ەرلان قارين. قازاق اۋىز جانە جازبا ادەبيەتىندەگى جەبە تۇرلەرىنىڭ اتاۋلارى
كۇدەرىدەن باۋ تاعىپ،
كىرەۋكە كيەر كۇن قايدا.
كۇمبىر، كۇمبىر كىسنەتىپ،
كۇرەڭدى مىنەر كۇن قايدا.
تولعامالى اق بالتا،
تولعاپ ۇستار كۇن قايدا.
التى قۇلاش اق نايزا،
ۇسىنىپ شانشار كۇن قايدا.
ساداق تولى ساي كەز وق,
ماساعىنان وتكەرىپ،
باسىن قولعا جەتكەرىپ،
سوزىپ تارتار كۇن قايدا؟
/دوسپانبەت جىراۋ/
قوزىجاۋرىن كوكجەندەت قىلشاندا تۇر،
كوبە بۇزار، قاسالى، اندىگەنى.
ون ەكى تۇتام، شاي جىبەك، الا بىلەك،
تۇر، قالماقتىڭ قايدا دەپ جاندى جەرى!
بەدەرىڭدى بەينەلەپ بەرە الماسام،
كۇشىگەن ءجۇن سايكەز وق, اڭدى مەنى!
/سۆەتقالي نۇرجان. «ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم»/
كۇدەرىدەن باۋ تاعىپ،
كىرەۋكە كيەر كۇن قايدا.
كۇمبىر، كۇمبىر كىسنەتىپ،
كۇرەڭدى مىنەر كۇن قايدا.
تولعامالى اق بالتا،
تولعاپ ۇستار كۇن قايدا.
التى قۇلاش اق نايزا،
ۇسىنىپ شانشار كۇن قايدا.
ساداق تولى ساي كەز وق,
ماساعىنان وتكەرىپ،
باسىن قولعا جەتكەرىپ،
سوزىپ تارتار كۇن قايدا؟
/دوسپانبەت جىراۋ/
قوزىجاۋرىن كوكجەندەت قىلشاندا تۇر،
كوبە بۇزار، قاسالى، اندىگەنى.
ون ەكى تۇتام، شاي جىبەك، الا بىلەك،
تۇر، قالماقتىڭ قايدا دەپ جاندى جەرى!
بەدەرىڭدى بەينەلەپ بەرە الماسام،
كۇشىگەن ءجۇن سايكەز وق, اڭدى مەنى!
/سۆەتقالي نۇرجان. «ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم»/
قازاقتىڭ قارۋ-جاراقتارى جانە كوشپەلى اسكەري ونەر جايلى سوڭعى ۋاقىتتا بىرقاتار ەڭبەكتەر جازىلدى. ايتالىق، قازاقتىڭ ءداستۇرلى قول ونەرى، قارۋ-جاراعى، ساۋىت-سايمانى، كوشپەلىلەردىڭ سوعىس تاسىلدەرى سياقتى تاقىرىپتاردا كوپتەگەن عىلىمي زەرتتەۋلەر، تانىمدىق انىقتامالىقتار جارىققا شىقتى. سونىڭ ىشىندە ەر قارۋى بەس قارۋدىڭ ءبىرى ساداق جايلى، ساداق جەبەسى تۋرالى دا كوپتەگەن ەڭبەكتەر بار. الايدا، بىرقاتار ادەبيەتتەردە جەبەلەردىڭ نەدەن جاسالعانى، قانداي ماقساتتا قولدانىلاتىندىعى، قانشالىقتى الىسقا ۇشاتىندىعى، سالماعىنىڭ، ۇزىندىعىنىڭ قانداي بولاتىنىن ت.ب. بىلايشا ايتقاندا، عىلىمي تۇرعىدان تەرەڭ سيپاتتاما بەرىلەدى. ولاي دەيتىنىمىز، بىرقاتار زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىندە ساداق وقتارىنىڭ قۇرىلىسى، قايدان تابىلعاندىعى جاقسى سيپاتتالادى. بىراق، نەگىزىنەن جالپىلاما «ساداق وقتارى» نەمەسە «جەبەلەر» دەپ قانا كەلتىرەدى. بولماسا «قوزىجاۋرىن»، «ساۋىتبۇزار» دەپ ەڭ كوپ قولدانىستاعى ءبىر-ەكى اتاۋى اتالادى. باسقا اتاۋلارى قولدانىلمايدى دەسە دە بولادى.
