كەزiندە كەڭەستiك يدەولوگيادا «دiن - اپيىن» دەگەن ءسوز بولۋشى ەدi. سول «اپيىننىڭ» اسەرi سوڭعى جىلدارى قوعام ءومiرiن مەڭدەي باستاعان سياقتى.

ول اسiرەسە جاستاردىڭ ساناسىنا قاتتى اسەر ەتكەنi سونداي، جۋىق ون جىلدا دiن تاقىرىبى قازاقستاننىڭ ەلدiك ماسەلەسiنە، بالكي پروبلەماسىنا اينالۋى مۇمكiن دەگەن جورامال بار.

ال وقىعان-توقىعان جاستاردىڭ وسى تاقىرىپ توڭiرەگiندەگi پiكiرi قانداي؟ وسى ساۋال جايىندا ءسوز قوزعاۋ ءۇشiن، بiزدiڭ تiلشiمiز جۇقامىر شوكە جاس جازۋشى قانات ابiلقايىر مەن جۋرناليست-زەرتتەۋشi ارمان اۋباكiردi پiكiر الماسۋعا شاقىرعان ەدi.

جۇقامىر شوكە: سونىمەن، جiگiتتەر، بۇگiنگi قوعام ومiرiندەگi يسلام دiنiنiڭ جاستار اراسىنداعى ورنى مەن قانداي دا بولسىن ءرولi تۋرالى اڭگiمە-سۇحبات وربiتەيiك. جاستاردى دiننiڭ دەندەۋi - جاقسىلىق پا، جوق الدە وركەنيەتكە ۇمتىلعان ەلدiڭ بولاشاعى ءۇشiن قاتەرi كوپ جاعداي ما؟ دiن مەن ۇلتتىق ءداستۇر دەگەن ۇعىمداردى تارقاتىپ كورە­يiك.

كەزiندە كەڭەستiك يدەولوگيادا «دiن - اپيىن» دەگەن ءسوز بولۋشى ەدi. سول «اپيىننىڭ» اسەرi سوڭعى جىلدارى قوعام ءومiرiن مەڭدەي باستاعان سياقتى.

ول اسiرەسە جاستاردىڭ ساناسىنا قاتتى اسەر ەتكەنi سونداي، جۋىق ون جىلدا دiن تاقىرىبى قازاقستاننىڭ ەلدiك ماسەلەسiنە، بالكي پروبلەماسىنا اينالۋى مۇمكiن دەگەن جورامال بار.

ال وقىعان-توقىعان جاستاردىڭ وسى تاقىرىپ توڭiرەگiندەگi پiكiرi قانداي؟ وسى ساۋال جايىندا ءسوز قوزعاۋ ءۇشiن، بiزدiڭ تiلشiمiز جۇقامىر شوكە جاس جازۋشى قانات ابiلقايىر مەن جۋرناليست-زەرتتەۋشi ارمان اۋباكiردi پiكiر الماسۋعا شاقىرعان ەدi.

جۇقامىر شوكە: سونىمەن، جiگiتتەر، بۇگiنگi قوعام ومiرiندەگi يسلام دiنiنiڭ جاستار اراسىنداعى ورنى مەن قانداي دا بولسىن ءرولi تۋرالى اڭگiمە-سۇحبات وربiتەيiك. جاستاردى دiننiڭ دەندەۋi - جاقسىلىق پا، جوق الدە وركەنيەتكە ۇمتىلعان ەلدiڭ بولاشاعى ءۇشiن قاتەرi كوپ جاعداي ما؟ دiن مەن ۇلتتىق ءداستۇر دەگەن ۇعىمداردى تارقاتىپ كورە­يiك.

