مۇحتار ماعاۋين. ۇلتسىزدانۋ ۇرانى (جالعاسى)
ىلگەرىدە «التىن وردا» اپتالىعى مەن «جۇلدىز» جۋرنالىندا جاريا كورگەن قازاق ادەبيەتىنىڭ بۇگىنگى كلاسسيگى، قالامگەر مۇحتار ماعۋيننىڭ (سۋرەتتە) ايگىلى «ۇلتسىزدانۋ ۇرانى» اتتى پۋبليتسيستيكالىق زارلى تولعاۋىن www.abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنىڭ وقىرماندارىنا قايىرا ۇسىنىپ وتىرمىز. تۇپنۇسقا «قازاق الماناعىنان»
(№01 (5) 2010 جىل قاڭتار-اقپان) الىندى.
اباي-اقپارات.
ۇلتتىق رۋحتىڭ ۇستىن-تىرەگى ءھام جارشىلارى
ۇلتتىق رۋحتىڭ ۇستىن-تىرەگى، قاينار كوزى جانە كۇش-قۋاتى - سول حالىقتىڭ ءوزى. ال سىرتقى كورىنىسى - جوعارعى بيلىك. ارعى، كونە تاريحتى ايتپاعاندا، بەرگى قازاقتاعى قاسىم حان، تاۋەكەل حان، ەسىم حان، سالقام جاڭگىر، ابىلاي حاندار - دارا تۋعان تۇلعالار عانا ەمەس، ءوز تۇسىنداعى قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق رۋحىنىڭ ايقىن كورىنىستەرى بولاتىن. ياعني، حالقى قانداي بولسا، حاندارى دا سونداي ەدى. جانە كەرىسىنشە. ەلىن سۇيگەن، جەرىن سۇيگەن، اقىلعا كەنىش، ەرلىككە كەمەل تۇلعالار ءوز جۇرتىن دا جاڭا بيىككە كوتەردى. ۇلىسىنىڭ ىرگەسىن نىعايتتى، سىرتقى جاۋلاردىڭ بەتىن قايىرىپ، ۇرپاعىنىڭ ءورىسىن كەڭەيتتى. بار ءىسى ۇلتىنىڭ يگىلىگىنە جۇمسالدى. جانە وشپەس ۇلگى تاستادى. ەڭ جوعارعى بيلىك. البەتتە، ءوز بيلىگى وزىندە تۇرعان تاۋەلسىز ەلدە عانا مۇمكىن بولعان جاعداي. ءبىر قازاقتا ەمەس، بۇكىل الەم حالىقتارىنىڭ تاريحىندا.
ىلگەرىدە «التىن وردا» اپتالىعى مەن «جۇلدىز» جۋرنالىندا جاريا كورگەن قازاق ادەبيەتىنىڭ بۇگىنگى كلاسسيگى، قالامگەر مۇحتار ماعۋيننىڭ (سۋرەتتە) ايگىلى «ۇلتسىزدانۋ ۇرانى» اتتى پۋبليتسيستيكالىق زارلى تولعاۋىن www.abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنىڭ وقىرماندارىنا قايىرا ۇسىنىپ وتىرمىز. تۇپنۇسقا «قازاق الماناعىنان»
(№01 (5) 2010 جىل قاڭتار-اقپان) الىندى.
اباي-اقپارات.
ۇلتتىق رۋحتىڭ ۇستىن-تىرەگى ءھام جارشىلارى
ۇلتتىق رۋحتىڭ ۇستىن-تىرەگى، قاينار كوزى جانە كۇش-قۋاتى - سول حالىقتىڭ ءوزى. ال سىرتقى كورىنىسى - جوعارعى بيلىك. ارعى، كونە تاريحتى ايتپاعاندا، بەرگى قازاقتاعى قاسىم حان، تاۋەكەل حان، ەسىم حان، سالقام جاڭگىر، ابىلاي حاندار - دارا تۋعان تۇلعالار عانا ەمەس، ءوز تۇسىنداعى قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق رۋحىنىڭ ايقىن كورىنىستەرى بولاتىن. ياعني، حالقى قانداي بولسا، حاندارى دا سونداي ەدى. جانە كەرىسىنشە. ەلىن سۇيگەن، جەرىن سۇيگەن، اقىلعا كەنىش، ەرلىككە كەمەل تۇلعالار ءوز جۇرتىن دا جاڭا بيىككە كوتەردى. ۇلىسىنىڭ ىرگەسىن نىعايتتى، سىرتقى جاۋلاردىڭ بەتىن قايىرىپ، ۇرپاعىنىڭ ءورىسىن كەڭەيتتى. بار ءىسى ۇلتىنىڭ يگىلىگىنە جۇمسالدى. جانە وشپەس ۇلگى تاستادى. ەڭ جوعارعى بيلىك. البەتتە، ءوز بيلىگى وزىندە تۇرعان تاۋەلسىز ەلدە عانا مۇمكىن بولعان جاعداي. ءبىر قازاقتا ەمەس، بۇكىل الەم حالىقتارىنىڭ تاريحىندا.
