وسىلاي دەپ ماقتانۋعا، ماسايراۋعا بولا ما؟ بولماسا، وندا بIزدIكI نە؟

ءالi ەسiمنەن كەتپەيدi, «ەسiمنەن كەتپەيدi» دەپ جۇمساقتاپ ايتىپ جات­قان ءتۇرiم عوي، شىن مانiندە وسى بiر قورقىنىشتى ءارi اسا قورلىقتى كورiنiس كۇنi بۇگiنگە دەيiن جۇيكەمدi جانشىپ، ەڭسەمدi ەزەدi دە تۇرادى...

1987 جىلدىڭ ەرتە كوكتەمi, ەگەر جاڭىلىسپاسام، ناۋرىز ايىنىڭ اياق شەنi عوي دەيمiن. الماتىداعى قازiرگi كۇنگi رەسپۋبليكا سارايىندا قازاقستان مۇعالiمدەرiنiڭ كەزەكتi سەزi ءوتتi. مەن بۇل كەزدە «قازاق ادەبيەتi» گازەتiندە تiلشi بوپ قىزمەت iستەۋشi ەدiم. گازەت باسشىلىعى سەزگە مەنi جiبەردi. دەلەگات ەتiپ ەمەس، ارينە. «مۇعالiمدەر سەزiنەن ماتەريال الىپ كەل» دەپ.

سەزگە كەشiگiپ كەلدiم. ارتقى قاتاردىڭ بiرiنەن بوس ورىن تاۋىپ جايعاسقان كەزiمدە كەزەكتi ءسوز وسكەمەننەن كەلگەن مەكتەپ ديرەكتورى، سوتسياليستiك ەڭبەك ەرi قۇماش نۇرعاليەۆكە بەرiلدi. ق.نۇرعاليەۆ اياعىن سىلتىپ باساتىن كiسi ەكەن، تاياعىن تىقىلداتىپ مiنبەگە كەلدi دە:

- كەشەگi الاڭعا شىققان قازاق جاس­تارىنىڭ بەيباستىعى مەنi ۇيقىدان دا، كۇلكiدەن دە ايىردى. سول وڭباعان وپاسىزداردىڭ تiرلiگiنە، مiنە، قازiر دە مىنا مiنبەدە ۇياتتان ورتەنiپ كەتە جازداپ ارەڭ تۇرمىن، - دەدi.

قۇماش نۇرعاليەۆتiڭ جەلتوقسان وقيعاسى جونiندە ايتىپ تۇرعانىن ءا دەگەننەن-اق بiلدiم. بiراق، بۇل وقيعانى ول كەزدە ەشكiم دە بۇگiنگiدەي «جەلتوقسان وقيعاسى»، «جەلتوقسان كوتەرiلiسi» دەمەيتiن، قۇماش نۇرعاليەۆ سياقتى «قازاق جاستارىنىڭ الاڭداعى بەيباستىعى» دەپ اتايتىن.

وسىلاي دەپ ماقتانۋعا، ماسايراۋعا بولا ما؟ بولماسا، وندا بIزدIكI نە؟

ءالi ەسiمنەن كەتپەيدi, «ەسiمنەن كەتپەيدi» دەپ جۇمساقتاپ ايتىپ جات­قان ءتۇرiم عوي، شىن مانiندە وسى بiر قورقىنىشتى ءارi اسا قورلىقتى كورiنiس كۇنi بۇگiنگە دەيiن جۇيكەمدi جانشىپ، ەڭسەمدi ەزەدi دە تۇرادى...

1987 جىلدىڭ ەرتە كوكتەمi, ەگەر جاڭىلىسپاسام، ناۋرىز ايىنىڭ اياق شەنi عوي دەيمiن. الماتىداعى قازiرگi كۇنگi رەسپۋبليكا سارايىندا قازاقستان مۇعالiمدەرiنiڭ كەزەكتi سەزi ءوتتi. مەن بۇل كەزدە «قازاق ادەبيەتi» گازەتiندە تiلشi بوپ قىزمەت iستەۋشi ەدiم. گازەت باسشىلىعى سەزگە مەنi جiبەردi. دەلەگات ەتiپ ەمەس، ارينە. «مۇعالiمدەر سەزiنەن ماتەريال الىپ كەل» دەپ.

سەزگە كەشiگiپ كەلدiم. ارتقى قاتاردىڭ بiرiنەن بوس ورىن تاۋىپ جايعاسقان كەزiمدە كەزەكتi ءسوز وسكەمەننەن كەلگەن مەكتەپ ديرەكتورى، سوتسياليستiك ەڭبەك ەرi قۇماش نۇرعاليەۆكە بەرiلدi. ق.نۇرعاليەۆ اياعىن سىلتىپ باساتىن كiسi ەكەن، تاياعىن تىقىلداتىپ مiنبەگە كەلدi دە:

- كەشەگi الاڭعا شىققان قازاق جاس­تارىنىڭ بەيباستىعى مەنi ۇيقىدان دا، كۇلكiدەن دە ايىردى. سول وڭباعان وپاسىزداردىڭ تiرلiگiنە، مiنە، قازiر دە مىنا مiنبەدە ۇياتتان ورتەنiپ كەتە جازداپ ارەڭ تۇرمىن، - دەدi.