قانات ابIلقايىر: اللانىڭ بار ەكەنi - حاق شىندىق! مەن مۇنى جوققا شىعارا المايمىن. جانە بۇل جايىندا وسى سۇحبات بارىسىندا كەرەعار پiكiر ايتقالى وتىرعان جوقپىن. دەگەنمەن بۇگiنگi كۇنi دiندە ۇلتتىق ءداستۇ­رi­مiزگە قاي­شى كەلەتiن جاعدايلار ورىن الۋدا. ماسەلەن، جۋىردا ەكi جاس­تىڭ ۇيلەنۋ تويىن باسقارعان اسابا: «ادام اللادان باس­قا ەشكiمگە باس يمەۋi كەرەك»، - دەپ، قازاقى ءداستۇردi تارك ەتiپ، جاس كەلiنگە سالەم سالدىرماپتى. مۇنىسى ەندi اداسقاندىق قوي! كەلiننiڭ سالەم سالۋى - قازاقى سالت بويىنشا جاڭا تۇسكەن كەلiننiڭ «انت قابىلداۋ» ءراسiمi سياقتى. ويتكەنi سالەم سالعاندا، اۋلەت­تەگi ادامداردىڭ اتتارى رەت-رەتiمەن اتالادى. ول كiمنiڭ جاسى، جولى، قادiرi ۇلكەن ەكەنiن ايقىندايدى. قىسقاسى، جاس كەلiنگە ەلدi, رۋدى، وتباسى مۇشەلەرiن تا­نىس­تىرۋ جانە ءجون-جوسىقتى ءتۇسiن­دiرۋ ابەستiك ەمەس. سونىمەن بiرگە بەتاشاردا كەلiنگە تiلەك، تالiم‑تاربيە ايتىلادى.

سول سياقتى، ولگەن ادامعا جوقتاۋ ايتتىرماۋ كەرەك دەگەن ءسوز شىعىپ ءجۇر. جوقتاۋ - باعزىدان كەلە جاتقان ۇلتتىق ءداستۇرiمiزدiڭ بiر ءتۇرi. جوقتاۋ ارقىلى ولگەن ادامنىڭ جاقسىلىعى ايتىلادى. مۇنداي ءداس­تۇر­­لە­رiمiزدi جوققا شىعارۋدىڭ استارىندا بوتەن ماقسات، بوگدە كۇشتەر بار بولۋى ابدەن ءمۇم­كiن. پايعامبارىمىزدىڭ ءوزi دiن تاراتۋ ءۇشiن جولعا شىققان ساحابالارعا: «ەگەر دiندi الىپ بارعان جەرلەرiڭدەگi حالىقتىڭ ءداستۇرi دiنگە قايشى كەلمەسە، وندا ولاردىڭ سالت-داستۇرiنە، ۇستانىمىنا تيiسپەڭدەر»، - دەگەن ەكەن.

ارمان اۋباكIر: قازiر بiز­دiڭ زامانداستارىمىزدىڭ، ياعني دiن تۇتىپ ءجۇر­گەن جاستاردىڭ بويىندا بiر جامان قاسيەت پايدا بول­عان. ياعني كوپ جاعدايدا دiني سەنiم­دەرi, بiلiمدەرi تولىق قا­لىپ­تاسپاعان جاستار وزiنەن ءۇل­كەن كiسiلەرگە اقىل ايتادى. ءما­سەلەن، وزدەرiنە پارىز رەتiندە سىرتتان ايتىلعان دiني قاعيدالاردى ءوز­دەرi جەتە تۇسiنبەي جاتىپ، باس­قاعا ناسيحاتتايدى. نە­مە­سە ورىن­داۋعا شارت رەتiندە ايتادى. ولار: «مىنانى ورىن­دا­ماساڭ توزاقتىق بولاسىڭ، جانناتتا بو­لا المايسىڭ»، - دەگەن سياق­تى وزدەرi تولىق ءتۇسiن­بەيتiن «ەرەجەلەر» ايتىپ، اداسىپ جاتادى.

