن سۋ رەسۋرستارى ءار اۋىل، رۋدىڭ ورتاق بايلىعى بولعاندىقتان، ونى بۇكىل اۋىل، رۋدىڭ جاۋاپكەرشىلىك ورتاسى كوزدىڭ قاراشىعىنداي قورعاپ، دۇرىس، ءتيىمدى پايدالانۋ ارقاسىندا عانا - قول جەتكىزگەن.

ال تاۋەلسىزدىك العالى ەكونوميكامىزدىڭ وسۋىنە باعىت-باعدار بەرەتىن مەكەمەلەردىڭ باسقارۋ تۇتقاسىن ۇستاعان كەيبىر مامان-عالىمدار مەن شەنەۋنىكتەردىڭ ۇلتتىق-ويلاۋ قابىلەتى وتە تومەنگى دەڭگەيدە بولعاندىقتان ورەسكەل قاتەلىكتەر جىبەرىلدى:

-الەم ەلدەرى جەر جانە سۋ رەسۋرستارى تاپشىلىعىن سەزىنىپ، قىرۋار قارجى ءبولىپ، مۋحيتتى-ماڭگى مۇزدىقتى-كوسموستى-باسقا پلانەتالاردى زەرتتەپ، ولاردى ءوز يگىلىكتەرىنە پايدالانۋدىڭ بار مۇمكىندىكتەرىن قاراستىرىپ الەككە ءتۇسىپ جاتقاندا، ءبىزدىڭ وزگە تىلدە وقىپ، شەتەلدىكتەرشە «ويلايتىن» كەيبىر باۋىرلارىمىز - كەشە عانا اتا-بابالارىمىز مىڭعىرتىپ ءتورت تۇلىك مالىن ورىستەتكەن-ۇرپاعىن وسىرگەن-ءالى ىزدەرى سۋىماعان اۋىلدىق وڭىرلەردى - «بولاشاعى جوق (دەپرەسسيۆنىي) اۋىل-اۋدان دەپ شاتاستى;

-جەردىڭ جەكەمەنشىككە ساتىلۋى، الەمدىك باسىم كۇشتەردى باسقا پلانەتالاردان رەسۋرس ىزدەۋ ماشاقاتىنان قۇتقارىپ، وڭاي ولجاعا كەنەلتتى;

-ءوزىن-ءوزى باعۋعا جەر جانە سۋ رەسۋرستارى جەتكىلىكتى، مول تابيعي بايلىعى بار 15-اق ميلليون حالىققا ءدال بۇگىن قاجەتسىز سالالارعا - جۇزدەگەن ميلليارد دوللارلىق شەتەلدىك ينۆەستيتسيالار تارتۋ ارقىلى، حالىقتى ۇلتتىق بايلىعىنان ايىردى;

ءبىز ۇلتىمىزعا كەرەكسىز حالىقارالىق فورۋمداردى ءجيى وتكىزەمىز. ال جىگىت اعالارىن، اۋىل اعالارىن، ەل اعالارىن جيناپ اۋىلىمىز نە بولىپ جاتىر، الدا نە ىستەيمىز دەپ ءبىر رەت جيىن وتكىزىپ كوردىك پە؟ اۋىلداعى دامۋ مەن قۇلدىراۋدىڭ سەبەپ سالدارلارىن كوزىمەن كورگەن اعالارىمىز اۋىلدا ەلەۋسىز ءجۇر. قازىر اۋىلداعىلار «مالدى جاياتىن جەر جوق» دەپ داعدارىپ جاتىر. ال سول جەر قايدا كەتتى دەپ باس قاتىرعان جان جوق.

ەلىمىزدەگى 200  اسا اۋدان ورتالىقتارىن، سول توڭىرەكتەگى ەلدى-مەكەن تۇرعىندارىنىڭ مادەني-رۋحاني-عىلىمي-تەحنوكراتتىق مۇقتاجدىقتارىن وتەيتىن جانە  ولاردىڭ وندىرگەن اۋىل شارۋاشىلىق شيكىزاتتارىن كەشەندى تۇردە ۇقساتىپ، ەكولوگيالىق تازا ونىمدەردى بىردەن ەكسپورتقا شىعارا الاتىن ۇلتتىق تەحنوپاركتەرگە اينالدىرۋ ءۇشىن،  ۇكىمەت ءار اۋداننىڭ  دامۋ  قورى-نىڭ قۇرىلۋىنا ىقپال ەتىپ، وعان تاجىريبەلى-ءبىلىمدى ەل اعالارىنان قوعامدىق باقىلاۋ جاساپ، قورعا جىل سايىن ەڭ ءبولماسا1(بىر) ملن.ەۆرو ءبولىپ تۇرسا، بىرەر جىلدان سوڭ اۋداندىق  دامۋ  قورى-نىڭ باقىلاۋىمەن جۇمسالعان قارجى بىرنەشە ەسە بولىپ قايتىپ، حالىقتى جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتۋ، يمميگراتسيا، دەموگرافيا ت.ب. ماسەلەلەر كەشەندى تۇردە شەشىلەر ەدى.