قۇماش نۇرعاليەۆتiڭ جەلتوقسان وقيعاسى جونiندە ايتىپ تۇرعانىن ءا دەگەننەن-اق بiلدiم. بiراق، بۇل وقيعانى ول كەزدە ەشكiم دە بۇگiنگiدەي «جەلتوقسان وقيعاسى»، «جەلتوقسان كوتەرiلiسi» دەمەيتiن، قۇماش نۇرعاليەۆ سياقتى «قازاق جاستارىنىڭ الاڭداعى بەيباستىعى» دەپ اتايتىن.

بۇدان كەيiن، ءوزiنiڭ دە داۋسى زور ەكەن، قۇماش نۇرعاليەۆ:

- اسا قادiرلi زينايدا پەتروۆنا! مەن سiزدiڭ رۋحىڭىزدان بۇكiل قازاق حال­قىنىڭ اتىنان باسىمدى يiپ كەشiرiم سۇرايمىن! كەشەگi الاڭعا شىققان قازاق جاستارىنىڭ شەكتەن شىققان بۇزاقىلىعى، بەيباستىعى جانە ۇياتسىزدىعى ءۇشiن! - دەدi. دەدi دە، بiراز ۋاقىت باسىن تومەن يiپ تۇرىپ الدى.

العاشقىدا ۇقپاي قالدىم، ارتىنان بارىپ اڭعاردىم عوي، «زينايدا پەتروۆنا» قۇماش نۇرعاليەۆكە باستاۋىش مەكتەپتە ساباق بەرگەن مۇعاليما ەكەن. باياعىدا قايتىس بولىپ كەتiپتi. ق.نۇرعاليەۆ­تiڭ «سiزدiڭ رۋحىڭىزدان...» دەگەنi سول ەكەن.

سودان قۇماش نۇرعاليەۆ «زينايدا پەتروۆنادان» كەيiن، ءدال وسىلاي اتاپ-اتاپ تۇرىپ («اسا قادiرلi گەننادي ماتۆەەۆيچ...». «قۇرمەتتi ۆاديم يۆانوۆيچ...» «سۇيiكتi گالينا ۆلاديميروۆنا...» جانە ت.ت.), ورىس حالقىنىڭ تاعى دا جەتi-سەگiز وكiلiنەن باسىن يiپ كەشiرiم سۇرادى. جەتi-سەگiز ادامنىڭ اتى-ءجونiن جاتتاپ الۋ، ارينە، مۇمكiن دە ەمەس، سوندىقتان ادام اتتارىن قاز-قالپىندا، ياعني قۇماش نۇرعاليەۆتiڭ اۋزىنان شىققان قالپىندا كەلتiرiپ وتىرمىن دەپ ايتا المايمىن (وقىرماندارعا ەسكەرتە كەتەتiن بiر جايت، ق.نۇرعاليەۆ ءوز ءسوزiن باستان-اياق ورىسشا سويلەدi).

جەتi-سەگiز ادامنىڭ ارقايسىسىنان (ماسكەۋدەگi دوسىنان، ومبىداعى ءارiپ­تەسiنەن، تۇمەندەگi كۋرستاسىنان، كەزiندەگi كومانديرiنەن، قينالعاندا كومەك قولىن سوزعان دارiگەر مەن مەدبيكەدەن جانە ت.س.س.), قىسقاسى، ولگەندەرiنiڭ ارۋاعىنان، تiرiلەرiنiڭ وزدەرiنەن باسىن يiپ كەشiرiم سۇراپ بولعاننان كەيiن قۇماش نۇرعاليەۆ:

- ەندi قازاق جاستارىنىڭ بەيباستىعى، پارىقسىزدىعى ۇشiن كۇللi قازاق وقىعاندارىنىڭ اتىنان ۇلى ورىس حال­ىقىنان باسىمدى يiپ تۇرىپ كەشiرiم سۇرايمىن! - دەپ، توبە شاشى سيرەپ قالعان باسىن تومەن يiپ تاعى دا ۇزاق ۋاقىت تۇرىپ الدى.

ەڭ سوراقىسى، ەڭ قاسiرەتتiسi, قۇماش نۇرعاليەۆ ءاربiر باسىن يiپ كەشiرiم سۇراعان سايىن ساراي تولى مۇعالiمدەر دە دۋ ەتiپ جاپپاي، جابىلا قول سوعادى. ارتقى ورىندىقتان ءبارiن ايناداعىداي كورiپ وتىرمىن: ق.نۇرعاليەۆ نەعۇرلىم باسىن ۇزاعىراق يسە، مۇعالiمدەر دە سوعۇرلىم ۇز-ا-اق قول شاپالاقتايدى.