دiن قورقىنىشتىڭ قۇرالى بولماۋى كەرەك. ءيا، دiن جولىنا ءتۇسiپ، پەندەلiكتەن تازارعان دۇ­رىس. بiراق شالا دiندارلار قۇ­دايدى ايتۋ ارقىلى قاراپايىم ادامداردى قورقىتادى. ولار توزاقتى، اقىرزاماندى العا تارتىپ، جاماعاتتى دiننەن وزدەرi بەزدiرiپ جۇرگەن سياقتى. دiندە يماندىلىقتى ايتۋ جولىمەن iزگiلiك­تi ناسيحاتتاۋ قاجەت ەمەس پە ەدi? سوندا عانا اللانى شەك­سiز سۇيمەس پە ەدiك؟

دiندە iشكi مازمۇن مەن سىرت­قى فورما قابىسىپ تۇرۋعا تيiس. ماسەلەن، كەيبiر جاس­تاردىڭ كوز­­­قاراسى بويىنشا، بەس پارىزدى وتەپ جۇرگەندەر عانا - مۇسىلمان، ال ونى وتەمەگەندەر مۇسىلمان بولا المايدى ەكەن. بالكiم، ورامال تارتقانداردىڭ ءوزi اقشام نامازىن وتەپ الىپ، تۇنگi كلۋبتاردىڭ ءسانi بولىپ جۇرگەن شىعار؟

قازiر بiزدiڭ ەلدە ساقال قويعان جiگiتتەردi كورگەندە قورقىنىش تۋاتىن بولدى. بۇل دا - دiن­نiڭ دۇرىس جولمەن ناسيحاتتالماۋى. ساقالدى ادامدى كورگەندە: «تەرروريستەر ەمەس پە؟» - دەگەن وي كەلەدi ساناعا. قازاق ساقالدى قاسيەتتi سانايدى. رۋحاني دەڭ­گەيi كەمەلدەنگەن، ەل تاعدىرىنا ارا تۇسە الاتىن اقساقالدار عانا ساقال قويعان. قازiر كولدەنەڭ كوك اتتى ساقال قويىپ، ونىڭ قادi­رiن كەتiرiپ ءجۇر.

ج.ش: ساقالدى ەر ازاماتتاردى كورگەندە، جۇرەكتە تۋاتىن قورقىنىش يسلام مەملەكەت­تەرiندە بولىپ جاتاتىن تەررورلىق پەن زۇلىمدىقتاردىڭ سالدارى ەمەس پە؟ يسلام مەملە­كەتتەرi مۇنايدىڭ استىندا وتىرىپ، دامۋى جاعىنان نەگە ەۋروپانىڭ شالىمىنا جەتە المايدى دەپ ويلايسىزدار؟ نەگە يسلام ەلدەرiندە عانا ۇنەمi جارىلىس، قاندى وقيعالار بولادى؟

ق.ءا: دiننiڭ مەملەكەتتi قۇرۋ، باسقارۋ... جانە قۇرتۋ قۇرالى ەكەنi - تاريحتان ءمالiم جايت. نەگiزiندە، دiندە بولاتىن بەس تاعان سياقتى مەملەكەتتi باسقارۋدىڭ دا بەس تاعانى بولۋى كەرەك. دiندەگi بەس تاعان: يمان، سەنiم، قىزمەت، قاجىلىق، زەكەت. ال مەم­لەكەتتi باسقارۋداعى بەس تاعان: يمان، سەنiم، قىزمەت، قالا، سالىق. مۇنى بىلاي تۇسiندiرە كەتەيiن.