قازاق ورداسى ىدىرادى. كەيبىر ۇلىستا حان، بارلىق رۋدا بي قالدى. بىراق ەلدىڭ ۇلتتىق تۇتاستىعى، رۋحاني بىرلىگى جويىلمادى. ەل ىشىندە، بەلگىلى ءبىر ايماقتا بار وكىم وزىنە كوشكەن جاڭا امىرشىلەردىڭ بارلىعى دەرلىك اتا جولىن ۇستاندى، قاراۋىنداعى حالقىنا قادىرىنشا جاقسىلىق جاساۋعا، ۇلىسىن، رۋىن قاتەرلى وتكەلدەن امان الىپ شىعۋعا، باسىنداعى بارىن ساقتاۋعا تىرىستى، جاڭا جاعدايدا جاڭا ساياساتقا جەتىكتى. باسقا ءبىر زاماندا تۋسا، ۇلتىنىڭ ۇلى تۇلعاسى بولۋعا لايىق ارىنعازى حان، وكىمگە جەتەر-جەتپەس جاعدايدا ارتىنا جاقسى اتىن قالدىرعان عۇبايدوللا حان، ءتىپتى، رەسەي پاتشالىعى تاراپىنان سايلانىپ، بەكىتىلگەن جاڭگىر حاننىڭ ءوزى زامانا ورايىمەن، قادىرىنشا، تۋعان جۇرتىنا قىزمەت ەتتى. ولاردان ارعى-بەرگى كەزەڭدە جاساعان، تۋمىسىمەن ەمەس، بولمىسىمەن ورتاسىنان وزىپ، جەكەلەگەن رۋ-تايپالاردىڭ بيلىگىن ۇستاپ قالعان بايعارا، تورايعىر، شوڭ، كەڭگىرباي، جولاي بيلەر، اقىر سوڭى اعا سۇلتان قۇنانباي - ەڭ الدىمەن قاراۋىنداعى جۇرتىنىڭ، كەلەشەك ۇرپاعىنىڭ قامىن ويلاعان بولاتىن.
مىنە، وسى وردالى جۇرت مۇددەسى، ۇرپاق بولاشاعى كەنەسارى حاندى كوتەردى. كىرىپتار حالگە تۇسە باستاعان ۇلتىمىزدىڭ ازاتتىق جولىنداعى ەڭ سوڭعى بولماسا دا، ەڭ زور بۇلقىنىسى ەرلىك پەن ەلدىكتىڭ وزگەشە ۇلگىسى رەتىندە تاريحتا قالدى. بۇگىنگى توعىشار كوزقاراس تۇرعىسىنان قاراساق، كەنەسارىعا نە جەتپەيتىن ەدى؟ جانى دا تىنىش، مالى دا تۇگەل، پاتشا وكىمەتى الدىندا دا ۇلكەن قۇرمەتكە جەتىپ، قارتايعانشا داۋرەن سۇرەر ەدى. بىراق تىنىش جاتا المادى. اجالىنا قارسى شاپتى. جالعىز كەنەسارى ەمەس، نامىستان جارالعان قانشاما باتىر، قانشاما سۇلتان، مىڭ سان بۇقارا جۇرت. اقىرى، تۇگەلگە جۋىق، ءبارىنىڭ دە باسى جويىلدى. ورتالىق ازياداعى كوشپەندى ەڭ سوڭعى مەملەكەت - قازاق ورداسى ءبىرجولا قۇلادى.
بىراق اقىر سوڭى بۇل ەمەس ەدى. قارا ورمانداي قالىڭ قازاق ءوز ورنىندا وتىرعان. بيلىگىنەن ايرىلسا دا بىلىگىنەن ايرىلماعان. ۇلىسى قۇلاسا دا ۇلتتىق ساناسىنان ارىلماعان. بۇدان بىلاي، ەلدىڭ رۋحاني تىزگىنى كوركەم ءسوز بيلىگىنە كوشەدى. ەجەلگى مۇرا - ەلدىڭ ەلدىگىن ۇمىتتىرمايدى. جاڭا ادەبيەت - حالىقتىڭ بۇگىنگى احۋالىن ايگىلەيدى. تۇپتەپ كەلگەندە، بۇحار جىراۋ، ماحامبەتتەن باستالعان وتارشىلدىققا قارسى ۇرانى، ازاتتىق جىرى، دۋلات، شورتانباي، مۇرات، اۋباكىر ايگىلەگەن بوداندىق احۋال، اباي ايعاقتاعان جاڭارۋ، جاڭعىرۋ يدەياسى - ۇلتتىڭ تۇتاستىعىن ساقتاعان، ونىڭ رۋحىنا ءنار بەرىپ، كوكىرەك كوزىن اشقان ومىرشەڭ ءارى ايرىقشا قۋاتتى قۇبىلىس بولدى. ەل ەسىن جيىپ، وتارلىق كەپتەگى قىسىلتاياڭ احۋالىنا وراي، جارىققا جول تابۋدىڭ جاڭا ءبىر تاسىلدەرىن ويلاستىرا باستادى. اقىرى قازاقتىڭ ەجەلگى دانالىعى ۇستىنە، ەۋروپانىڭ وزىق ءبىلىمىن عانا ەمەس، وزگەشە ساياساتىن دا يگەرگەن جاڭا ءبىر توپ - الاش قايراتكەرلەرى قالىپتاستى. كەنەسارى حاننىڭ ولىمىنەن سوڭ ارادا 60 جىل وتپەي، ۇلتتىق تاۋەلسىزدىك ماسەلەسى تاعى دا ءبىرىنشى ورىنعا قويىلدى. بىراق وسى، اعارتۋشىلىق ۇرانى، ساياسي كۇرەسكە تولى توڭكەرىس جىلدارىنىڭ وزىندە ۇلتتىق رۋحتىڭ ەڭ اۋىر ءارى ابىرويلى جۇگىن كوتەرگەن - كوركەم ادەبيەت ەكەن. احاڭ، جاحاڭ، سۇلتانماحمۇت، ماعجان، جۇسىپبەك...
كوپ ۇزاماي الاشتىڭ تامىرىنا بالتا شابىلدى. ۇلتشىل، كۇرەسكەر ادەبيەتى وزىمەن بىرگە كەتتى. اعارتۋشىلىق ادەبيەت قانا قالدى...