شىداي الماي سىرتقا شىعىپ كەتتiم. شىداۋ مۇمكiن ەمەس ەدi. سودان رەسپۋبليكا سارايىنىڭ سول جاعىنداعى ەڭiستەۋ جەرگە وسكەن شىرشالاردىڭ قالقاسىنا بارىپ، ال كەپ ەڭiرە... بiر ساعات جىلادىم با، جوق الدە جارتى ساعات جىلادىم با، ونى انىق بiلمەيمiن. بiر بiلەتiنiم، وز كوزiممەن كورگەن وسى بiر كورiنiسكە قانشاما قازىلا ويلانسام دا ات قويىپ، ايدار تاعا الماي-اق قويدىم. بۇل نە؟ بەيشارالىق پا، بەيباقتىق پا، مiسكiندiك پە، پۇشايماندىق پا، بوداندىق پا، جاعىمپازدىق پا؟ جوق الدە قورقاقتىق پا؟ جارايدى، قۇماش نۇرعاليەۆتiڭ جەتكەن جەرi, شىققان «شىڭى»، قالجاسى مەن «ولجاسى» وسىلاي بولا قويسىن، بiراق ساراي تولى مۇعالiمدەردiڭ (ياعني، 3 مىڭ مۇعالiمنiڭ!) بارشاسى بiردەي (تۇگەل جانە بiر كiسiدەي!) ق.نۇرعاليەۆتi قولداپ-قۋاتتاعانى نەسi? قۋاتتاعاندا دا وڭمەڭدەنە، وڭەشتەرiن سوزا قۋاتتادى عوي. مۇنى نە دەۋگە، ياكي وسى قۇبىلىسقا نەندەي ايدار تاعۋعا بولادى؟

نە كەرەك، وسىدان 23 جىل بۇرىن ءوز كوزiممەن كورگەن وسى قۇبىلىسقا جاقىندا عانا ات تاپتىم-اۋ. مۇنىڭ اتى «تۇتاس­تاي ماڭگiرتتەنۋ» (ماڭگۇرتتەنۋ ەمەس، ماڭگiرتتەنۋ - اۆتور.) ەكەن عوي. بۇل تەرميندi عىلىمي اينالىمعا ەنگiزگەن - بiلiكتi ۇستاز، بiلگiر عالىم مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلى. م.مىرزاحمەتۇلى بىلاي دەيدi: «حح عاسىر باسىنداعى اتا ۇرپاقتىڭ بويىنداعى رۋحاني قازىنانىڭ اعا ۇرپاققا بەرiلۋگە تيiستi داستۇرلiك جال­عاسىن كەڭەستiك ساياسات سانالى تۇردە كۇرت ءۇزiپ تاستادى. 1930-37 جىلداردان كەيiن دۇنيەگە كەلگەن بۇگiنگi اعا ۇرپاق وكiلدەرi تۇتاستاي ماڭگiرتتەنۋ جاعدايىن باستان كەشتi. وسى اعا ۇرپاق وكiلiنiڭ بiرi - مەنiڭ ءوزiم دە قاتتى ماڭگiرتتەنiپ، ۇلتتىق سانانىڭ ويانۋىنا بايلانىستى ەسiمدi ارەڭ ءارi كەشiرەك جيدىم. ءبارiبiر مەن جازعان دۇنيەلiكتەردە ماڭگiرتتiكتiڭ بەلگiسi اڭداعان كiسiگە بايقالىپ تۇراتىنىن ءوزiم دە iشتەي سەزەمiن».

شىنايى عالىم شىندىقتى ەشۋاقىتتا اينالىپ وتپەيدi. وتە المايدى. ويتكەنi, ونى وتكiزبەسi (ياعني، عالىمدىق تالانتى مەن عالىمدىق ار-وجدانى، عالىمدىق تازالىعى مەن عالىمدىق پرينتسيپi) وتكiزبەيدi. قانشاما اششى بولسا دا، تiپتi ۇلتتىڭ نامىسىنا تيەتiندەي اسا اۋىر، وتە كۇيزەلiستi بولسا دا، شىنايى عالىمداردىڭ شىندىقتى جايىپ سالاتىنى دا سودان. مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلى دا «تۇتاستاي ماڭگiرتتەنۋ» دەگەن تەرمينگە بەكەر جۇگiنiپ وتىرعان جوق. ۇزاق جىل زەرتتەپ-زەردەلەپ، تەكسەرiپ، دەڭگەي-دارەجەمiز بەن ورە-ءورiسiمiزدi وزگە جۇرتتىڭ زيالىلارىمەن سالىستىرىپ، وسىنداي قورىتىندى-تۇجىرىمعا كەلiپ وتىر. شىنىندا دا، بiز قاتتى ماڭگiردiك. تۇتاستاي ماڭگiرتتەنۋگە اعا ۇرپاق قانا ۇشىراپ قويعان جوق. تۇتاستاي ماڭگiرتتەنۋگە ورتا بۋىن دا (ونىڭ iشiندە مەنiڭ ءوزiم دە بارمىن!), كەيiنگi بۋىن دا ۇشىرادى. جانە ورتا بۋىن مەن كەيiنگi بۋىننىڭ ماڭگiرتتەنۋi اعا ۇرپاقتىڭ ماڭگiرتتەنۋiن ورتا جولدا قالدىرىپ، بايا­عىدا-اق باسىپ وزىپ كەتتi. بارلىق جاعىنان: سانى جونiنەن دە، «ساپاسى» جونiنەن دە، قارقىنى جونiنەن دە، قاتەرلiگi جونiنەن دە. ايعاق، دەرەك، مىسال كەرەك پە؟ مiنەكەيiڭiز.

