ءاسيا باعداۋلەتقىزى

ءار ستيلگە، بار ستيلگە باۋىر

ءا.قاستەەۆ اتىنداعى ونەر مۋزەيىندە قر سۋرەتشىلەر وداعىنىڭ مۇشەسى، قر كوركەمونەر اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى ايتباي قۇلبايدىڭ «ماڭعىستاۋ بوياۋلارى» اتتى كورمەسى ءوتتى.

كورمە زالىنا كىرگەن ادام، بۇل بىرنەشە سۋرەتشىنىڭ ەكسپوزيتسياسى دەپ ويلار ەدى. ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن ولاردىڭ بارىنە ورتاق ءبىر بەلگى بارىن تۇيسىنەر-ءدى. ول بەلگى - ۇلتتىق تانىم، كوكجيەك كەڭدىگى جانە بابالار رۋحى مەن كەلەر ۇرپاقتىڭ جىمداستىعى.

ءاسيا باعداۋلەتقىزى

ءار ستيلگە، بار ستيلگە باۋىر

ءا.قاستەەۆ اتىنداعى ونەر مۋزەيىندە قر سۋرەتشىلەر وداعىنىڭ مۇشەسى، قر كوركەمونەر اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى ايتباي قۇلبايدىڭ «ماڭعىستاۋ بوياۋلارى» اتتى كورمەسى ءوتتى.

كورمە زالىنا كىرگەن ادام، بۇل بىرنەشە سۋرەتشىنىڭ ەكسپوزيتسياسى دەپ ويلار ەدى. ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن ولاردىڭ بارىنە ورتاق ءبىر بەلگى بارىن تۇيسىنەر-ءدى. ول بەلگى - ۇلتتىق تانىم، كوكجيەك كەڭدىگى جانە بابالار رۋحى مەن كەلەر ۇرپاقتىڭ جىمداستىعى.

ول بىردە ءداستۇرلى كەسكىندەمە مەكتەبىنىڭ وكىلى سياقتى كورىنەدى. كەلەسىدە ءينتۋيتيۆتى-ابستراكتسيالىق سۋرەتشى سياقتانادى... «تاپتىم، «60-جىلدارداعى سۋرەتشىلەردىڭ مۇراگەرى» دەي بەرگەنىڭدە، تاعى دا تايقىپ شىعا كەلەدى. پيكاسسونىڭ وزىنەن ءدارىس العانداي كورىنەدى. بىردە، ءتىپتى سيۋررەاليست بولىپ شىعادى. تاعى ءبىر كارتينالارىنىڭ الدىنا كەلسەڭىز، رەلەفتى كەسكىندەمەنىڭ ۇلگىلەرىن كورەسىز. نە كەرەك، ايتباي قۇلباي ۇستاتپايدى. سۋسىپ كەتەدى. سۋرەتشىنىڭ قولتاڭباسىن انىقتاۋ قيىنعا تۇسەدى. بىراق ءسىزدى ونىڭ قۇپيالى الەمىنە تارتاتىن دا، قىزىقتىراتىن دا سول. ول قاشان دا كورەرمەنىنەن ءبىر قادام الدا. ويتكەنى ونىڭ كەلەر جۇمىسى، وسى ساتتە قيالىندا قايناپ جاتقان كارتيناسى قانداي بولاتىنىن بولجاپ ءبىلۋ مۇمكىن ەمەس. «نەگە ءبىر تاقىرىپتى تاڭداپ، ءبىر باعىتقا توقتالمادىم» دەگەن سۇراق مەنىڭ ءوزىمدى دە مازالاپ كەلەدى، - دەيدى سۋرەتشىنىڭ ءوزى. - بىراق جۇمىس بارىسىندا «ات اۋىستىرعانىمدى» ءوزىم دە سەزبەي قالامىن. ەشبىر باعىت، ەشبىر ءستيلدىڭ ماعان جاتتىعى جوق. بارىندە ءوزىمدى ەركىن سەزىنەمىن».