اعارتۋشى عانا ەمەس، قارايتۋشى. كوممۋنيست-بولشەۆيكتىك يدەيانىڭ ناسيحاتشىسى، وتارشىلدىق ءتارتىپتىڭ جارشىسى. بىراق تۇساۋ، تىزگىن دەيسىز، تىپىر ەتكىزبەس بۇعاۋعا تۇسكەن سول ادەبيەتتىڭ ءوزى ساۋلەسىز ەمەس-ءتى. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ جازۋشىلىق جانە ۇستازدىق قىزمەتى، عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ جەكەلەگەن شىعارمالارى، قاليجان بەكحوجيننىڭ تاريحي پوەمالارى مەن تولعاۋلارى، قاسىم امانجولوۆتىڭ ازاماتتىق ليريكاسى... تاريح عىلىمىندا الكەي مارعۇلان، ەرمۇحان بەكماحانوۆ، سالىق زيمانوۆ ەڭبەكتەرى، ادەبيەتتانۋ سالاسىندا قاجىم جۇماليەۆتىڭ ەجەلگى ەپوس، دۋلات، ماحامبەت تۋرالى زەرتتەۋلەرى، بەيسەنباي كەنجەباەۆتىڭ قازاق ادەبيەتىنىڭ ءتۇپ-تامىرى تۋرالى باعدارلاماسى...
مۇنىڭ ءبارى - كەزدەيسوق جاعداي ەمەس. وتارلىق قىسىم، رەسمي يدەولوگيا وكتەمدىگىنە قاراماستان، حالىق ءوزىنىڭ قاسيەتىن تانۋعا ۇمتىلعان. ءتىپتى، سوتسياليستىك قۇرىلىسقا، ورىستاردىڭ وتان سوعىسىنا ارنالعان شىعارمالاردىڭ ءبىرازى قازاقتىڭ قايراتىن، قازاقتىڭ ەرلىگىن دارىپتەپ، تۋراسىن ايتقاندا، ەلدىڭ ەڭسەسىن كوتەرۋگە قىزمەت ەتىپتى. كەيدە ويلايمىن، شىعارماشىلىققا تولىق ەرىك بەرىلسە، مۇحاڭ بۇدان دا زور بيىككە كوتەرىلەر ەدى، عابەكەڭ مۇلدە باسقاشا جازىپ، بار ارمانىن تاۋىسار ەدى، ال قاسىم، قاليجان اعالارىمىز قازاق پوەزياسىن قانداي اسقارعا شىعارار ەدى دەپ. ەركىندىك بەرىلسە...
60-جىلداردىڭ ورتا شەنىندە ادەبيەتكە وقىعان-توقىعان، دارىنى مول، كەۋدەسى بيىك جاڭا ۇرپاق كەلدى. جوعارىدان كەڭشىلىك كۇتپەي-اق، وتكەن ءداۋىردى، بۇگىنگى بولمىستى ايگىلەيتىن استارى مول، شەبەرلىگى دە كەمەل شىعارمالار جازا باستادى، بۇل - سوڭعى قىرىق جىلدا ولمەسە دە مۇلگىپ جاتقان، قۋات-كۇشىنەن ايىرىلعان ۇلتتىق رۋحتىڭ قايتا ءتىرىلۋى بولاتىن. جاڭا تولقىننىڭ ىقپال-اسەرىمەن، وسىعان دەيىن بۇيىعىپ، بۇعىپ كەلگەن الدىڭعى اعالاردىڭ كەيبىرى قايتادان قايراتقا ءمىندى. وزدەرىنىڭ ومىرلىك تاجىريبەسىن، اتاق-مانسابىن وسى جولعا باعىشتادى.وتكەن تاريح پەن زاماني تاقىرىپتار، جيناقتاپ كەلگەندە، ۇلتتىق مۇرات تىڭ ارناعا ءتۇسىپ، عاسىردىڭ 70-80-جىلدارىندا قازاق ادەبيەتى سان جاعىنان دا بۇرىن بولماعان دارەجەدە ءوسىپ-وركەندەدى. بۇل داۋىردە دۇنيەگە تاڭداۋلى شىعارمالاردىڭ ەڭ وزىق سيپاتى - ارقيلى تاسىلمەن كورىنىس تاپقان ۇلتشىلدىق ۇران بولاتىن.
زامان ەپتەپ العا جىلجي بەردى. قازاق ادەبيەتى ءۇشىن ايرىقشا جەمىستى بولعان جىلدار - 80-جىلدار اياقتالدى. ەندى، بۇگىنگى، جاڭا زامان ورىنەن قايرىلا قاراپ، ويعا سالساق، شىنىندا دا، سول شيرەك عاسىرلىق ءونىمدى كەزەڭدە رۋحاني ومىرگە تىڭ تىنىس اكەلگەن قالامگەرلەردىڭ كەيبىرى باقيلىق بولىپتى، باسىم كوپشىلىگى قاجىماسا دا، ءوزىنىڭ قايراتتى جاسىنان ءوتىپ كەتكەن. كەيبىر ءىرى تۇلعالار بار جازارىن تۇگەسپەسە دە، الا قاعازدان الىستاعان، قالامنان قول ۇزبەگەندەردىڭ ءوزى - وتكەن زامان پەرزەنتى، جازۋى دا، وي-تولعامى دا كوشكەن كۇندە قالعان. بۇرىنعى ورتا بۋىن، بۇگىنگى الپىستىڭ ۇستىنە شىققان ابىرويلى اقساقالدار قاراسىنى ازايماعانمەن، جازارماندار قاۋىمىنىڭ نەگىزگى قۇرامى جاڭارماعانمەن، ونجىلدىقتىڭ سوڭىندا ادەبي-رۋحاني ورتا مۇلدە باسقاشا كەيىپكە تۇسكەن ەكەن. الدىڭعى اعالاردىڭ وكشەسىن باسىپ كەلە جاتقان كەيىنگى تولقىن دارىنسىز ەمەس، الايدا دۇنيەگە كوزقاراسى - باسقاشا. تەرىس دەمەيىك، بىراق اسىرەدەن، رومانتيكادان الىس، قاتقىل ءارى ناقتى. تىرشىلىككە وتە پايدالى، ال ونەردە ۇنەمى ۇتىسقا باستاي بەرمەيتىن مىنەز. بۇلارعا دا ءتاۋبا. كەيىنگىلەر... ءتىپتى كوپ ەدى. مولشىلىققا جەتپەسە دە، تارشىلىقتى كورمەگەن، ەركىندىكتە وسپەسە دە، قىتمىرعا تۇسپەگەن، ومىردەگى عانا ەمەس، ونەردەگى جولى دا الدىڭعى تولقىننان الدەقايدا جەڭىل بولعان، ءبىزدىڭ بايىبىمىزشا، ادەبيەتتىڭ كوسەگەسىن كوگەرتەر، قازاق سوزىنە تىڭ تىنىس اكەلەر سەرپىمدى كۇش بولۋعا ءتيىس-ءتى. شىنىندا دا، جەكەلەگەن سەرىكتەرى بار، بىراق تۇتاستاي العاندا، ءبارى كەرىسىنشە شىقتى.