ءوزiم جاقسى تانيتىن اقساقالدىڭ ەكi ۇلى بار. اقساقال - عالىم ادام. قازاق تiلiندە ماقالا دا جازىپ تۇرادى. بۇ كiسiنiڭ ايەلi دە - عالىم. ونىڭ دا قازاقشاسى مەن قازاقشىلىعى بiر كiسiدەي. بiراق، بۇلاردىڭ ەكi ۇلى دا قازاقشا ءلام-ميم دەپ بiلمەيدi. قازاقشا بiلمەگەنi بىلاي تۇرسىن، بۇل ەكەۋi دە قازiر قازاق تiلiنە قارسى قاسارىسا كۇرەس جۇرگiزiپ كەلەدi. ۇلكەن ۇل - iرi شەنەۋنiك. ءوزi باسشىلىق جاسايتىن مەملەكەتتiك مەكەمەگە قازاقتiلدiلەردi جولاتپاۋعا تىرىسادى جانە ونىسىن اشىق ايتادى. ەگەر ەرتەڭگi كۇنi وسى شەنەۋنiك اۋىل شارۋاشىلىعى            مي­­ن­يسترi, نە بولماسا كولiك مينيسترi بولا قالسا، وندا بiتتi دەي بەرiڭiز، اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلiگiنiڭ دە، كولiك مينيسترلiگiنiڭ دە iس قاعازدارى ەشۋاقىتتا قازاق تiلiندە جۇرمەك ەمەس جانە جۇرمەيدi دە (بۇعان ءوز باسىم ءباس تiگە الام!).

ەكiنشi ۇل - جوعارى وقۋ ورنىندا فاكۋلتەت دەكانى. وسى فاكۋلتەتتەن قازاق ءبولiمiن اشپاقشى بولعان مۇعالiمدi جۇمىستان قۋدى. اپىر-اي، نە دەگەن قاسارىسپالىق، نە دەگەن قاس­كۇنەمدiك، نە دەگەن جەككورۋشiلiك (قازاق تiلiنە دەگەن) دەسەڭiزشi, وسى دەكان ءتورت جىل ءتورت اي تىنباي جۇگiرiپ، اقىر ءوز دەگەنiنە جەتتi: رەكتورعا كiردi, مينيسترگە باردى، ءوزi سەكiلدi ورىستiلدi وقىتۋشىلار مەن پروفەسسورلاردى ۇيىمداستىرىپ، پرەزيدەنت اكiمشiلiگiنە حات جازدى، قازاقستاندا تارايتىن رەسەي گازەتتەرiنە دۇركiن-دۇركiن ماقالالار جاريالادى، فاكۋلتەتتiڭ iشiندە بiرنەشە رەت جيىن-جيىلىس وتكiزدi, نە كەرەك، «قازاقشا وقۋ قۇرالدارى جوق...»، «عىلىمي تەرميندەر ءالi قازاقشاعا اۋدارىلماعان...» دەگەن قيسىنسىز ءارi قيقى-جيقى سەبەپپەن ءوزi باسقارىپ وتىرعان فاكۋلتەتتەن قازاق ءبولiمiن اشتىرماي تاستادى. بۇل «قايراتكەر» تiرi تۇرعاندا، بۇل فاكۋلتەتتەن ەشۋاقىتتا قازاق ءبولiمi اشىلماق تا ەمەس جانە اشىلمايدى دا (بۇعان دا ءباس تiگەم!).

ورايى كەلiپ تۇرعاندا ايتا كەتكەن دە ورىندى شىعار، مۇنداي ماڭگiرت قازاقتار قازiر الماتىدا ۇلكە-ە-ەن قاۋىمعا اينالعان. قاۋىمىڭىز نە، بۇلاردىڭ كۇشەيگەنi, قارعا تامىرلانعانى، قاناتىن كەڭگە جايعانى سونشالىق، بۇلار قازiرگi كۇنi قازاقتiلدiلەردiڭ ءورiس-قونىسىن بiر-اق ۋىس قىلىپ تاستادى...

