80-ءشى جىلداردىڭ ورتاسىندا «قازاقفيلمنىڭ» كەڭەستىك كينو الەمىن ءدۇر سىلكىندىرگەن تۋىندىسى «سوڭعى ايالداما» («قياندا» دەپ تە اتايدى) ءاپ-ساتتە كورەرمەنىن بىردەن باۋراپ العانىمەن، قىلىشىنان قان تامعان قىزىل يمپەريانىڭ كينو سىنشىلارىنىڭ نازارىنا قاتتى ىلىگىپ، ءتىپتى، ولاردىڭ تۋىندىنى وندىرىستەن الىپ تاستاۋعا دەيىن بارعانىن بىلەمىز. ورتالىق كوميتەتتەگىلەردىڭ قاھارىنا مىنگەنى سونشالىقتى، تالاي باسشى سوگىستەن كوز اشپاپتى. ويتكەنى، كارتينادا قيانداعى اۋىلدىڭ وركەنيەتتەن ماقۇرىم قالۋىنىڭ شىنايى سۋرەتتەلگەنى جوعارىداعىلاردىڭ شىمبايىنا قاتتى باتسا كەرەك.

قازاق كينوسىنا جاڭا لەپ اكەلگەن تۋىندى

وسى تۇستا ورتالىقتىڭ ارنايى قاۋلىسى قابىلدانىپ، ارتتا قالعان 30 اۋداننىڭ قاتارىنا جاتقىزىلعان اقسۋات اۋىلىنىڭ راسىندا دا ءىلىم-ءبىلىمى بولعانىمەن، وركەنيەتى مۇلدە تومەن ەدى. اتالمىش كارتينا – رەجيسسەر سەرىك اپىرىموۆتىڭ العاشقى تۋىندىسى. ونىڭ اۋىل تۇرمىسىن بوياماسىز، قاز-قالپىندا جەتكىزۋى جانە سوعان سەبەپ بولعان مىنا ەكى فاكتور ونىڭ شىعارماسىن الەمدىك ارەناعا بىراق شىعاردى.
ماسكەۋ كينەماتوگرافيا ينستيتۋتىنىڭ تۇلەگى سەرىك وسى اۋىلدىڭ تۋماسى بولاتىن. باستاۋىش مەكتەپتەن سوڭ ۇلكەن شاھاردان ءبىلىم العان ول تۋعان جەرىنىڭ مەشەۋ قالعان تىرشىلىگىن، ويىندا قاتتالعان بالا كۇنگى اششى زاپىراندى وسى تۋىندىسى ارقىلى شىعارسا كەرەك-ءتى. ەكىنشى فاكتور – جاڭا عانا وقۋ ءبىتىرىپ كەلگەن جاس مامان قازاق كينو يندۋسترياسىنا وسى تۋىندىسى ارقىلى سونى لەپ اكەلدى، ويتكەنى، ءفيلمنىڭ باستى كەيىپكەرلەرى – تولىعىمەن اۋىلدىڭ قاراپايىم تۇرعىندارى، كەشەگى ءوزى كورگەن اعالارى مەن اپكەلەرى. ءفيلمنىڭ شىنايى، انايى تۇستارىنىڭ بوياماسىز ءھام نانىمدى شىعۋى وندا ويناعان اعا-اپكەلەردىڭ ءوز وبرازدارىن وزدەرى سومداۋىنان ەدى. رەجيسسەردىڭ تىرناقالدى تۋىندىسىنداعى بۇل ءۇردىس تە قازاق كينوسىنداعى جاڭا لەپ.
ءفيلمنىڭ كورەرمەن كوزايىمىنا اينالعانىنا شيرەك عاسىرعا جۋىق ۋاقىت ءوتىپتى. ول ۋاقىت وتكەن سايىن تاريح قويناۋىنا ەنە باستاسا، سول تاريحتىڭ كۋاسى بولعان، اۋىلداستارى ماقتان تۇتىپ، اتتارىن اڭىز عىپ ايتىپ جۇرەتىن فيلم كەيىپكەرلەرىنىڭ قاراسى بۇگىندە اندىزداپ قالعان، قايسىبىرى ومىردەن وزىپتى.
وسى وڭىرگە كەلىسىمەن مەندە فيلم كەيىپكەرلەرىن كورسەم دەگەن ماقسات بولدى. بۇل كارتيناعا تۇسكەن اقسۋاتتىق گەرويلاردىڭ اراسىندا اعا بۋىن وكىلدەرىنىڭ سوڭعىسى عانا امان-ەسەن جۇرگەنىن ەستىدىم. كەيىپكەرىمنىڭ امان-ساۋلىعىن سۇراپ، تابانىمنان تاۋسىلىپ، تالاي مارتە باردىم. ول بولسا، جوقتى سىلتاۋراتىپ، شىعارىپ سالۋمەن بولدى. ءوستىپ جۇرگەندە جىل دا اياقتالىپ قالعان بولاتىن. قاراشانىڭ قاقاعان قارا سۋىعىندا ونىڭ اۋىل شەتىندەگى ۇيىنە جاياۋ-جالپىلاپ تاعى كەلدىم. ەسىك الدىندا تۇر ەكەن، بەتىمە ۇزاق قاراپ: «سەن دە ءبىر بولمايدى ەكەنسىڭ» دەدى. ءىشىم جىلىپ سالا بەردى، ءسويتىپ، داستارقان باسىندا ۇزاق اڭگىمەلەستىك.