وسى ورايدا توقتالا كەتەر جايت ۋربانيزاتسيا ارقىلى نەدەن ۇتىلدىق، نەدەن ۇتتىق؟

ۋربانيزاتسيا دەگەنىمىز اۋىلدىقتاردىڭ قالاعا جاپپاي ۇدەرە كوشۋى ەمەس. ول ەكونوميكالىق كاتەگوريا.  «ۋربانيزاتسيا» ءسوزىنىڭ كەڭ ماعىناسى - جالپى قوعامنىڭ دامۋىنداعى قالالاردىڭ ءرولىن كوتەرۋ، قالا مادەنيەتىن-تۇرمىس جاعدايىن بارشا ەلدى-مەكەندەرگە ەنگىزۋ ارقىلى ەل رەسۋرستارىن ءتيىمدى پايدالانۋ بولىپ تابىلادى. مىسالى شەتەلدىڭ اۋىلدارى قالا سەكىلدى، بۇل ولاردىڭ ۋربانيزاتسيانى دۇرىس پايدالانۋىنان. الەم ەلدەرى جەر جانە سۋ رەسۋرستارى تاپشىلىعىن سەزىنىپ، كوپ قاباتتى ۇيلەر سالىپ الەككە ءتۇسىپ جاتقاندا، ءبىز ەل مەن جەردى يەسىز تاستاپ ۋربانيزاتسيا دەپ جاپپاي قالاعا كوشىپ جاتىرمىز. عىلىمدا جالعان ۋربانيزاتسيا دەگەن ۇعىم بار. ءبىز سوعان ۇرىنىپ كەتتىك. قازاق ەلى  1964-1986 جىلدارى د.ا.قوناەۆتىڭ باسشىلىعىمەن، سول كەزدەگى كەڭەستىك «ونەركاسىپتىك جانە اگرارلىق ساياساتتى» ۇتىمدى پايدالانىپ، كىشى قالالار مەن كولحوز-سوۆحوزداردىڭ ەكونوميكالىق جاعدايىن كوتەرۋ ارقىلى، ەلدى-مەكەندەردە شىن مانىندە ۋربانيزاتسيا ۇردىستەرىن جۇرگىزىپ، ەكى عاسىرعا سوزىلعان بوداندىق كەزەڭدە كۇيزەلىسكە تۇسكەن تۇرمىسى مەن قۇلدىراعان مادەنيەتىن كوتەرىپ، ءوسىپ-ءونىپ، ءبىر سەرپىلىپ قالىپ ەدى. 1985 جىلعى ساناق بويىنشا ەلىمىزدەگى تەك قانا قوي سانى 40 000 000-نان اسىپ تۇسكەن. بۇل جىلدار قازاق اۋىلشارۋاشىلىعىنىڭ گۇلدەنگەن جىلدارى بولدى. قازاق ەلىندە ارتتا قالعان شارۋاشىلىق نەكەن ساياق بولدى. سول كەزدەگى مەملەكەتتىك ساياساتتى حالىق مۇددەسى ءۇشىن دۇرىس قولدانىپ، بايىعان مىڭداعان اۋىل شارۋاشىلىقتارىن مىسالعا كەلتىرۋگە بولادى. بۇعان، بۇگىنگى قۇلازىعان اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى كەلەڭسىزدىكتەردى كۇندە كورىپ، شاراسىزدىقتان وزەگى كۇيگەن ميلليونداعان بۇرىنعى كولحوز-سوۆحوز ەڭبەككەرلەرى كۋا. نەگىزى ول ساياسات قازاقتى جارىلقايمىن دەگەن نيەتتەن تۋعان جوق. كەڭەس ۇكىمەتىنە حالقىن باعۋ ءۇشىن قازاقتىڭ كەڭ بايتاق دالاسىن يگەرۋ كەرەك بولدى. وسىدان كەلىپ، اۋىلدار دامىدى، اشىلعان ونەركاسىپتەردىڭ اينالاسىنا كىشكەنتاي قالالار پايدا بولدى. ادىلدىگىن ايتساق، 1964-1986 جىلدارى قازاق رەسپۋبليكاسى شارۋاشىلىعىنىڭ عىلىمعا نەگىزدەلىپ دامۋى ارقاسىندا حالقىمىزدىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى جاقسارىپ ەدى.