مiنە، وسى ەكi ۇلدى، قازاققا جانە قازاقتىققا قانى دا قاس، جانى دا قاس وسى ەكi ۇلدى، قازاق تiلiنە (ياكي، وزiنiڭ انا تiلiنە!) قارسى قاسارىسا كۇرەس جۇرگiزiپ كەلە جاتقان ەكi ماڭگiرتتi اقساقال مەن ايەلi كەرەمەت ماقتان تۇتادى. ەكi كiسi باس قوسقان جەردە الدىمەن ۇلدارىن ايتىپ، ارتىنان ۇلدارىنىڭ قىزمەتiن ايتىپ، ۇدايى مارقايىپ وتىرادى. بۇلاردى وزگەلەرگە ۇلگi قىلا سويلەيدi. شىن نيەتiمەن. بار پەيiلiمەن. مەيiرلەنە ءارi مەرەيلەنە.

«مەن ءوز انامدى ءوز قولىممەن باۋىزداپ ءولتiردiم!» دەپ ماقتانۋعا، ماساتتانۋعا، نە بولماسا مارقايۋعا بولا ما؟ بولمايدى، ارينە. ەندەشە، اقساقال مەن ونىڭ ايەلiنiڭ ءوزiنiڭ انا تiلiنە قارسى قاسارىسا كۇرەس جۇرگiزiپ كەلە جاتقان ەكi ۇلىن ماقتانىش ەتۋi - «مەن ءوز انامدى ءوز قولىممەن باۋىزداپ ءولتiردiم!» دەپ ماقتانۋمەن پاراپار تiرلiك ەمەس پە؟! انا تiلiمiز - بiزدiڭ انامىز ەمەي كiم؟

قازاق تiلi جوعالسا، قازاق ۇلتى دا جويىلادى. ويتكەنi, ۇلتتىڭ وزەگi - ۇلتتىق تiل. وزەك كەتكەننەن كەيiن وزگە كومپونەنتتەر (مەملەكەتتiلiك، تەرريتوريالىق تۇتاستىق، گەندiك بiروڭكەيلiك: بەتiمiزدiڭ جالپاقتىعى مەن ءتۇسiمiزدiڭ قوڭىرقايلىعى جانە ت.ب.) ۇلتتى ساقتاي المايدى جانە ۇلتتىڭ ساقتالۋىنا كەپiل دە بولا المايدى. ۇلتتى ساقتايتىن جانە ۇلتتىڭ ساقتالۋىنا كەپiل بولا الاتىن جالعىز-اق شارت، جالعىز-اق قۇندىلىق بار. ول - ۇلتتىق تiل. ول - بiزدiڭ انا تiلiمiز. دەمەك، انا تiلiمiزگە قارسى قارىسا ءارi جارىسا كۇرەس جۇرگiزiپ كەلە جاتقان جوعارىداعى ەكi ماڭگiرتتiڭ تiرلiگiن «ءوز اناسىن ءوز قولىمەن باۋىزداپ ولتiرگەنگە» عانا تەڭەگەن ءجون. وزگە تەڭەۋ ولقى سوعادى. ماڭگiرتتەنۋدiڭ، ونىڭ iشiندە تۇتاستاي ماڭگiرتتەنۋدiڭ بiزدi قاي قيىرعا اپارىپ تاستاعانىن، قاي دەڭگەيگە دەيiن قۇلدىراتقانىن بiلە ءجۇرۋ ءھام ەستەن شىعارماۋ ءۇشiن دە بiز وسى تەڭەۋدi قولاي كوردiك.

ەگەر وسى اقساقال مەن ايەلi ەسi دۇرىس ەلدە ءومiر سۇرسە، نە iستەر ەدi? ءوز حالقىنان كەشiرiم سۇرار ەدi. نە دەپ؟ بىلاي دەپ: «بiز تاربيەلەپ وسiرگەن ەكi ۇل دا ءوزiنiڭ انا تiلدەرiن بiلمەيدi جانە بۇلار انا تiلiمiزدiڭ ءوسiپ-وركەندەۋiنە قارسى ارەكەتتەر جاساپ باعۋدا. سول ءۇشiن دە بiز ءوز حالقىمىزدان كەشiرiم سۇراي وتىرىپ، وزگەلەرگە، اسiرەسە، جەلكiلدەپ ءوسiپ كەلە جاتقان جاس ۇرپاققا كەسiرi مەن كەساپاتى تيمەۋi ءۇشiن ۇكiمەتتەن مىنا ەكi ۇلدى دا مەملەكەتتiك قىزمەتتەن جانە قوعامدىق-كوپشiلiك iس-شارالاردان شەتتەتۋiن سۇرايمىز...». بiز مۇنى ويدان شىعارىپ وتىرعان جوقپىز. جۋىردا عانا ەستون جۋرناليستەرiمەن كەزدەسكەن ەدiك. مۇنى سولار ايتتى. ارينە، مۇنداي جاعداي ەستونيادا استە دە بولمايدى عوي، «ەگەر بولا قالسا، بiزدiڭ ەستوندار وسىلاي جاسايدى. ويتكەنi, ەستون ءۇشiن بiرiنشi ورىندا ءاماندا ۇلتتىق مۇددە تۇرادى. وتباسىلىق، تۋىسقاندىق مۇددە - ودان كەيiن...» دەدi ەستوندار.