ونەردە قاشاندا بار ءتۇيىندى جەكە تۇلعالار شەشەدى. كوپ يت ەمەس، كوك يت جەڭەدى. ياعني، شىعارمانىڭ سانى ەمەس، ساپاسى. جازارماننىڭ جالپاق ەسەبى ەمەس،جەكە تۇلعاسى. كوپكە بەلگىلى، ادەپكى اقيقات.
بىراق ورتالىق كەپتەگى ەلدىڭ رۋحاني ءومىرىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى مول. پايدالى، پايداسىز ەمەس، قاجەتتى، قاجەتسىز دەپ ايتۋ دا قيىن، تىرشىلىك اۋقىمىنان تۋىنداعان، ۇزاق جىلدار بويى قالىپتاسقان جاعداي. سونىڭ بىزگە قاتىستى ءبىر تارماعى - قالامگەر قاۋىمىنىڭ بىرلەسكەن ۇجىمى. سوۆەتتىك يدەولوگيا بەلگىلى ءبىر نيەتپەن قۇرعان جانە بەلگىلى ءبىر ماقساتتا كادەسىنە جاراتىپ وتىرعان. ايتكەنمەن، تۇتاستاي العاندا، زياندى ەمەس، يگىلىكتى ۇيىم بولاتىن. بۇل جازۋشىلار وداعى ءبىزدىڭ قازاق جاعدايىندا ۇلتتىڭ رۋحاني ۇيىتقىسى، ۇلتتىق بەيرەسمي ساياسي پارتيا قىزمەتىن اتقاردى دەر ەدىم. قازاق ءسوز ونەرى ءۇشىن قۇتتى، بەرەكەلى ۇيا بولدى. الايدا، بۇل ۇيىم سوڭعى، داعدارىس جىلىندارىندا كولدەنەڭنەن قانشاما جاداعاي جازارمان قوسىلىپ، قامپيىپ ءوسىپ، ءوزىنىڭ شىعارماشىلىق تۇتاستىعىنان ايرىلا باستاعان. ءسوز، پىكىر ەركىندىگى ەمەس، ءپاتاۋاسىز داۋعا بەيىم، ەشكىمدى ەشكىم تىڭدامايتىن، ەشكىمدى ەشكىم مويىندامايتىن وزگەشە قۇرىلىمعا اينالعان. كوپتىڭ اتى - كوپ. قايدا بۇرام دەسە دە قولىنان كەلەدى. ءسويتىپ ۇلت مۇددەسى ەمەس، ونەر مۇراتى ەمەس، تىرشىلىك قامى مەن جەكە باستىڭ مەرەيى ءبىرىنشى ورىنعا شىقتى.
مىنە، وسىنداي، ىشتەن ىرىگەن سۇرىقسىز جاعدايدا، ءبىزدىڭ تازا كوڭىل، ادال نيەت جۇرتىمىز، بۇرىنعى ءبىر داقپىرتىمەن، حالىقتىڭ رۋحاني ۇيىتقىسى، ار-نامىسىنىڭ جوقشىسى دەپ بىلەتىن جازۋشىلار قاۋىمى قازاق تاريحىنداعى، رەسەي، بۇكىل الەم تاريحىنداعى بەتبۇرىس كەزەڭ - الماعايىپ 90-جىلعا جەتتى. سوۆەت مەملەكەتى دە، كوممۋنيستىك پارتيا دا ءوز ورنىندا. بىراق دۇنيە استى ۇستىنە تۇسۋگە تاقاپ، قۇبىلىپ تۇرعان زامان. ۇلكەن داۋىل لەبى بار. تىنىشتىق جوق. بار تاراپتا. تەك بىزدە عانا... بەرەكەلى، بەيبىت جاعداي. جازارماندار قاۋىمى دا مامىراجاي قالىپتا.تاماق توق، كويلەك كوك. پىسكەن كوكىرەك، قۋىس كەۋدە. توق، كوك، پىسكەن ءارى قۋىس بولاتىنى - بۇل كەزدە، بۇعان دەيىن ەرەكشە قۇرمەتتە بولدى. ءسوز يەلەرى وزدەرىنەن دە ۇلكەن يە - اسىراۋشى، باعىتتاۋشى، باعدارلاۋشى، جيناقتاپ كەلگەندە، قۇلدانۋشى سوۆەت وكىمەتى مەن كوممۋنيستىك پارتياعا كەرەك ەدى. ولاردىڭ ەڭ نەگىزگى مىندەتى - بۇگىنگى سوتسياليستىك قۇرىلىستى ماداقتاۋ، ەرتەڭگى كوممۋنيستىك قوعامدى ناسيحاتتاۋ، جاماندى جاسىرىپ، جاقسىنى اسىرىپ، جوقتى بار دەپ، قيسايعاندى تۇزىك، قالىقتى وزىق ەتىپ كورسەتۋ، قايىرشى تۇرمىستى بايلىق رەتىندە بەينەلەپ، قاپاس ءومىردى ازاتتىق كەيپىندە ايگىلەۋ، ماركسيزم-لەنينيزم ىلىمىنە تابىندىرۋ، وكىمەت پەن پارتيانى تىنىمسىز ماداقتاپ، كەزەكتى كوسەمدەرگە قىسقا كۇندە قىرىق مارتە تاعزىم ەتۋ بولاتىن.