وسىنى ەسكەرە كەلىپ، ءبىز بۇگىنگە دەيىن قازاق اۋىز جانە جازبا ادەبيەتىندەگى جەبە اتاۋلارىن توپتاستىرىپ، جۇيەلەۋدى ءجون كوردىك. ارينە، بۇل ۇلى دالانىڭ سىرلى ەسكەرتكىشتەرى ەمەس، تاريحىمىزدىڭ تاس جازۋى ەمەس، بار بولعانى ساداقتىڭ ءبىر بولشەگى عانا. الايدا، بۇنداعى ماقسات ءبىر عانا كىشكەنتاي جەبەنى مىسالعا الۋ ارقىلى، قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىسىمىزدا جوق قانشاما قازىناسى بار، باي ءتىل ەكەندىگىن كورسەتۋ. مىسالى، تاستاردىڭ قازاقشا اتاۋلارىن جۇيەلەپ، توپتاستىرۋدى قولعا العان انەس ساراي، وزەن-كولدەردەگى بالىق تۇرلەرىنىڭ ۇمىت بولعان سان الۋان اتاۋلارىن تۇگەلدەي انىقتاپ، زەرتتەپ، جۇيەلەگەن قاجىعالي مۇحامبەتقالي سياقتى، ءبىز دە بۇل ماقالادا ساداق جەبەلەرىنىڭ تولىق اتاۋىن بەرۋگە تىرىسىپ، وسى باعىتتى ۇستاۋدى ءجون كوردىك.
تەك بۇل جولعى زەرتتەۋدىڭ بارىسىندا قازاقتىڭ اۋىز جانە جازبا ادەبيەتىندە جەبە اتاۋلارىنىڭ 40-قا جۋىق اتتارى انىقتالىپ، ولاردىڭ سول جىرلاردا، داستانداردا جانە كوركەم ادەبيەتتە قالاي قولدانىس تاپقاندىعىنان وسى ماقالادا مىسالدار بەرىلدى.
ءبىزدىڭ انىقتاعانىمىزداي ساداق جەبەسىنىڭ 100-گە جۋىق ءتۇرى بەلگىلى، ال وسى ءجۇز ءتۇرلى جەبەنىڭ 40-قا تارتا عانا اتاۋىنىڭ جيىرماعا جەتەر-جەتپەسى جاڭاعى جەبەلەر تۇرلەرىنە سايكەستەندىرىلدى. جانە جەبەنىڭ بار اتاۋلارىن تۇگەلدەۋدەن باسقا انىقتالعان جەبە تۇرلەرىنەن ءبىز كوشپەلى اسكەري ونەر مەن ءداستۇردىڭ قازاق دالاسىندا قانشالىقتى كۇردەلى دامۋ جولىنىڭ بولعاندىعىن كورەمىز. قازاقتىڭ بەس قارۋىنىڭ ءبىرى ساداقتىڭ، ونىڭ ىشىندە جەبەنىڭ ءوزىنىڭ وسىنشاما ءتۇرى مەن اتاۋى بولۋى وسىنىڭ ءبىر دالەلى بولسا كەرەك. جانە دە بۇل كوشپەلى اسكەري ونەردىڭ وتە جوعارى دەڭگەيدە دامىعانىن، قازاقتىڭ قارۋ-جاراقتارىنىڭ ەرتەدەن قالىپتاسقاندىعى، ونىڭ ۇلتىمىزدىڭ جاۋىنگەرلىك سالتى مەن قازاقتىڭ بويىنداعى جاۋىنگەرلىك رۋحتى قالىپتاستىرۋدا الار ورىنىن كورسەتەدى.
سودان كەيىنگى، بۇل ماقالانى جازۋعا تۇرتكى بولعان جاي - ەلىمىزدىڭ مۇراجايلارىندا «ۇلتتىق قارۋ-جاراق» تاقىرىبىنا ارنالعان تۇراقتى ەكسپوزيتسيا مەن زالدارىنىڭ بولماۋى. بولعان كۇندە دە ولاردىڭ جەكە-جەكە توپتاستىرىلىپ، ءار قايسىسىنىڭ ءوز-ءوز اتاۋلارىن تولىق يەلەنگەنى جوق6 بارلىعى جارىم-جارتىلاي، ءبىر جۇيەگە كەلتىرىلمەگەن. ايتپەسە، كەنەسارىنىڭ قىلىشى شىمكەنتتە، ال ابىلايحانعا رەسەي پاتشاسىنىڭ سىيلاعان قىلىشى استاناداعى تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ مۇراجايىندا ارقايسىسى جەكە-جەكە، ءار جەردە تۇرار ما ەدى؟ نەمەسە، قايدا بارساڭ دا، الدىڭنان جەڭسەسى جوق جەمتىر ساۋىت، جىعاسى جوق جىرتىق دۋلىعا شىعادى. بۇگىنگە جەتكەن بابالار كوزى دەپ كورەتىنىڭىز وسى. سوندا ءبىزدىڭ ءبورىلى بايراق استىنان، جاعاسى التىن جەڭى جەز، شىعىرشىعى تورعاي كوز اق ساۋىت كيىپ، بەس قارۋدى اسىنعان بابالارىمىزدان قالعانى سول عانا ما ەدى؟ ءبىزدىڭ ويىمىزشا، قازاقتىڭ قارۋ جاراقتارىنا ارنالعان ەكسپوزيتسيالاردا قىلىشتىڭ، نايزانىڭ، بالتانىڭ، قورامساقتىڭ، ساداقتىڭ جانە ساۋىتتىڭ بارلىق تۇرلەرىن جيناقتاپ، جۇيەلەپ، تولىق كولەمدە كورسەتۋ قاجەت.