ايتباي قۇلباي ءار ءتۇرلى جانە جان-جاقتى. ءوزى ايتپاقشى، ونىڭ جۇمىستارىنان «كەز-كەلگەن ادام وزىنە جاقىن تاقىرىپتى تاۋىپ الادى». بىرەۋ جۇمساق جازىلعان جۇمىستاردى جاقىن تارتىپ، تاڭدايىن تاقىلداتار، بىرەۋ ەموتسيونالدىق بوياۋى قانىق كارتينالاردىڭ الدىندا اربالىپ قالادى. اكادەميالىق ۇلگىدە جازىلعان «باتىر قاسيەتىنەن» (2008) كەڭ ساحاراداعى ۇلى جالعىزدىقتى تۇيسىنسەڭىز، «اۋىل ومىرىنەن» (2005) ءداستۇرلى قوڭىر بوياۋعا كوزىڭىز تويادى. ال «اۋەن قۇدىرەتى» (2008) مەن «سىبىزعى تارتقان بالانىڭ» (2005) تاقىرىبى عانا ەمەس، ءپىشىنى دە مۋزىكا بولىپ توگىلىپ تۇرعان سياقتانادى. ماتانى پايدالانعان «قۇربىلار» (2005), «ساۋكەلە كيگەن قالىڭدىق» (2008) سياقتى رەلەفتى كارتينالارى قازاق تۇرمىسىنىڭ بيىك تالعامى مەن سالتاناتىنان حابار بەرسە، «بەتپەردە كيگەن ايەل» (2009) مەن «ەكەۋ» (2008) ۇلى پيكاسسونىڭ ىزىمەن ايەل، ادام جانىنىڭ نەلەر قۇپيالى قالتارىستارىنا جەتەلەيدى. «ناتۋرششيتساسى» (2006) ءداليدى ەسكە تۇسىرسە، «شابىت» پەن «شاڭىراق» (2007) تۇيسىكتەگى تامشىلار بولىپ كەنەپ بەتىنە قونا كەتەدى. ونىڭ كەڭىستىگى بىردە شەكسىزدىككە دەيىن كەڭەيىپ  كەتسە، بىردە تارى قاۋىزىنداي تارىلادى. مىسالى، ءبىر سيۋجەتكە نەگىزدەلگەندەي كورىنەتىن «ادايلار» (2004) مەن «ۋاقىت ىرعاعىن» (2004) الىڭىز. «ادايلاردا» كەڭىستىك كولدەنەڭىنەن، «ۋاقىت ىرعاعىندا» تىگىنەن داميتىن سياقتى. وسىنىڭ ءبارى - قىلقالام عانا تۇسىندىرەر قۇدىرەت.

«مەن قازاقپىن»

سويتكەن ايتبايدىڭ الدىمىزعا توسقانىنان توسارى كوپ ەكەن. قىلقالام شەبەرى «مەنىڭ ءار ءتۇرلى ستيلدە سالىنعان مىڭعا جۋىق جۇمىستارىم بار، ال ماعان بولىنگەن مۋزەيدىڭ ەڭ ۇلكەن زالىنا بار بولعانى 70 جۇمىس سىيادى ەكەن» دەپ ناليدى. وسى مول بايلىقتىڭ اراسىندا «مەن قازاقپىن» دەگەن كارتيناسى ەرەكشە كوزگە تۇسەدى. «ۆودكين دە، پيكاسسو دا ەمەسپىن مەن» دەيدى بۇل جۇمىس. يا، پەتروۆ-ۆودكيننىڭ اتاقتى «قىزىل اتتىڭ شومىلۋى» ەمەس. ورىستار قىزىل تۇلپاردى جايداق مىنەمىز دەپ، يگەرە الماي قالدى. وعان وتكەن عاسىردىڭ «قىزىل تاريحى» كۋا. قۇلبايدا قازاقتىڭ ءوزى قىزىل. وت. ياعني، جەڭىمپاز. ول ەسىك پەن توردەي ارعىماعىندا ەركىن، سەنىمدى وتىر.

كۇننەن تۋعان بالامىن،
جارقىرايمىن، جانامىن،
كۇنگە عانا باعىنام.
ءوزىم - كۇنمىن، ءوزىم - وت،
ءسوزىم، قىسىق كوزىم دە - وت،
وزىمە ءوزىم تابىنام.
جەردە جالعىز ءتاڭىرى - وت،
وتتان باسقا ءتاڭىرى جوق.

... مەن - وتتانمىن، وت - مەنەن.
جالىنمىن مەن، جانامىن،
وتتان تۋعان بالامىن.

قاراڭعىلىق بۇققاندا،
قىزارىپ كۇن شىققاندا،
كۇن وتىنان تۋعانمىن;
جۇرەگىمدى، جانىمدى،
يمانىمدى، ارىمدى
جالىنمەنەن جۋعانمىن.
جۇرەگىم دە، جانىم دا - وت،
يمانىم دا، ارىم دا - وت.