رۋحاني قىزمەت سالاسىنداعى سان مىڭ قاۋىمعا وسىنشاما پارىز جۇكتەگەن جانە بۇل مىندەتتى مۇلتىكسىز جۇزەگە اسىرىپ وتىرعان سوۆەت وكىمەتى مەن كوممۋنيستىك پارتيا 1991 جىلى، ماسكەۋدەگى اۆگۋست بۇلىگىنەن سوڭ ءبىر-اق كۇندە جوق بولىپ شىقتى. باياعى قازاق كولحوزىنداعى، موينى بەكىر-بەكىمەستەن مۇرنى تەسىلىپ، سوقاعا جەگىلىپ ۇيرەنگەن،باسقا تىرلىكتى بىلمەيتىن ەگىز جانۋار تۇرەن تارتىلماعان جەردە ءوز بەتىمەن ءتۇزۋ جۇرە المايدى ەكەن. كوز اشقاننان پارتيالىق باعدارعا ۇيرەنگەن ءبىزدىڭ قالامگەرلەر قاۋىمى دا سول سياقتى، اعاش ەمەس، تەمىر مويىنتۇرىقتان بوساعان ساتتە قايدا بارارىن بىلمەي، ماڭگىرىپ تۇردى دا قالدى. جۇيكەسى بەرىكتەرى عانا از-ازداپ ەس جيا باستادى، جان-جاعىنا قاراندى. سويتسە... بالتىق بويى باياعىدا كەتىپ قالعان، باسقا جۇرت تا، ەڭ اياعى تاۋداعى قىرعىز بەن قۇمداعى تۇرىكپەنگە دەيىن تاۋەلسىزدىك جاريالاپ ۇلگەرگەن، جۇرت يەسى رەسەيدىڭ ءوزى جەكەلەنەمىز دەپ جاتىر، ال قازاقستان باسشىلارى ارام قاتقان سوۆەت وكىمەتىن قايتا ءتىرىلتۋ جولىندا اق تەر، كوك تەر بولىپ ءجۇر، قۇلاپ قالعان سسسر ەندى قازاقستان شەگىندە جاڭادان قۇرىلماق سىڭايى بار. ءدال وسى كەزدە جازۋشىلار وداعىنىڭ قۇرىلتايى بولا قالسىن. ءۇش كۇن بويى ايعاي-ۇيعاي، ىرىڭ-جىرىڭ، تالاس-تارتىس، قىزۋ سوزدەر. ەل تاعدىرى تۋرالى دەرسىز. جوق. جۇرت بولاشاعى تۋرالى دەرسىز. جوق. باسقا حالىقتار الىپ جاتقان تاۋەلسىزدىك قازاققا دا قاجەت ۇلتتىق مۇددە دەگەندەر تۇسكە كىرمەيدى. ادەبيەت تاعدىرى تۇرىپتى عوي، بۇل كەزدە كىتاپ شىعارۋ ءىسى توقتاۋعا جاقىن، قالامگەر قاۋىمنىڭ تۇرمىس جاعدايى تارىلا باستاعان، تىم قۇرىسا تاڭعى تاماق، ەرتەڭگى كۇنكورىس توڭىرەگىندە ءسوز بولسا عوي. مۇنىڭ ءبارى ۇمىتىلدى. سوندا ءۇش كۇنگى قىزىلشەكە داۋ قايدان شىقتى؟ جازۋشىلار وداعىنىڭ بۇرىنعى، كەۋدەسى كوتەرىڭكى باسشىسىن كەتىرىپ، جالپى جۇرتقا جاعىمدى جاڭا باسشى سايلاۋ كەرەك ەكەن. مۇحيت ايدىنىندا داۋىلعا تۇسكەن جالعىز كەمە بار جەلكەنىنەن ايرىلعان، ءتۇبى تەسىلگەن. جارتىلاي سۋعا تولعان، ەندى بىرەر ساتتە قۇردىمعا باتادى، مىنە، ءدال وسى كەزدە كەمە كومانداسى جاڭا كاپيتان سايلاۋ تۋراسىندا قىرقىسىپ جاتادى. مۇنداي قاۋىمنىڭ قانداي دا قاتال جازاعا لايىق ەكەنى اركىمگە ايان بولسا كەرەك. حالىق تاعدىرى ءۇشىن شەشۋشى كەزەڭدە وزدەرىنىڭ ۇلت الدىنداعى مىندەت-پارىزىن ۇمىتقان، ەلگە ءجون-جوبا نۇسقاۋ، ۇرپاققا ۇلگى كورسەتۋ قايدا، جەكە باسىنىڭ ەرتەڭگى تىرلىگىن ويلاماعان، قىرىق كۇنشىلىك شولگە شىققالى تۇرىپ، جولعا جارىم تورسىق سۋ الا كەتۋگە تۇيسىگى جەتپەگەن كىسىنى كىم ايايدى، كىم قۇرمەتتەيدى؟
1991 جىلى كۇزدە وتكەن قازاقستان جازۋشىلار قۇرىلتايى قالمگەرلەر قاۋىمىنىڭ قادىرىن تۇسىرگەن تاريحي وقيعا بولدى. سەنگەن قويىنىڭ قالاي كۇيسەيتىنىن بۇكىل ەل كوردى، قورقىپ جۇرگەن قۇبىجىعىڭ بوس كەۋەك ەكەنىن ۇكىمەت كوردى. بىراق ۋاقىت اۋقىمىن اڭداماعان ءبىزدىڭ جازارماندار ەشتەڭە دە كورگەن جوق، ءوتىپ كەتكەن زامانداعى بۇلدىر ساعىم ىشىندە جۇرە بەردى. بۇل ەكى ورتادا سوۆەت ۇكىمەتى قۇلاعان، كومپارتيا تاراعان، ەندى قىمگە جاعىنۋ كەرەك، كىمدى ماداقتاۋ كەرەك؟! بار نازار ەل باسشىسىنا اۋدى. البەتتە، ەلباسى - مەملەكەتتەگى باستى تۇلعا. الماعايىپ كەزەڭدە جۇرت تۇتقاسىن ۇستاپ وتىر. قولداۋ كەرەك. قوستاۋ كەرەك. بىراق ءبىزدىڭ جازارماندار قاۋىمى سالقىن قانمەن باعالاپ، سابىرمەن سويلەۋگە ۇيرەنبەگەن. ءبىر زاماندا «ستالينگە تەڭ تاپپاي قينالعان» قاۋىمنىڭ بار ىقىلاسى ەندى نازارباەۆقا اۋدى. كورەگەن دەدىك، بىلگىر دەدىك، دانا دەدىك. الاشا حانعا تەڭەدىك، ابىلاي حانعا جەتكىزدىك. ءوزىمىز عانا ايتقامىز جوق، بۇكىل قازاق جۇرتىن حورعا جەتەلەدىك. رەسپۋبليكالىق ءباسپاسوز بەتىندە اۋىلداعى اقكوڭىل اعايىن اتىنان: ەل بولىپ وتىرۋىمىزدا وسى كىسىنىڭ ارقاسى، تۋ كوتەرۋىمىزدە وسى كىسىنىڭ ارقاسى، ول بولماسا كىم بولار ەدىك دەگەن سارىنداعى حات-حابارلار جاريالانا باستادى. كوپ ۇزاماي كەشەگى ماداقتىڭ ءوزى جايىنا قالدى. قازاقتاردىڭ بۇكىل الەمدىك قۇرىلتايى كەزىندە. مەرەكەلىك ويىن-توي ۇستىندە، شارتاراپتان جينالعان مىڭ سان ادامنىڭ الدىندا مەملەكەتتىك ۇلكەن قىزمەتتەگى ءبىر ادەبيەتشى: «ابىلايعا تەڭەپ جۇرسىڭدەر، مەنىڭ نۇرەكەمنىڭ قاسىندا ابىلاي حان دەگەن كىم ەدى؟!» - دەپ سالدى. سويتسەك، ابىلاي حاندى امەريكا جۇرتشىلىعى تانىماپتى، ابىلاي حان سامولەتكە ءمىنىپ، الىستاعى ەلدەرگە بارا الماپتى... ماسقارا بولدى، ۇيات بولدى، اقىلى جوق ەكەن دەستى ءبىزدىڭ جازارماندار جەرگە تۇكىرىپ. ەلگە ۇيات كەلتىرگەن، ەل باسشىنىڭ اتاق-ابىرويىنا كولەڭكە تۇسىرگەن باسقا ەمەس، وزدەرى ەكەنىن ەشكىم ويلامادى. رەسپۋبليكا پرەزيدەنتىن وزدەرى بەلگىلەپ قويعان، اقىلعا سىيىمدى ساناعان دەڭگەيدە ودان ارى ماداقتاي بەردى.
بۇل ەكى ورتادا، كۇن وزعان سايىن، وسى ءبىر، ديريجەرسىز حور كاپەللاسىنىڭ تۇرمىس-احۋالى اۋىرلاي تۇسكەن. كىتاپ شىعارۋ ءىسى ءبىرجولا توقتالدى، قالاماقى اتىمەن جوق. بۇل كەزدە جالپى جاعداي قيىنداي باستاعان، سونىڭ ىشىندە ەڭبەكاقىسى قۇنسىزدانعان قالا حالقى الدىمەن تارىقتى، قالا حالقىنىڭ ىشىندە بۇرىن مولشىلىققا ۇيرەنگەن، ەندى مۇلدە تاقىرعا وتىرعان جازارماندار مۇلدە قايىرشىلىق جاعدايدا قالدى. كوپ ۇزاماي-اق بارلىق تاراپتا بۇكىل قازاقستان جۇرتىن ۇلكەن قيىندىقتار كۇتىپ تۇرعانى ايقىندالعان. 1992, تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلى. كۇز ەدى.
جازۋشىلار وداعىندا دابۇر-دۇبىر كوبەيە ءتۇستى. وبالى نە كەرەك، ەلدىڭ بولاشاعىنا الاڭداۋ، تاۋەلسىزدىكتى بەكەمدەۋ، حالىقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى توڭىرەگىندە. البەتتە، ادەبي احۋال تۋراسىندا دا اڭگىمە كوپ. وداقتا باس كوتەرەر ۇلكەندەر جينالىسىپ، تولعاقتى ماسەلەلەر بويىنشا كەڭەسۋگە رەسپۋبليكا پرەزيدەنتىنىڭ الدىنا سۇراندى. ەلباسى ماقۇل كورىپتى. سوعان وراي، اقساقالى، قارساقالى بار، جيىرما كىسىدەن تۇراتىن بەيرەسمي دەلەگاتسيا جاساقتالدى. كەڭەسىمىز قۇرعاق بولماس ءۇشىن، بار اماناتتى وسى قاعاز نەگىزىندە اۋىزشا جەتكىزىپ ايتۋ - تىلگە شەبەر، سوزگە جەتىك باتاگوي اقساقال - قۇرمەتتى اكدەميك-جازۋشىعا جۇكتەلدى. قالعان اڭگىمەنى جازۋشىلار وداعىنىڭ باسشىسى تولىقتىرۋعا ءتيىس بولدى. جامىراماي، ءسوز توسىپ، اۋەلى وسى ەكى كىسىنى العا سالۋعا پاتۋالاستىق.