مىنە، وسىنداي باعىت-باعداردى ۇستانا وتىرىپ، ءوز شامامىزشا ساداق وقتارىنىڭ اتاۋلارىن انىقتاپ، ءبىر جۇيەگە توپتاستىرۋدى كوزدەدىك. قازاقتىڭ قارۋ-جاراقتارىن زەرتتەۋمەن كوپتەن بەرى اينالىسىپ جۇرگەن قاليوللا احمەتجان سوعىستا جانە اڭشىلىقتا قولدانىلاتىن ساداق وقتارىنىڭ بىرنەشە تۇرلەرى بولدى دەيدى. جانە وق ۇشىنىڭ فورماسى ونىڭ جاسالۋ ماتەريالى مەن قولدانۋ قىزىمەتى ارقىلى انىقتالدى دەي كەلىپ، قازاق وقتارىنىڭ جەبەلەرىن جاسالعان ماتەريالىنا سايكەس توپقا, جەبە باسىنىڭ پىشىنىنە بايلانىستى تيپكە, قيماسىنا بايلانىستى ۇلگىگە, ال ۇزىندىعىنا بايلانىستى نۇسقاعا بولەدى. بۇل عىلىمي تۇرعىدان ساداق وقتارىنىڭ ەڭ ءبىر جۇيەلى جۇرگىزىلگەن جىكتەۋى ەكەنىن ايتا كەتۋ كەرەك.
ال ءبىز قازاق اۋىز جانە جازبا ادەبيەتىندە كەزدەسەتىن وق اتاۋلارىنا سۇيەنە وتىرىپ مىناداي توپتارعا ءبولىپ قاراستىرۋدى ءجون كوردىك. سابىنىڭ تۇرلەرىنە، قاناتتارىنا (قاۋىرسىندارىنا), ۇشتارىنداعى وقتاردىڭ جاسالۋ ماتەريالدارى مەن تۇرلەرىنە جانە وقتىڭ جەكە اتاۋلارى مەن مىندەتتەرىنە قاراي ءبولۋ. جانە وسى توپتاستىرۋلاردى ءوز ىشىندە جىكتەرگە جىكتەۋدى قاراستىردىق.
جەبەلەردى سابىنىڭ تۇرلەرىنە قاراي ءبولۋ
بۇل تارماقتىڭ ءوزىن، وق ساپتارىنىڭ قانداي اعاشتان جاسالۋىنا، ساپتارىنىڭ ۇزىندىعىنا جانە وق ساپتارىنىڭ تۇسىنە بايلانىستى جىكتەۋگە بولادى. قانداي اعاشتان جاسالعانىنا قاراي وقتاردىڭ «قۋ جەبە», «قايىڭ وق»، «توبىلعى ساپتى وق»، «قامىس ساپتى وق» دەگەن اتاۋلارى بولادى، ول جايلى شالكيىز تولعاۋلارى مەن «ءسۇيىنىش باتىر» جىرىندا:
ءتاڭىرى ءوزى بەرمەسە،
مەنمەنسىپ جۇرگەن ەر جىگىت،
كىسىدەن تارتىپ الىپ جارىماس!
ەمەن شايناپ، تال قايزار،
قۇلان، بۇلان بالاسى.
ەكى ەنەنى تەل ەمگەن،
بۇزىلمايدى جاس تۇلپاردىڭ ساۋرىسى.
قاتتى ءبىر تارتىپ بەك اتساڭ،
قايرىلىپ بارىپ تەز سىنار،
قايىڭ وقتىڭ جارقاسى.
بەلۋاردان ساز كەشسەڭ،
توبىعىڭنان كەلتىرمەس،
قامالاعان قالىڭ تۋعان ارقاسى.
(شالكيىز. «بەس عاسىر جىرلايدى». 1 ت.، 52 ب.)
كوپ كىسىنى كورگەن سوڭ،
شاراينا مەن دۋلىعا
ونى الىپ كيىندى،
قوس بىلەگىن سىباندى.
ءۇش مىڭ كىسى اسكەردىڭ
شاڭى شىقتى تۇماندى.
ون ەكى تۇتام قۋ جەبە،
ەر قاسىنا الادى-اي.
اتايىن دەپ ول وقتى،
وڭتايلانىپ قارادى-اي.
(«ءسۇيىنىش». باتىرلار جىرى. 5 ت.، 229 ب.) - دەپ سۋرەتتەلسە، وسى قۋ جەبە «نارىك» جىرىندا بىلايشا بەرىلەدى:
سوندا شورا قوزعالدى،
قۋ جەبەنى قولعا الدى.