دiندەگi اللاعا يمان كەلتiرۋ سياقتى مەملەكەتتi باسقارۋدا دا اللاعا دەگەن يماندىلىق - بيلiكتەگiلەردiڭ بارiنە ورتاق. ال سەنiمگە كەلسەك، دiندەگi اللاعا دەگەن سەنiمدiلiك سياقتى، مەملە­كەتتi باسقارۋدا باسشىعا دەگەن سەنiمدiلiكتiڭ بولۋى - زاڭدىلىق. ماسەلەن، تۇركيانىڭ بۇ­رىن­عى باسشىسى اتاتۇرiك قالاي بولدى؟ تۇتاس تۇرiكتەر ءاتاتۇ­رiكتiڭ ءتۇر­كيانى ەۋروپاداعى بەدەلدi ەل قاتارىنا قوساتىنىنا سەندi. سەن­گەن سوڭ ارتىنان ەردi. ول تۇرiك حالقىنىڭ سە­نiمi­نەن شىقتى. مiنە، نەگiزiندە، بiزدە دە سولاي بولۋى كەرەك ەدi. ياعني تاۋەل­سiزدiكتەن سوڭ، ابىلاي حاندى ۇلت تۇلعاسى رەتiندە كورسەتiپ، حالىقتى يلانىمنىڭ توڭiرەگiنە توپتاستىرۋىمىز كەرەك ەدi. سوندا عانا قازاقتىڭ رۋحى ويانىپ، ەڭسەسi تiكتەلەر مە ەدi.

ەندi ءۇشiنشi تاعان - قىزمەت ەتۋگە كەلسەك، دiندە يسلام قاعي­داتتارى بويىنشا، بەس ۋاقىتتىق ناماز - پارىز سانالعان. مەم­لەكەتتi باسقارۋداعى «قىزمەت ەتۋ» دiندەگiدەي پارىز بولۋعا تيiس. ەگەر مەن 2030 جىلى قازاقستان ازيانىڭ بارىسى بولادى دەگەن سوزگە سەنسەم، وندا وسى ەل ءۇشiن ماڭگi وشپەيتiن ەڭبەك سiڭiرiپ، قىزمەت ەتەر ەدiم. بۇل جوسپارعا مەملەكەتتiك يدەولوگيا سەندiرگiسi كەلدi. بiراق سونىسىنا جەتە الماي وتىر. بيلiكتiڭ سوزiندە جالعاندىق كوپ. ءتورتiن­شiسi - قاجىلىق. بەسiنشiسi - زەكەت. بۇل ەكەۋi مەملەكەتتi باسقارۋداعى سالىقتىڭ ءرولiن اتقارادى. قاجىلىق پەن زەكەتتەن تۇسكەن قارجى مەككە-مەدينە­نi كوركەيتۋگە جۇمسالسا، سالىقتان تۇسكەن قارجى دا ءوز قالالارىمىزدىڭ دامۋىنا ۇلەس قوسۋعا تيiس.

دiن ارقىلى مەملەكەت iشiنەن مەملەكەت قۇرىپ وتىرعاندار بار. ولار - سەكتالار. ماسەلەن، ولار­دىڭ ءوز الدىنا مەكتەبi مەن ينستيتۋتى جۇمىس iستەيدi. ولار­عا قازاقستاننىڭ تۋىنىڭ جەل­بiرەپ، ءانۇرانىنىڭ اسقاقتاپ تۇرۋىنىڭ بەس تيىنعا كەرەگi جوق. قاپەرiنە iلمەيدi. سونان سوڭ يسلامدا: «پاتشاعا قارسى كەلۋگە بولمايدى»، - دەگەن ءسوز بار. بۇل - بۇگiنگi بiزدiڭ ەلدەگi بيلiكتiڭ جانىنا جاعاتىن ۋاعىز.

بiردە ەلگە تانىمال اقساقال جاعدا بابالىقۇلى كادiمگi تورعايدىڭ ەرلiگi جايلى اڭگiمە ايتىپ، ۇياسىنا تۇسكەن جىلانعا تور­عايدىڭ كورسەتكەن ولەرمەن قارسىلىعىن تامسانا ءسوز ەتiپ:  «قازاقتار بالاپانى مەن ۇياسى ءۇشiن ولiمگە بارعان تورعايەكەش تورعايداي دا بولمادىق قوي»، - دەگەن بولاتىن. راسى سولاي - ەل مەن جەر، تiل مەن دiل، دiنiمiز ءۇشiن بiز تورعاي قۇرلى ەرلiك جاساپ جۇرگەن جوقپىز.