رەسپۋبليكا پرەزيدەنتى، شىنىن ايتۋ كەرەك، ىقىلاسپەن قابىلدادى، ارنايى ءسوز سويلەدى، ەركىن اڭگىمەگە جول اشتى. بىراق جازۋشىلار وداعىنداعى ءبىزدىڭ اۋەلگى ءباتۋا جايىنا قالدى، اق وردادا العا تۇسكەن، تورگە شىققان (بۇگىندە ءبارى باقيلىق) اقساقالدار ەل تاعدىرى، ادەبيەت احۋالى تۋرالى اڭگىمەنى ۇمىتتى، كەزەكپە-كەزەك، ۇزاق-ۇزاق سويلەپ، كەيبىرى ەكى-ءۇش قايتارا كەڭەسكە كىرىسىپ، پرەزيدەنتتىڭ بار ىقىلاسىن باسقا تاراپقا اۋدارىپ اكەتتى; ۇلت تاعدىرى، ونەر بولاشاعى تۋرالى ايتۋدىڭ ورنىنا ءتور يەسىن كوتەرە ماقتاپ، وزدەرىنىڭ مۇقتاجدارىن تىقپالاپ، تەجەۋسىز گاپىرگەن ۇلكەندەرگە توقتاۋ سالۋ مۇمكىن بولمادى، قالامگەرلەر قاۋىمىنىڭ بار اماناتىن ارقالاعان جازۋشىلار وداعىنىڭ باسشىسى مەن قۇرمەتتى تەورەتيك اكادەميگىمىز تارتىنشاقتاي بەردى، ارادا سىنالاپ سويلەگەن جىگىتتەردىڭ ۇزىك-ۇزىك ويلارى مارتەبەلى سۇحبات اۋەنىمەن ۇيلەسپەدى، اقىرى، ءۇش ساعاتقا جۋىق ۇزاق كەڭەستە كوكەيكەستى ماسەلەلەر كوتەرىلمەي، بارىمىزدە جاقسى بولىپ، امان-ەسەن تارادىق. البەتتە، مۇنداي جاپپاي جاعىنعان جينالىستان سوڭ پرەزيدەنتىمىزدىڭ جازارمان قاۋىمعا دەگەن قۇرمەت-كوزقاراسى بۇرىنعىدان دا تومەندەگەنى ءسوزسىز.
اقساقالداردىڭ مامىراجاي اڭگىمەسىن بۇزا الماعان، ەڭ باستىسى، پرەزيدەنتتىڭ پىسى باسقان قاراساقالدار قايتادان بۇلقىنىپ، ەل باسشىسىنىڭ الدىنا ەكىنشى مارتە سۇراندى. ارادا كوپ ۇزاماي، بۇل از عانا قاۋىمدى ۆيتسە-پرەمەر قابىلدادى. تاعى دا الدەقايدان پايدا بولا كەتكەن، تورگە شىققان ۇلكەندەر العا ءتۇسىپ، مايپاڭداي باستاپ ەدى، قانى قارايعان قاراساقالداردىڭ ءبىرى داۋىس كوتەرىپ تەجەۋ سالدى، سودان سوڭ جەكە ادامعا ەمەس، بۇكىل ۇلت مادەنيەتىنىڭ تاعدىرىنا قاتىستى اۋىر اڭگىمە ءوتتى. قاتتى-قاتتى سوزدەر ايتىلدى، ءتىپتى، تەتە-پرەمەردىڭ جەكە باسىنا قانشاما ايىپ تاعىلدى. تەتە-پرەمەر - وقىعان، ادەبيەتكە، عىلىمعا قاتىسى بار ادام ەدى، ءبارىن دە ء(وزى اتاپ ايتقانداي، مىنا ءبىزدىڭ: «ەلدى ەسىنەن ايىرۋ، ساناسىز جەتەلەۋ، ويعا العان كۇماندى ىستەرىڭدى توقتاۋسىز جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن ۇلتتىڭ زيالىلارىن شەتكە قاعىپ، ادەيى وسىنداي تۇرمىس تارشىلىعى مەن رۋحاني قىسپاقتا قالدىرىپ وتىرساڭدار!» - دەگەن سوزىمىزدەن باسقاسىن) كوتەردى، وسى ۋاقىتقا دەيىن بىلمەي كەلىپپىز دەدى، ويلانامىز، اقىلداسامىز، شەشەمىز دەدى، ەڭ باستىسى - وسى بولعان اڭگىمەنى سول قالپىندا ەل باسشىسىنىڭ قۇلاعىنا جەتكىزەمىن، ءبارىن جازىپ الدىق دەدى، جازىپ العاندارى راس، جەتتى-جەتپەدى - كىم ءبىلسىن، بيىك مارتەبەلى ەكى كەزدەسۋدى ادىلدىك ءۇشىن ەسكە الىپ وتىرمىز.