تارتىپ قالدى جەبەنى،
قالماقتان ءوتىپ وق كەتىپ،
ءبىر توبەگە جەتەدى،
ول توبەنىڭ بوسادى،
وق تيگەن كوبەسى.
(«نارىك». باتىرلار جىرى. 100 تومدىق، 51 ت.، 39 بەت)
ال وسى وقتار كوركەم ادەبيەتتە بىلايشا كورىنىس تابادى:
«شي وقپەن ەمەس، توبىلعى وقپەن اتام، - دەدى كوشەك قارا اعاشتىڭ بۇتاعىنان يىلگەن، ادەمى، كىشكەنتەي ساداعىن سايلاپ. - مىنا ۇشقىر وقتارىم جوعالماسىن دەپ قوي شي وقپەن اتىپ جۇرگەنىم.
سىرتى كۇمىستەلگەن كىشكەنە، بىلعارى قورامساعىنان ءبىر ۋىس قىزىل توبىلعى وق سۋىردى. توبىرشىعى - جەز، قاۋىرسىن ورنىنا ءبىر-ءبىر تۇتام شۋدا ءجىپ بايلاعان». (م. ماعاۋين. «الاساپىران». 37 ب.)
كەلەسى جىكتەۋ ول - سابىنىڭ ۇزىندىعىنا قاراي. بۇنداي توپتاۋ تۇرىنە ساداق وقتارىنىڭ: «ساي كەز وق»، «كەز وق»، «ون ەكى تۇتام جەبە» دەگەن اتاۋلارى كىرەدى. ال ولار باتىرلار جىرىندا تومەندەگىشە سۋرەتتەلەدى:
سارالاي، ساي كەز وقتى ەڭىرەتتى،
تاسىر قۇلدىڭ زارەسى ۇشىپ كەتتى.
كۇرەڭمەن كولدەنەڭدەپ تارتىپ كەتسە،
الا بەدەۋ بايتالى قۇلاپ ءتۇستى
(قازاق ەپوستارى «قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ» جىرى. 250 ب)
قارا بۇلاننىڭ تەرىسىن،
ەتىك قىلار كۇن قايدا،
كۇدەرىدەن باۋ تاعىپ،
كىرەۋكە كيەر كۇن قايدا.
كۇمبىر، كۇمبىر كىسنەتىپ،
كۇرەڭدى مىنەر كۇن قايدا.
تولعامالى اق بالتا،
تولعاپ ۇستار كۇن قايدا.
التى قۇلاش اق نايزا،
ۇسىنىپ شانشار كۇن قايدا.
ساداق تولى ساي كەز وق،
ماساعىنان وتكەرىپ،
باسىن قولعا جەتكەرىپ،
سوزىپ تارتار كۇن قايدا؟
(دوسپانبەت جىراۋ. «بەس عاسىر جىرلايدى». 1 ت.، 38 ب.) - دەپ دوسپانبەت كەلتىرسە، ماحامبەت اقىن ءوز ولەڭدەرىندە بىلاي دەپ قولدانادى:
تولعاي-تولعاي وق اتقان،
ون ەكى تۇتام جاي تارتقان.
قابىرعاسىن قاۋساتقان،
تەبىنگىسىن تەسە اتقان،
تىزگىنىنەن كەسە اتقان،
تەسپەي قانىن زۋلاتقان،
ءبىزدىڭ قايسار باتىردىڭ
جۇرەگىن ءسويتىپ وياتقان
كەشەگى وراق پەنەن مامايداي
باتىرلار، شىركىن، بولار ما-اي!
(ماحامبەت. «جورىق جىرلارى» 41 ب.).
ال ەندى وق ساپتارىنىڭ بويالۋىنا قاراي: «سىرلى جەبە»، «قىزىل جەبە»، «سارى جەبە» نەمەسە «سارجا»، «سارماساق» دەگەن اتاۋلارى بار. جەبە سابىنىڭ سىرلى بولاتىنى جونىندە مۇرات موڭكەۇلىنىڭ مىنا جىر جولدارنان بىلۋگە بولادى:
ون سەگىز جىل اتىسىپ،
ورمانبەت ءبيدىڭ ولگەن جەر.
ون سان نوعاي بۇلگەن جەر،
ورتا بويىن سىرلاعان،
وق جاڭبىرداي جاۋعان جەر.
مۇسىلماننىڭ باسىنان
دارەجە قايتىپ اۋعان جەر.
(م. موڭكەۇلى. «كىندىگىمدى كەسكەن جەر». 85 ب.).