بىزدەگى جالعان ۋربانيزاتسيا دەيسىز عوي سوندا...

جالعان ۋربانيزاتسيا دەگەنىمىز ەكونوميكالىق ساياساتتىڭ قاتەلىگىنەن، اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ قۇلدىراۋى سالدارىنان حالىقتىڭ جاپپاي قالاعا كوشۋى. ناتيجەسىندە قالا ماڭىندا شاعىن اۋىلدار پايدا بولادى. وندا قالالىقتارعا ارنالعانداي دۇرىس جاعداي دا جاسالماعان، ينفراقۇرىلىمدار قاراستىرىلماعان. ومىرلەرى نە تازا قالالىق ەمەس، نە تازا اۋىلدىق ەمەس. قازىر ۇلكەن قالالاردىڭ اينالاسىندا وسىنداي اۋىلدار كوبەيىپ كەتتى. وسىنداي جالعان ۋربانيزاتسيا ۇردىسىنەن ۇلكەن قالالار ۇلعايىپ بارا جاتىر. سوندىقتان قازاق ەلىنىڭ تاريحي-گەوگرافيالىق ەرەكشەلىكتەرىنە ساي كەلەتىن ۋربانيزاتسيا ۇردىستەرىن جۇرگىزە وتىرىپ، ۇلتتىق ەكونوميكامىزدىڭ تابيعي دامۋ مۇمكىندىكتەرىن ءالى تولىق يگەرۋ ءۇشىن:

ءبىرىنشى كەزەكتە, حالقىمىزدىڭ بۇگىنگى-ەرتەڭگى نەسىبەسىن وپىرا جەپ جاتقان، كوپ شىعىندى-ۇلكەن قالالاردى ۇلعايتۋدى توقتاتىپ، ەلدىڭ بار قاراجاتى مەن مۇمكىندىكتەرىن - بارلىق اۋدان ورتالىقتارىن تىكەلەي ۇكىمەتكە باعىنىشتى يندۋستريالدى كىشى-قالالارعا اينالدىرۋعا باعىتتايتىن زاڭدار قابىلداۋ كەرەك;

ەكىنشى كەزەكتە, تۇرعىندار سانى 5 مىڭنان اساتىن ەلدى-مەكەندەرگە قالا ستاتۋسىن، تۇرعىندار سانى 1 مىڭنان اساتىن ەلدى-مەكەندەرگە قالا ءتيپتى اۋىل ستاتۋسىن بەرۋدى جانە ولاردا وسى زامانعا ساي ينفراسترۋكتۋرالار مەن ۇقساتۋشى كاسىپورىندار سالۋدى كوزدەگەن باس جوسپارلارى بەكىتىلگەن، عىلىمي نەگىزى بار ناعىز ۋربانيزاتسيالىق جوبالاردى ورىنداۋ ءۇشىن ارنايى مەملەكەتتىك باعدارلاما قابىلدانۋى ءتيىس.

الاشقا ايتار داتىم

ازات، ەركىن ءومىر سۇرگەن، قۇلدىق قامىتىن كيمەگەن، بوتەن ەلدەردىڭ تەپكىسى مەن ەزگىسىنە تۇسپەگەن، قازاقتىڭ ءۇنى وشپەگەن زامانداردا قازاق ەلىنىڭ جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ جۇيەسىندە نەگىزگى ءرولدى - جىگىت اعاسى، اۋىل اعاسى، اۋىل اقساقالى، ەل اعاسى، بي اتاعىنا وزدەرىنىڭ پاراساتتىلىعىمەن يە بولعان - ناعىز ازاماتتار اتقارعان.

بابالارى سياقتى ناعىز ازاماتتار بولۋعا ۇمتىلعان، بۇگىنگى تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ سانالى جاستارى ءۇشىن جىگىت اعاسى، اۋىل اعاسى، اۋىل اقساقالى، ەل اعاسى، بي دەگەن اتاقتاردىڭ وسى زامانعا ساي ستاندارتتارىن بارشامىز بىرگە جاساپ-قالىپتاستىرىپ، ۇلتىمىزدىڭ ءوزىن-ءوزى ساقتاۋ تەتىكتەرىن قالپىنا كەلتىرىپ، حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق ويلاۋ قابىلەتىن، ياكي بولمىسىن جاڭعىرتۋعا ۇمتىلايىق!

بولات بوتەەۆ, «الاش ءۇنى» قوعامدىق بىرلەستىكتەر وداعى ۇيلەستىرۋ قىزمەتىنىڭ جەتەكشىسى:

سۇحبات "الاش ايناسى" گازەتىنە بەرىلگەن