ءسىرا، باسقاسى بولماسا دا، جازارمان قاۋىمنىڭ تۇرمىس تارشىلىعى تۋرالى لەپەس جەرىنە جەتتى. تاعى دا ادىلدىك ءۇشىن ايتايىق، پرەزيدەنت كوپ ۇزاماي قالامگەرلەردىڭ ۇلكەن ءبىر توبىنا، وعان جالعاس، ونەر قايراتكەرلەرىنە دە، ارنايى ستەپەنديالار تاعايىندادى. الدە ون، الدە ون ەكى جىل، كۇنى بۇگىنگە دەيىن ۇزىلمەي بەرىلىپ كەلەدى. سۇراعانىڭىز سول، بۇدان ارتىق نە ىستەۋ كەرەك ەدى؟ ەلدىڭ ەكونوميكالىق جاعدايى تۇزەلە باستاعاننان بەرى كىتاپ شىعارۋ ءىسى دە جولعا قويىلدى. انىعىن ايتساق سوۆەت زامانىنداعىدان جەڭىلىرەك. ءارى تەكسەرۋ، تەجەۋسىز. تەك قالاماقى ماسەلەسى عانا كوڭىلدەن شىقپاي جاتىر. ۋاقىت وزا كەلە ولدا وڭالار. وڭالمايتىن، استاپىراللا، وڭالۋى قيىن ءبىر عانا ماسەلە بار. ول - سول ادەبيەتتىڭ، ياعني بۇكىل حالىقتىڭ ۇلتتىق رۋحى. ءيا، ءوزارا داۋ-داماي، ايقاي استىندا دۇرىلدەسىپ، اسسا، كۇندەلىكتى كۇنكورىس توڭىرەگىندە عانا داۋرىعىپ ءجۇرىپ، ءبىزدىڭ جازارماندار قاۋىمى ۇلتتىق رۋح ماسەلەسىن مۇلدە ەستەن شىعارىپ الىپتى. نەمەسە اۋەل باستان-اق كىرەسىلى-شىعاسىلى ەستە بولعان. ەندى مۇلدە قاجەتسىز ساناعان. ويتكەنى...
ويتكەنى، ءدال وسى رەتتە، باياعىداي، ۇكىمەت پەن پارتيادان، ياعني، جوعارىدان «ۇلتىڭنىڭ رۋحىن كوتەر!» دەگەن پارمەندى ءارى ناقتى جارلىق تۇسپەگەن.
البەتتە، ۇلتتىق رۋحتىڭ نەگىزگى ۇستىن-تىرەگى - بيلىك دەدىك. بۇل بيلىك حالىققا تاۋەلدى (بولۋعا كەرەك). الحالىقتىڭ قانداي اۋان، نيەت-پەيىلدە بولماعى - جارشىلارىنا بايلانىستى. بۇل جارشىنىڭ جازارمان بولۋى شارت ەمەس. ونەر اتاۋلىنىڭ بارلىعى دا ۇلتتىق رۋحتىڭ كورىنىسى. جالىندى سوزدەن گورى سىرلى ءان مەن كۇيدىڭ اسەرى ارتىعىراق شىعۋى مۇمكىن. راسىندا دا ۇلتتىق سانا، ۇلتتىق تانىمنىڭ ءنار الاتىن بۇلاعى - سول حالىقتىڭ عاسىرلار بويى تۋعىزعان بارلىق قازىنا بايلىعى: ونەر، تۇرمىس-سالت، ادەت-عۇرىپ، ءدىن... بىراق سونىڭ ءبارىن ناسيحاتتايتىن، حالىقتىڭ، اسىرەسە، جاس ۇرپاقتىڭ كوكەيىنە سىڭىرەتىن... تاعى دا ارقيلى سيپاتتاعى جارشىلار: - ادەبيەت، مادەنيەت قايراتكەرلەرى، كىتاپ جانە دامىعان ەلدەردە «ءتورتىنشى بيلىك» اتالاتىن بۇحارالىق اقپارات قۇرالدارى - باق. ياعني، قايتكەندە دە جازۋشى بولار، جۋرناليست بولار جازارمان قاۋىمىنىڭ موينىنا ەڭ ۇلكەن سالماق ارتىلادى. جاۋاپكەرشەلىكتىڭ ۇلكەنى دە سولاردا. ءبىزدىڭ رۋحقا قاتىستى اڭگىمەمىزدىڭ وسى توڭىرەكتە ءوربۋى دە زاڭدى بولسا كەرەك. ءبىر ەسكەرتپە - قازىرگى قازاق جاعدايىندا، اناۋ - اقىن، جازۋشى، مىناۋ - جۋرناليست دەپ جىكتەپ اجىراتۋدىڭ ءوزى قيىن. تازا قالامگەرلىك قىزمەتپەن وتىرعان جازۋشىلار بار. جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى بولا تۇرا، تازا جۋرناليستيكادا جۇرگەن جىگىتتەر از ەمەس. ءبىر سالادا باسىم، ەكىنشى جاقتا كەمشىن، بىراق قايتكەندە دە ارالاس جاعدايداعى جاستار ءتىپتى كوپ. ەگەر ادالىن ايتساق، تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى كەزەڭى، ەكونوميكالىق داعدارىس، تۇرمىس تارشىلىعى جىلدارىندا ۇلتتىق يدەيانى ناسيحاتتاۋدا، زاماننىڭ شىنايى سۋرەتىن جاساۋدا، ۋاقىتتىڭ كوكەيكەستى ماسەلەلەرىن كوتەرۋدە جازۋشىلار قاۋىمى مارعاۋلىق تانىتتى دا، بارلىق جۇكتى جۋرناليست اعايىندار اتقاردى. بىراق ۋاقىت وزا كەلە ولار دا بيلىك ىڭعايىنداعى كۇنكورىس قامىنا كوبىرەك ويىستى. ارينە، ءبارى بىردەي ەمەس. كوبى. ال اقىن، جازۋشىلار قاۋىمى تۇگەلگە جۋىق... ۇلتتىق مۇرات جولىنداعى يگىلىك اتاۋلىدان اينىدى دەر ەدىم.
ەندى قازاق ەلىندەگى جاپپاي بويكۇيەزدىك ناتيجەسىندە قالىپتاسقان ۇلتسىزدىق ماسەلەسىنىڭ كەيبىر جەكەلەگەن سىپاتتارى تۋرالى اڭگىمەگە كوشەلىك.
(جالاعاسى بار)