ال بۇل سىرلى جەبەلەردىڭ ادەبيەتتە قالاي كورىنىس تاپقانىن تومەندەگى داستانداردان كەلتىرىلگەن ۇزىندىلەردەن بىلۋگە بولادى. مىسالى، «كورۇعىلى» داستانىندا سارجانى بىلايشا قولدانادى:
ەر كورۇعىلى تارتتى سارجا ساداقتان،
الماس وعى اعىپ ءوتتى تالاقتان.
كەرىگىنەن وماققاسا قۇلاپتى،
باتىر ماھرام ەلدى اۋزىنا قاراتقان.
(قازاق حالىق ادەبيەتى. كوپ تومدىق. باتىرلار جىرى. «كورۇعىلى» 114 ب.).
سونداي-اق، وسى جەبە تۇرلەرى ەرلىك جىرلارىندا تومەندەگىدەي ورىن الادى:
توقال تورى ات جايلاعان،
توبىعىنا توندىق الا بايلاعان.
حاندار شىققان توبەدەي،
قابىرعادان ءبۇتىن شىقان سۇبەدەي،
اۋدارىلماس قارا كەمەدەي،
قاندىاۋىزعا سىرلاپ سالعان جەبەدەي،
حان ۇلى تورەدەي،
بي ۇلى شوراداي،
قان جۇقپاس قايقى قارا بولات وتپەگەن،
ماقتاۋىنا ادام تاۋىپ جەتپەگەن،
بۇ جيىننىڭ ىشىندە
ەر جاقسىمبەت اعا بار.
(«ەر شوبان». «بەس عاسىر جىرلايدى». 1 ت.، 56 ب.)
سۋسىلداعان سارماساق،
ساداقتاردان بورار كۇن.
(سىرىم باتىر. «دالا كەمەڭگەرى». 35 ب.)
يساتايدىڭ بارىندا،
ەكى تارلان ءبورى ەدىم.
ەرەگىسكەن دۇشپانعا،
قىزىل سىرلى جەبە ەدىم.
(ماحامبەت. «بەس عاسىر جىرلايدى». 1 ت.، 230 ب.).
ءدال وسى جەبە ءتۇرىن وسى اقىن تومەندەگىشە بەرەدى:
ساداعىنا سارى جەبە سالدىرعان،
ساداعىنىڭ كىرىسىن،
سارى التىنعا مالدىرعان.
تەرەڭنەن كوزىن ويدىرعان،
سۇر جەبەلى وعىنا
تاۋىقتىڭ ءجۇنىن قويدىرعان.
ماڭدايىن سارى سۋسار بورىك باسقان،
جاۋرىنىنا كۇشىگەن ءجۇندى وق شانىشقان.
(ماحامبەت. «بەس عاسىر جىرلايدى». 1 ت.، 216 ب.)
بۇل ۇزىندىدە كەزدەسەتىن «سۇر جەبە»، «كۇشىگەن ءجۇندى وق» دەگەن وق تۇرلەرىن كەلەسى توپتاۋلىردان وقيمىز.
قاناتتارىنا (قاۋىرسىندارىنا)
قاراي ءبولۋ
«حان شاقىرۋىنان قاتتى سەزىكتەنگەن جانىبەك، بەشپەنتىنىڭ ىشىنەن قوراسان بولاتىنان جۇقا ەتىپ توقىلعان شاعىن ساۋىت كيدى. الداسپانىن قامسىز قايراپ، ساداق جەبەسىنە جاڭادان سۇڭقار قاۋىرسىنىن قادادى» ء(ىلياس ەسەنبەرلين. «كوشپەندىلەر». 19 ب.)
مىنە وسىنداعى جەبەگە قادالعان قاۋىرسىنعا بايلانىستى «ەكى قاناتتى»، «ءتورت قاناتتى جەبە»، «سارى ءجۇن وق»، «كۇشىگەن ءجۇندى وق»، «قاۋىرسىن جەبە» جانە «ۇكىلى وق» دەپ بولەدى. بۇعان دالەل تومەندەگى جىرلار مەن رومانداردان الىنعان ۇزىندىلەر.
قاناتتى (قاۋىرسىندى) جەبەلەردىڭ ءتۇرىنىڭ ءبىر مىسالى رەتىندە تۇرسىنحان زاكەنۇلىنىڭ «كوكبورىلەردىڭ كوز جاسى» رومانىندا: «تايان حان ونىڭ جارالى كەيپىنە قاراپ جانى اشىدى: «التايعا تامان شەگىنىپ ۇرىس سالايىق دەگەن سوزىمە كونبەي قويماپ پا ەدىڭ؟» - دەپ ايتايىن دەدى دە، ءسوزىن جۇتىپ الدى. «شىركىن ەرلەرىم، سەندەرگە وكپەم جوق» - دەپ كوزىنە كەپتەلىپ كەلىپ قالعان جاستى زورعا تەجەدى. باسىما قيىن ءىس تۇسكەندە قولعا الارمىن دەپ ساقتاپ جۇرگەن ساپ الماسقا سۋارىلعان قاناتى جەبە تولى قورامساعىن قولعا الدى.» (زاكەنۇلى ت. «كوكبورىلەردىڭ كوز جاسى» 264 ب.) - دەپ كەلتىرەدى.