ماعجاننىڭ جىرى ەسىڭە تۇسەدى. نەگە ماعان سوندايلىق جاقىن دەسەم، بۇل قازاق سوناۋ تامعالى تاسقا قاشاپ جازىلعان، كۇندى كوككە كوتەرگەن بابالار رۋحى ەكەن عوي. بۇل - ماعجاننىڭ وتتى جىرىنىڭ اياۋلى كەيىپكەرى ەكەن. باقساق، قۇلاشىن كەڭگە جايىپ، دالادا ەركىن كوسىلگەن قۇلبايدىڭ بالا قازاعىنىڭ بويىندا:

زاۋلاپ، ورلەپ اسپانعا،
الپىدەن ءارى اسقان دا
وتتى اتيللا، بالامەر
مەن ەدىم. تاعى بارعاندا
ويران سالىپ بالقانعا
جولبارىس جوشى، ءسۇبىتاي ەر
شالعاي-شالعاي جەر شالىپ،
باسىلدىم ءبىراز وت الىپ... -

دەيتىن جاۋىنگەر رۋحى بار.

قايران، ماعجان. قازاقشىل، الاششىل، تۇرانشىل، تۇركىشىل ماعجان. پايعامبار ەكەن عوي.

كەشە ماعان ءتىل كەلدى،
كۇنباتىستان جەل كەلدى،
قاراڭعىلىق قاپتادى.
ۇياتتان اسەر قالمادى،
يدەالدى - اللانى
قارىن دەگەن تاپتادى، -

بۇگىنگى كۇن ەمەي، نەمەنە؟ قازىر بىزگە ماعجانعا ۇقساپ:

ەندى زاۋلاپ جانايىن،
كۇنباتىسقا بارايىن،
ءبىر شەتىنەن تيەيىن.
قاراڭعى تاس قالاسىن،
جالماۋىز جاۋىز بالاسىن
جالىنمەن جالاپ، سۇيەيىن:
نە قالار ەكەن قالادان،
جالماۋىز جاۋىز بالادان؟!.. -

دەيتىن تۇلعا تابىلماي تۇر عوي. وسى ءسوزدى سۋرەتشى ايتباي قۇلباي ايتىپ وتىر.

يا، راببىم، سۋرەتشىنىڭ سيمۆولدىق بولجامىن ومىرشەڭ قىلا گور. قازاعىمنىڭ رۋحى بيىك، مەرەيى ۇستەم بولعاي!..

«ادام ونەرگە ەمەس، ونەر ادامعا جابىسادى»

ايتباي قۇلباي - قۇدايدىڭ ءمارت جاراتقان پەندەسى. ەڭسەگەي بويلى، باتىر تۇلعالى، قىران كوزدى قازاق. «ءبىر كەزدەرى مەنى جەر بەتىنە تارىداي شاشىلعان ەلىمنىڭ اتامەكەنگە دەگەن ساعىنىشى تولعاندىراتىن. تۇركىمەنستان، يران، موڭعوليا، قىتاي... جەر-جەردەن ورالىپ جاتقان شالداردىڭ اڭگىمەلەرى جەتەلەيتىن» دەيدى سۋرەتشى. تەگىن ەمەس. ايتباي قۇلبايدىڭ ءوزى تۇركىمەنستاننىڭ بەس قالا دەگەن ەلدى مەكەنىندە تۋىپ-وسكەن. كوركەمونەر ۋچيليششەسىندە وقىپ ءجۇرىپ، ۇلتتىق قويىلىمداردا ويناعان. ەل ونى ءارتىس بولاتىن شىعار دەپتى. ونىڭ اتاسى اتاقتى زەرگەر، ۇستا، قۇدىقشى ەكەن. ناعاشىسى اعاشتان ويۋ وياتىن. اكەسى كورىپكەل بولىپتى. قازاق ونەرىنىڭ قاسيەتىنە بولەنىپ وسكەن ايتباي ۇستالىققا قىزىعادى عوي. زەرگەر بولاتىن شىعار دەپتى جۇرت. «جۇزىك، بىلەزىك، اسەرەسە پىشاقتىڭ تۇرلەرىنە اۋەستەندىم. اتا-انام قارۋ سوققانىمدى جاراتپاي، تىيىم قويدى. سوسىن سۋرەت ونەرىنە ويىستىم» دەيدى.