ايتپاقشى، بiز ەستوندارعا «ەلiمiزدە نەگiزiنەن قازاقشا حابار تاراتاتىن ەكi مەملەكەتتiك تەلەارنا («قازاقستان»، «حابار») بار ەكەنiن، بiراق بۇل ەكi تەلەارنانىڭ باسشىلارى دا ورىستiلدi ەكەنiن» ايتىپ، «ەگەر سiزدەردە وسىنداي جاعداي ورىن الا قالسا، نە iستەر ەدiڭiزدەر؟» دەپ سۇرادىق (ورىستiلدiلەر ەستونيادا دا بارشىلىق). «بiزدە مۇنداي بولمايدى!» دەدi ولار ءۇزiلدi-كەسiلدi. «جوق، بولا قالسا دەگەنiمiز عوي؟» دەدiك بiز مۇنداي جاعدايدىڭ ەشبiر ەلدە بولماسا دا، قازاقستاندا جيi بولىپ جاتاتىنىن ەستوندارعا ۇزاق ءارi قينالا ءتۇسiندiرiپ. «مۇنداي تاعايىنداۋعا جول بەرگەن مادەنيەت مينيسترi ورنىنان كەتەدi». «ەگەر جوعارى بيلiك بۇل تۇرعىدا مادەنيەت مينيسترiن قولداپ شىقسا شە؟» دەيمiز عوي بiز بايعۇس تاعى دا ءوزiمiزدi دە تومەندەتiپ، ءجۇزiمiزدi دە تومەنشiكتەتiپ. «قولدامايدى جانە قولداۋى دا مۇمكiن ەمەس!» دەيدi ەستوندار تاعى دا ءۇزiلدi-كەسiلدi. «قالاي دەسەك ەكەن، عايىپتان تايىپ قولداپ شىعا قالسا دەگەنiمiز عوي...». «وندا مۇنداي تاعايىنداۋعا قارسىلىق رەتiندە ەستوننىڭ تەلەجۋرناليستەرi تۇگەل جۇمىسقا شىقپاي قويادى». «ال بiزدiڭ ەلiمiزدە قازاق تiلiن دامىتۋعا، وركەندەتۋگە، ءورiسiن كەڭەيتۋگە تيiستi مەملەكەتتiك تەلەارنالاردىڭ باسشىلىعىنا ورىستiلدiلەر تاعا­يىندالا بەرەدi. جانە بۇعان قازاقتiلدi تەلەجۋرناليستەر ەشۋاقىتتا قارسى كەلمەيدi. تiپتi قازاقشا حابارلار مەن باعدارلامالار قىسقارىپ جاتسا دا! ابدەن كوندiگiپ كەتكەن. ماسەلەن، سiزدەر وسىنى تولەرانتتىلىققا جاتقىزار ما ەدiڭiزدەر؟». «بۇل - تولەرانتتىلىق ەمەس!». «ەندi نە؟». «بiزدە مۇنداي پالە اتى-زاتىمەن جوق، سوندىقتان بۇعان وزدەرiڭiز ات قويىپ، ايدار تاعىپ الىڭىزدار!».

ات قويىپ، ايدار تاقساق، بۇل دا - تۇتاستاي ماڭگiرتتەنۋ. نەمەسە تۇتاستاي ماڭگiرتتەنۋدiڭ بiر ءتۇرi. تۇتاستاي ماڭگiرتتەنiپ كەتپەسەك، ەڭ بولماسا ەجەلدەن ماڭدايىمىزعا باسقان جالعىز ۇلتتىق تەلەارنامىز - «قازاقستاننىڭ» باسىنا قازاقتiلدi ازاماتتى وتىرعىزار ەدiك قوي.

ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا جۇرگەن ەندiگi بiر دەرەك مىناداي: استاناداعى اسا لاۋازىمدى قازاق شەنەۋنiكتەرiنiڭ بiردە-بiرەۋiنiڭ (!) بالالارى مەن نەمەرەلەرi قازاق مەكتەبiندە وقىمايدى. بۇل دا - تۇتاستاي ماڭگiرتتەنۋدiڭ بiر كورiنiسi. پسيحولوگ-عالىمداردىڭ ايتۋىنا سەنسەك، ادامدى العا جەتەلەيتiن، ءومiر سۇرۋگە يتەرمەلەيتiن ەكi نارسە بار: ونىڭ بiرi - ءۇمiت، ەكiنشiسi - سەنiم. ءۇمiت پەن سەنiم جوعالعان كەزدە، ادام دا مىنا ومiرمەن قوشتاسادى ەكەن: نە وزiنە-ءوزi قول جۇمسايدى، نە... دەمەك، ءۇمiت پەن سەنiم - ادامنىڭ تiرەك-تايانىشى. ال ەندi استاناداعى اسا لاۋازىمدى قازاق شەنەۋنiكتەرi وزدەرiنiڭ بالالارى مەن نەمەرەلەرiن نەگە قازاق تiلiندە وقىتپايدى؟ بۇلار قازاق تiلiنiڭ وزiنە دە، ونىڭ ەرتەڭi مەن بولاشاعىنا دا سەنبەيدi. جانە قازاق تiلiنەن ءۇمiت تە ەتپەيدi. بۇلار ءۇشiن قازاق تiلi - ءولi تiل. ەگەر «ءولi تiل» دەپ ۇقپاسا، وسى اسا لاۋازىمدى شەنەۋنiك­تەردiڭ ەڭ بولماسا بiرەۋi (!) ءوزiنiڭ ۇل-قىزىن، نە نەمەرەسiن قازاق مەكتەبiندە وقىتار ەدi عوي. ەندi دەرەككە جۇگiنەيiك. ەكi ۇل، بiر قىزى بار اسا لاۋازىمدى استانالىق بiر شەنەۋنiك وسى ەكi ۇل، بiر قىزدان قازiر 9 نەمەرە ءسۇيiپ وتىر. 9 نەمەرەنiڭ جەتەۋi - مەكتەپ جاسىندا. ءوزiنiڭ ۇلى مەن قىزىن كەزiندە ورىسشا وقىتقان بۇل شەنەۋنiك ەندi ءوزiنiڭ نەمەرەلەرiن دە (جەتەۋiن دە!) تۇگەل ورىسشا وقىتىپ جاتىر...

بۇلار قازاق تiلiن ەشۋاقىتتا وزiنە تايانىش تا ەتپەيدi, تiرەك تە ەتپەيدi. تiرەك بىلاي تۇرسىن، كەرەك تە ەتپەيدi! سوندىقتان دا بۇلار تايانىشتى دا، تiرەكتi دە باسقا جاقتان (ورىس تiلiنەن! اعىلشىن تiلiنەن! قىتاي تiلiنەن! رەسەيدەن! اقش-تان! شۆەيتساريادان! ودان قالسا، كۋرشەۆەلدەن!) iزدەيدi جانە باسقا جاقتان تابادى. ەندi قاراپايىم لوگيكاعا جۇگiنەلiكشi, قازاق تiلiن بiلمەۋ جانە ونى بiلگiسi دە كەلمەۋ، قازاق تiلiنiڭ ەرتەڭiنە سەنبەۋ جانە ودان ءۇمiت ەتپەۋ، قازاق تiلiن تiرەك-تايانىش ەتپەۋ (قىزمەتتە دە، كۇندەلiكتi ومiردە دە، ۇيدە دە، تۇزدە دە) دەگەنiمiز نە؟ بۇل - قازاقتىڭ وزiنەن دە، ونىڭ ءومiر-تiرشiلiگiنەن دە، قازاقتىڭ ماقسات-مۇددەسiنەن دە، قازاقتىڭ ونەرi مەن ادەبيەتiنەن دە، قازاقتىڭ مادەنيەتi مەن مەنتاليتەتiنەن دە تىس ءومiر ءسۇرۋ، قىسقاسى، قازاق حالقىنان تىسقارى ءومiر ءسۇرۋ، قازاق ۇلتىنان تىسقارى تۇرۋ دەگەن ءسوز. قازاق ۇلتىنان تىسقارى تۇراتىن، قازاق حالقىنان تىسقارى ءومiر سۇرەتiن قازاق شەنەۋنiكتەرi قالاي ەل باسقارادى؟! قايتiپ قانا ەل باسقارىپ ءجۇر؟! بۇل، قۇداي-اۋ، لوگيكاعا دا قايشى، قوعامتانۋعا دا تومپاق، ساياساتقا دا سىيمايتىن، ەل باسقارۋدىڭ ۇلگi-ۇردiسiنە دە جاتپايتىن، ەڭ اياعى ادامگەرشiلiككە دە جاناسپايتىن مۇلدە جات، ەرسi ءارi وعاش تiرلiك قوي؟! تiپتi, بۇلاي بولۋى مۇمكiن دە ەمەس... جوق، مۇمكiن ەكەن. بiزدە، قازاقستاندا بۇلار قامسىز-مۇڭسىز، جايما-شۋاق، جايباراقات ەل باسقارىپ ءجۇر. پارادوكس پا؟ پارادوكس! تۇتاستاي ماڭگiرتتەنۋ تۋعىزعان، تۇتاستاي ماڭگiرت­تەنۋدەن كەلiپ تۋعان پارادوكس!

***

جالعىز-جارىم ادامنىڭ ماڭگiرت­تەنۋi بiر باسقا دا، تۇتاستاي ماڭگiرتتەنۋ - ەكiنشi باسقا. تۇتاستاي ماڭگiرتتەنۋدiڭ زيانى مەن زاردابى ولشەۋسiز اۋىر. تۇتاس­تاي ماڭگiرت­تەنۋiمiز­دiڭ سيپاتى قانشالىق، سىقپىتى نەشiك، ەندi وسىنى انىعىراق-قانىعىراق تانۋ ءۇشiن ءوزiمiزدi كورشiلەس ەلدەرمەن سالىستىرىپ كو­رەلiك­شi. ءازiربايجان وسىدان ەكi جىل بۇرىن ءوز ەلiندە رەسەيلiك تەلەارنالاردىڭ كورسەتiلۋiن توقتاتتى. تەك رەسەيدiڭ بiر عانا تەلەارناسىن («رتر-پلانەتا») قالدىردى. ونىڭ ءوزiن دە ارنايى كەلiسiم-شارتپەن ۋاقىتشا عانا قالدىردى. وزبەكستاندا رەسەيدiڭ بiردە-بiر تەلەارناسى كورسەتiلمەيدi, بiردە-بiر گازەت-جۋرنالى جارىق كورمەيدi. تاجiكستان مەن تۇرiكمەنستاندا، ۋكراينادا، بالتىق ەلدەرiندە، گرۋزيادا، ارمەنيادا «رەسەي­دiڭ اقپارات قۇرالدارىن ءوز ەلدەرiندە تاراتۋدى ساياسي تۇرعىدان دا، رۋحاني تۇرعىدان دا اسا زياندى قۇبىلىس» دەپ تا­ۋىپ، بۇعان بiرجولاتا تىيىم سالىپ تاستادى. جوعارىدا اتى اتالعان ەلدەردە مەم­لەكەتتiڭ بۇكiل تiرلiك-تىنىسى بiر عانا تiلگە، ياعني مەملەكەتتiك تiلگە كوشiرiلدi (بالاباقشادان باستاپ جوعارى وقۋ ورىندارىنا دەيiن، اۋىل كەڭسەسiنەن باستاپ پرەزيدەنتتiك اكiمشiلiككە دەيiن!). قازاقستاندا ۇلتسىزدىققا باستايتىن كۇماندi ورتالىقتار مەن كۇدiكتi ينستيتۋتتار ەسەپسiز ءارi سەبەپسiز اشىلىپ جاتسا، وزبەكستاندا وزبەك ۇلتىنىڭ تاريحىن، تiلiن، ءداستۇرiن، سالتىن، ەتنوگرافياسىن جەكە-جەكە زەرتتەيتiن جاڭادان 17 ۇلتتىق عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى اشىلدى (وزبەكستان عىلىم اكادەمياسىنان تىس جانە ونداعى ينستيتۋتتاردان بولەك). وزبەكستاندا ءدال قازiر 31 تەلەارنا (رەسپۋبليكالىق، وبلىستىق، قالالىق تەلەارنالاردى قوسا ەسەپتەگەندە) جۇمىس iستەيدi. مۇنىڭ بارشاسى دا تەك وزبەك تiلiندە كورسەتەدi. ۋكراينادا 39 تەلەارنا بار. بۇلار دا باستان-اياق (24 ساعات بويى!) تەك ۋكراين تiلiندە كورسەتەدi. قايسىبiرiن ايتايىق، كەزiندە قازاقستانمەن بiرگە كسرو قۇرامىندا بولعان بۇل ەلدەر وتارسىزدانۋ پروتسەسiن وتە ءساتتi وتكiزiپ، قازiرگi كۇنi ۇلتتىق دامۋدىڭ داڭعىل جولىنا ءتۇستi. ال بiز شە؟

ءدال قازiر قالماقتار، چۋۆاشتار، ۋدمۋرتتار وزدەرiنiڭ ۇلتتىق تiلدەرiن جوعالتىپ الدى. وسى ەلدەردiڭ بiرسىپىرا ايتۋلى تۇلعالارى كۇيزەلە، كۇڭiرەنە وتىرىپ، وزدەرiنiڭ ۇلتتىق تiلدەرiن قالاي جوعالتىپ العانى جونiندە رەسەيدiڭ گازەت-جۋرنالدارىندا ماقالالار جاريالادى. سونىڭ بiرازىمەن بiز دە تانىستىق. سالىستىرىپ بايقاساق، بۇلار ۇرىنعان قاتەلiكتەردەن، بۇلار جiبەرگەن كەم­شiلiكتەردەن بiز دە ساۋ ەمەس ەكەنبiز. كەي تۇستاردا تiپتi اسىپ ءتۇسiپ تە جاتقاندايمىز. سوعان قاراعاندا، بiز وسى قالماقستان، چۋۆاشيا، ۋدمۋرتيا ۇرىنعان سوقىر سوقپاققا كوزدi جۇمىپ قويىپ كەتتiك-اۋ دەپ قاتتى قاۋiپتەنەمiن (لايىم، مەن-اق قا­تە­لەسەيiن!).

"جاس الاش" گازەتى