ال بۇل جەبەلەردىڭ باسقا اتاۋلارى جايلى تومەندەگى جىرلاردان كەلتىرىلگەن ۇزىندىلەردەن بىلە الامىز:
دۇشپان اتقان قاناتتى وق,
جەتە الماي وعان قالىپتى.
(«رۇستەم، زوراب». «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ تولىق نۇسقاسى. 153 ب.)
ءبارىن ايت تا ءبىرىن ايت،
قاباعىن قارا سۋسار بورىك باسقان،
جاۋرىنىنا كۇشىگەن ءجۇندى وق شانىشقان.
قالجۋىرداي شانشىلعان،
جۇرت ءۇشىن قاراۋىلعا كوپ تۇرعان،
سەكسەن سەگىز اڭدىعان،
ەڭسەسىن تۇبەكمەنەن جاۋىرتقان،
ەڭكەيگەنىن جازباعان،
ون ەكى قۇرساۋ جەز ايىر،
قارا مىلتىق جۇمساعان،
بۇ جيىننىڭ ىشىندە،
قارا نايمان جاناق بار.
(«ەر شوبان». «بەس عاسىر جىرلايدى». 1ت.، 56 ب.)
قارعاداي مىناۋ قازتۋعان
باتىر بولىپ تۋعان جۇرت،
كىندىگىمدى كەسكەن جۇرت،
كىر-قوڭىمدى جۋعان جۇرت
قاراعايدان ساداق بۋدىرىپ،
قىلشىنىمدى سارى ءجۇن وققا تولتىرىپ،
جانعا ساقتاۋ بولعان جۇرت.
(قازتۋعان جىراۋ. «بەس عاسىر جىرلايدى»، 1ت.، 32 ب.)
سۇر جەبەلى وعىنا
تاۋىقتىڭ ءجۇنىن قويدىرعان،
ماڭدايىن سارى سۋسار بورىك باسقان،
جاۋىرىنىنا كۇشىگەن ءجۇندى وق شانىشقان
(ماحامبەت. «جورىق جىرلارى» 83 ب.)
قارعا ءجۇندى قامىس وق،
شاش ەتەكتەن ءتيىپتى.
(«ەر كوكشە». باتىرلار جىرى. 44 ت.، 88 ب.).
ساداق تولى سار جەبە,
ءجۇنى ۇشىپ كەتىپتى،
ونى جوندەي كەلەدى.
(«ەر كوكشە». باتىرلار جىرى. 44 ت.، 89 ب.) - دەپ كەلسە،
تورەحان جۇماحانوۆ «قاسىم حان» اتتى كىتابىندا: «...بىراق قاسىم اسىقپادى. باپپەن يىعىنداعى ساداعىن سىپىرىپ، ويۋلانعان تەرى قورامساعىنان ۇكىلى جەبەسىن سۋىردى» (جۇماحانوۆ ت. «قاسىم حان». 10 ب.) - دەپ كەلتىرەدى. بۇدان بايقايتىنىمىز ۇكى قازاق نانىم-سەنىمىندە قاسيەتتى قۇس دەپ ەسەپتەلەتىن ۇكىنىڭ ءجۇنىن (قاۋىرسىنىن) قاسىم حاننىڭ جەبە ماساعىنا قويدىرۋى - حان اۋلەتىنىڭ ۇستايتىن قارۋ-جاراعى دا ەرەكشە بولعاندىعى.
جەبە ۇشتارىنداعى وقتاردىڭ
جاسالۋ ماتەريالدارى مەن تۇرلەرىنە قاراي
جوعارداعى ساپ تۇرلەرىنە قاراي بولگەنىمىز سەكىلدى مۇندا دا جەكە-جەكە جىكتەۋگە بولادى. جەبە قىرلارىنا قاراي، جاسالعان تەمىرىنە قاراي. قازاق اۋىز ادەبيەتىندە وقتاردىڭ جەبە قىرلارىنا قاراي «ءتورت قىرلى», «التى قىرلى», «ءۇش قىرلى» دەگەن تۇرلەرى كەزدەسەدى. مىسالى «ەر قوساي» جىرىندا;
التى قىرلى اق جەبە،
شىققان جەرى قۋ توبە،
كەسىپ العان جەرىندە،
قىرىق اي جاتقان قۋارىپ،
قىرىق قارا نار مايىنا،
الىپ ەدىم سۋارىپ.
(«ەر قوساي». اقساۋىت. 2 ت.، 13 ب.) – دەپ بەرىلسە، «كەنەسارى ناۋرىزباي» جىرىندا تومەندەگىدەي سۋرەتتەلەدى:
ءتۇسى سۋىق تارتقاندا،
ءتورت قىرلانعان جەبەنىڭ.