شوتا رۋستاۆەلي اتىنداعى كوركەمونەر ۋچيليششەسىندە وقىعان ول تۇركىمەن مەكتەبىمەن قاناعاتتانباي، الماتىعا تارتادى: «باسقا ءبىر ۇلتتىڭ بالاسى بولسام، تۇركىمەن ەلى مەنىڭ وتانىما اينالار ەدى. بىراق مەن قازاقپىن. سوندىقتان، جەر بەتىندە مەنىڭ وتانىما اينالاتىن ءبىر-اق مەملەكەت بار. ول - قازاقستان». الماتى پەداگوگيكالىق ۋچيليششەسىندە دە ونى ءوز دەگەنىنە كوندىرەتىن وقىتۋشىلار از ەدى. «ەكى سۋرەتشىنىڭ ويى ءبىر جەردەن شىعۋى مۇمكىن ەمەس. ستۋدەنت كەزىمدە وقىتۋشىلارىممەن ءجيى كەلىسپەي قالاتىنمىن» دەيدى ايتباي. ينستيتۋتتى تامامداعان سوڭ، ول جاڭاوزەندە باس ساۋلەتشى بولادى. 90-جىلدارى جۇرتتىڭ ءبارى بيزنەسكە كەتىپ جاتقاندا، سول قىزمەتتى ءوز ەركىمەن تاستاپ، ماڭعىستاۋ جەرىندە ونەر كوللەدجىن اشۋعا كىرىسەدى. سۋرەتشىنىڭ ءوزى ايتقانداي، «ادام ونەرگە ەمەس، ونەر ادامعا جابىسادى ەكەن. ونەردىڭ ءوزى ادامدى دەگەنىنە كوندىرىپ، ايتقانىمەن جۇرگىزەدى». سوسىن سۋرەتشى ءوزىن تولىقتاي شىعارماشىلىققا ارنايدى. قازىر ونىڭ جۇمىستارى مەملەكەتتىك ونەر مۋزەيىندە، پرەزيدەنت رەزيدەنتسياسىندا، رەسەي سۋرەتشىلەر وداعىندا، قازاقستان، بەلگيا، دانيا، گەرمانيا، فرانتسيا، پورتۋگاليا، اقش، كانادا، يتاليانىڭ جەكە كوللەكتسيالارىندا ءجۇر.

ايتباي قۇلباي تىنباي جۇمىس ىستەيدى. «كۇنىنە ءبىر كارتينادان جازىپ وتىراتىن كەزدەرىم بولادى. ادامدا بوس ەنەرگيا بولادى. ۋاقىت وتە كەلە، ول ميىڭدا ءپىسىپ-جەتىلەدى. جازا باستايسىڭ. ال جۇمىس بارىسىندا «مىنا جەرىن بىلاي، مىنا جەرىن بىلاي جاز» دەپ كارتينانىڭ ءوزى «بۇيىرىپ» تۇرادى. تۋىندىنى جازۋ كەزىندە ونىمەن مىندەتتى تۇردە سىرلاسىپ وتىراسىڭ» دەيدى ول.

ونەرتانۋشى ەليزاۆەتا كيم ايتباي تۋرالى العاش ەستىگەندە، «مۇمكىن ەمەس» دەگەن ەكەن. كارتينالارىن كورگەندە، «ورال تاڭسىقباەۆ ەكەنسىڭ عوي» دەپ تاڭ قالىپتى. «وسى ۋاقىتقا دەيىن قايدا ءجۇردىڭ؟» دەپ قىنجىلىپتى. سويتكەن ايتبايدىڭ كورمەسى 8-اقپانعا دەيىن جالعاسادى.

قازىر سۋرەتشىنى نە مازالايدى دەيسىز عوي؟ سۇراپ كورەلىك. «بالاباقشادا دا، مەكتەپتە دە، ساحنادا دا ساۋكەلە كيگەن قىزداردى كورەمىز. حاننىڭ قالپاعىن كىشكەنتاي بالالار دا كيىپ ءجۇر. قازاقتىڭ ءار بۇيىمىنىڭ ءوز ورنى، قاسيەتى بار ەمەس پە؟ مەنى قازىر ۇلتىمنىڭ ءوزىن تانۋ ماسەلەسى مازالايدى» دەيدى ول. سولاي.

«الماتى اقشامى»، 11-اقپان، 2010 جىل.