ا.ءا: بiزدiڭ ەلدەگi يسلام دiنiنiڭ ماقساتى ايقىن. ول - مۇسىلماندىق ساياسات. قازاقتىڭ تامىرىن جويۋ، ۇلتتىق ءداستۇرiن ۇمىتتىرىپ، ماڭگۇرتتەندiرۋ - مۇسىلماندىق يدەيانىڭ تەرiس قىرى دەپ بiلەمiن. مۇسىلماندار ءۇشiن جەتi شەلپەك پiسiرiپ، ارۋاق­قا قۇران باعىشتاماۋ كەرەك نەمەسە ءولiمنiڭ ارتىن كۇتiپ، قىرقىن، ءنازiرiن وتكiزۋ - قاتەلiك. مۇندايدى iستەۋ اللاعا سەرiك قوسقانمەن بiردەي ۇعىم ەكەن.

«ارعى دۇنيەگە بارعاندا ۇلتىڭدى سۇرامايدى، تەك مۇسىلمان بولعانىڭ كەرەك»، - دەيدi بiر دiنشiلدەر. نەگiزi, قۇراندا: «اللا ادامداردى بiرiن-بiرi تانىسىن دەپ ۇلتقا، ناسiلگە، جىنىسقا بولگەن»، - دەگەن ءسوز ايتىلادى. ەندەشە، بۇل ارادا دا قاتەلiك بار.

Iنجiلدەگi بابىل مۇناراسى جايلى اڭىزدا مىناداي اڭگiمە ايتىلادى. ادامدار بابىل مۇ­نا­راسىن سالىپ جاتادى. مۇنارا بيiكتەگەندە، قۇداي قۇرىلىستى توقتاتۋ ءۇشiن، ادامداردى ءارتۇرلi تiلدە سويلەتەدi. ءسويتiپ، ادامدار بiرiنiڭ تiلiن بiرi تۇسiنبەي، جۇ­مىس توقتاپ قالادى. مiنە، قا­زاقستانداعى دiن ماسەلەسi دە ءدال وسى بابىل مۇناراسىنىڭ كۇيiن كەشۋi مۇمكiن. ويتكەنi باسقا دiندi ايتپاعاندا، يسلامنىڭ ءوزi iشiنەن قىرىق قۇراققا ءبولiنiپ ءجۇر. «ءبولiپ ال دا، بيلەي بەر» دەگەن - وسى. بiزدi رۋحاني تۇرعىدا جاۋلاۋ وتە وڭاي. ياعني بiز دiن ارقىلى رۋحاني تۇرعىدا وتارلانىپ بارا جاتىرمىز. كەزiندە انگليا گەنەتيكالىق تۇتاس بiر حالىق - ۇندiستەردi وتارلاعاندا ەكi ءتۇرلi دiنگە ءبولiپ، پاكiستان مەن ۇندiستانعا ايىردى. بiزدiڭ ەلدە دە وسىنداي قاۋiپ بولۋى ابدەن مۇمكiن. سوندىقتان ساناسى ءالi قالىپتاسا قويماعان جاستاردى يسلامنىڭ دۇرىس جولىنا سالۋعا ۇلەس قوسۋىمىز كەرەك.

دiن ۇستانعان قىز-جiگiت­تەر ءوزارا شۇيiركەلەسە قالعاندا: «سەن قاي ماسحابتانسىڭ؟» - دەپ سۇرايدى. بۇل - قاي رۋدىڭ ادامىسىڭ دەگەن سياقتى اڭگiمە عوي، ياعني بۇل ءبولiنۋ ەمەي، نەمەنە؟