اجال وعى كەلگەندە،
قورعانى بولماس كوبەنىڭ.
(«كەنەسارى ناۋرىزباي». حان كەنە. 23 ب.)
ال ولاردىڭ جاسالعان تەمىرىنە قاراي «كوك جەبە»، «سۇر جەبە» بولماسا «بولات وق», «شويىن وق» دەپ تە اتاعان. سولاردىڭ كەيبىرەۋلەرىنىڭ قازاقتىڭ باتىرلىق جىر داستاندارى جانە ەرتەگىلەرى مەن كوركەم ادەبيەتىندە قالاي قولدانىلعانىنا كوز جىبەرسەك، ايتالىق «ءايۋداۋ» ەرتەگىسىندە بىلايشا سۋرەتتەلەدى: «بالا ۇلكەن شىنار تەرەكتىڭ قاسىنا كەلسە، ءبىر ايداھار تەرەكتى ورمەلەپ جاڭا عانا شىعىپ بارا جاتىر ەكەن. تەرەك باسىندا باستارىن تومەن سالىپ شيقىلداعان قۇستىڭ بالالارىن كوردى. بالا جىلاندى قويا بەرىپ ءبىراز تۇردى. ءبىر كەزدە جىلان بالاپاندارعا جاقىنداپ بىرەۋىن اۋزىنا سالا بەرگەندە دالدەپ تۇرىپ باسىنان التىن ساداقتىڭ بولات ۇشتى، قوس قاناتتى، توبىلعى ساپتى وعىن وتىرعىزدى. ىسقىرعان جىلان ءار بۇتاقا ءبىر-ءبىر ءىلىنىپ جەرگە ءتۇستى». (قازاق ەرتەگىلەرى. «ءايۋداۋ»، 103 ب.)
ال، «جۇبانىش» جىرىندا بىلاي دەپ بەرىلگەن:
سوندا تۇرىپ جۇبانىش
قورامساعا قول سالدى.
قالمايمىن دەپ نوعايلىدان،
قالماقتا سوندا وڭدالدى.
جۇبانىش ارتىق ەر ەدى،
قىبىرلايتىن جەر ەدى.
سۇر جەبەنى قولعا الىپ،
باتىر اتىپ قالادى.
اتقان جەرىن قاراشى،
جۇتقىنشاقتان قادادى.
ىندىستىڭ باسى دومالاپ،
اناداي جەرگە بارادى.
(«قارادوڭ باتىر جانە ونىڭ ۇرپاقتارى». اقساۋىت. 2 ت.، 99 ب.)
احمەت پەن ەدىگە
اتىڭ باسىن جوندەدى،
سۇر جەبەنى قولعا الدى.
ايسانىڭ ۇلى احمەت
تەبىنگىدەن تەبە اتتى،
ۇزەنگىدەن ۇزە اتتى،
سۋىرىپ الىپ قورامسا
جاۋعان قارداي بوراتتى.
(باتىرلار جىرى. «ەدىگە» 253 ب.)
سونداي-اق، كوك جەبەنى «نۇرادىن» جىرىندا بىلايشا سيپاتتايدى:
سارسەنبى كۇنى بولعاندا
ءوزى كەلىپ نۇرادىن
شۇباردى سوندا ەرلەدى.
ەرى كەيىن كەتەر دەپ،
ومىراۋعا سالدى ومىراۋشا،
ارتىنا سالدى قۇيىسقان.
نۇرادىنمەن جوق ەدى،
اتادان بىرگە تۋىسقان.
كەرەگەدە كوك جەبە،
ەر باسىنا ىلەدى.
باباسىنىڭ كوك الماسىن
بەلىنە بەكەم بۋادى.
ۇستىنە كيىپ اق ساۋىت،
شاراينا بەلگە بايلادى،
جۇرۋگە جولدى سايلادى.
ءۇي سىرتىندا كوك سۇڭگى
بەلدەۋدەن الدى سۋىرىپ.
(باتىرلار جىرى. «نۇرادىن» 269 ب.)
قورامساققا قول سالدى،
كوك جەبەنى قولعا الدى.
(«قىدىربايۇلى قوبىلاندى». باتىرلار جىرى. 6 ت.، 45 ب.) – دەپ كەلسە، «نارىك» جىرىندا:
كوك جەبەمەن اتقاندا،
الدىڭدا تۇرعان تاۋ مەن تاس،
شاعىل قۇمداي كورمەدىڭ.
(«نارىك» باتىرلار جىرى. 100 تومدىق، 51 ت.، 19 ب.).
ال «قارادوڭ باتىر جانە ونىڭ ۇرپاقتارى» جىرىندا:
كەرەگەدە تۇرعان كوك جەبە,
ونى دا باتىر الادى.
(«قارادوڭ باتىر جانە ونىڭ ۇرپاقتارى». اقساۋىت. 2 ت.، 109 ب.)
- نوعايلى دەگەن مەن، - دەدى،
قۇر كوپپىن دەپ ماقتانبا،
شامالى بولار قايراتىڭ،
قىبىرلاعان جان كوردىم.
كوك جەبەنى قوعا السام،
جوعالارسىڭ، قالماق، دولدانسام.
(«تاما». اقساۋىت. 2 ت.، 162 ب.) – دەپ قولدانسا، «تەگىس، كوگىس» جىرىندا:
جەبەسى ونىڭ شەگەدەن،
جەبەنىڭ ۇشىن سۇراساڭ،
اسىلى بولات تەمىردەن،
جالپاق تاسقا ەگەگەن.
(«تەگىس، كوگىس». اقساۋىت. 2 ت.، 152 ب.) - تۇرىندە كەلتىرگەن.
ال تۇرسىنحان زاكەنۇلىنىڭ «كوكبورىلەردىڭ كوز جاسى» اتتى رومانىندا: «توپ ىشىنەن توقتابەكتىڭ ۇلى قولتۋعان مەرگەن تەمۇجىننىڭ كوزىنە كورسەتىپ تۇرىپ، قىلىشىن بۇلعاپ ايعاي سالدى:
- اتاڭا نالەت تەمۇجىن، سەندە كەتكەن كەگىم بار. جەر تۇبىنە كەتسەم دە قايىرىلا كەلىپ سويماسام، قانىڭدى ءىشىپ تويماسام اتىم ءوشسىن! - دەپ ءبىر باسى ءبىر قىسىردىڭ تايىنا بەرگىسىز ون ەكى تۇتام سۇر جەبەنى سۋىرىپ، ساداعىنا سالدى» - دەپ بەرەدى. (تۇرسىنحان زاكەنۇلى. «كوكبورىلەردىڭ كوز جاسى» 304 ب.)
سونداي-اق، ءابىش كەكىلباەۆتىڭ «اڭىزدىڭ اقىرى» رومانىندا سۇر جەبەنىڭ مىناداي مىسالى كەزدەسەدى: «جان-جاقتان تارتىلعان سۇر جەبە ونسىزدا جۇرەكتەرى ۇشىپ بەزىپ بارا جاتقان جۇيرىك حايۋانداردىڭ سوڭىنان سۋىلداپ قۋىپ بەدى». (كەكىلباەۆ ءا. «اڭىزدىڭ اقىرى» 16 ب.)
ۇشى ايىر بولىپ كەلگەن جالپاق، وتكىر وقپەن ادامنىڭ، اڭنىڭ دەنە مۇشەسىن كەسىپ ءتۇسۋ ءۇشىن كەرەكتەنەدى. بۇنداي وقتى «جەز ايىر» دەپ اتاعان.
شىعىرشىعى شيراعان،
بادانا كوزدى كىرەۋكە
شارايناسى بەس قابات.
جاۋ قارىسى جەتپەگەن،
جەز ايىردىڭ وعى وتپەگەن.
(«ەر تارعىن». باتىرلار جىرى. 44 ت.، 38 ب.)
سونداي-اق، بىزگە جەتكەن جەبە تۇرلەرىنىڭ ەڭ كونەسى دەۋگە دە بولاتىن وقتىڭ ءبىر ءتۇرى ول - «سارناما» نەمەسە «ىسقىرعىش». سارناما - جەبە قىرىندا تەسىگى بار وق. بۇل كونە قىتاي جازبالارىنىڭ ايتۋىنشا ەجەلگى عۇندارعا ءتان بولعان: «ماۋ-دۋن (مودە) جەكە ءبولىنىپ شىققان سوڭ جاۋىنگەرلەرىنە سارناما جەبە جاساتىپ ات ۇستىنەن شاۋىپ كەلە جاتىپ ساداق تارتۋعا ۇيرەتتى. ماۋ-دۋننىڭ بۇيرىعى بويىنشا كىمدە-كىم ونىڭ ءوز سارناماسىن باعىتتاعان جاققا جەبەسىن جىبەرە الماسا سونىڭ باسى الىناتىن بولدى» (سۋيڭنۋ. «حان كىتابى» (كونە قىتاي جازبالارى). اۋد. ق.سالعارين).
وقتىڭ وسى ءتۇرى سۆەتقالي نۇرجان داستاندارىندا:
ەڭ اۋەلى سارىنات سارنامانى,
ۇيقىسىنان وياتسىن پەرعانانى. – دەپ كەلسە، كەلەسى ىسقىرما ءتۇرىن بىلاي قولدانادى;
سودان كەيىن ىڭىرانت ىسقىرمانى,
ءىش قۇنداعىن قىرناسىن ءتىس-تىرناعى – دەيدى.
(نۇرجان س. «ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم». اي تارانعان ءتۇن. 287 ب.)
(جالعاسى بار)