فيلمدەگى وبرازداردى تەك اۋىل تۇرعىندارى سومداپتى

بۇل فيلمدە باستى كەيىپكەر – تەرگەۋشىنىڭ ءرولىن سومداعان اسەمبەك راحىمجانوۆ بولاتىن. سەمەيدىڭ مۇعالىمدەر ينستيتۋتىنىڭ دەنەشىنىقتىرۋ فاكۋلتەتىن بىتىرگەن اعامىز ءبىراز جىلدار مەكتەپتە دەنە تاربيەسى ءپانىنىڭ مۇعالىمى، كەيىن ارنايى شاقىرتۋمەن اۋداندىق ىشكى ىستەر بولىمىندە جاسوسپىرىمدەر ءىسى بويىنشا اعا ينسپەكتور بولىپ قىزمەت ىستەگەن. مىنە، اسەكەڭنىڭ تەرگەۋشىنىڭ ءرولىن سومداۋى تەگىننەن-تەگىن بولمادى.
- ءساۋىر ايىنىڭ ورتاسى بولۋى كەرەك، «اۋىلعا كينوگەرلەر كەلىپتى» دەگەندى ەستىگەم. ىشكى ىستەر ءبولىمىنىڭ قاسىنداعى جاتاعان قوناق ءۇيدىڭ الدىندا تۇرعان سەرىك اپىرىموۆتى جانە بىرنەشە بوتەن ادامدى كوزىم شالدى. سەرىك مەنى بىردەن تانىپ، ۇستىمدەگى فورماما قاراپ، «اعا كينوعا ءتۇسىڭىز» دەپ امان- ساۋلىقسىز بىردەن قولقا سالدى. مەن دە «تۇسسەك، تۇسەيىك دەدىم» - دەپ ەسكە الادى اسەكەڭ.
اۋداندىق مادەنيەت ۇيىندە كينوعا تۇسۋگە دامەسى باردىڭ بارلىعى جينالىپ، باقتارىن سىناپتى. اسەمبەك اعامىزدىڭ ايتىسىنا قاراعاندا، ول ءفيلمنىڭ ءساتتى شىعارىن بىردەن بايقاعان ەكەن. اۋىل ازاماتتارىن تاڭداۋ ساتىندە-اق ول قوعامداعى قوردالانىپ قالعان، تۇيتكىلى كوپ نارسەنىڭ اشىق، ايقىن ايتىلاتىنىن، بىتەۋ جارانىڭ اشىلاتىنىن سەزگەن، بىلگەن.
«قياندا» فيلمىندەگى رولدەردى سومداعان اۋىل ازاماتتارىنىڭ بىردەن رەجيسسەردىڭ ىقپالىندا بولۋى كۇندەلىكتى كۇيكى تىرشىلىكتەگى ءوز رولدەرىن وزدەرى سومداۋىنان ەدى. اقسۋاتقا كىرەبەرىستەگى ەكپىن اۋىلىنىڭ توقال تامدارىنان باستالعان كارتينا باس-اياعى ءتورت ايدا بۇكىل اۋىل تىرلىگىن تولىق قامتىعان. تاۋلىكتىڭ قاي مەزگىلىندە بولماسىن ءتۇسىرۋ توبىمەن بىرگە بولعان اسەمبەك اعامىز اپىرىموۆتىڭ قالت ەتكەن ءساتتى قۇر جىبەرمەۋى مەن جانكەشتى ەڭبەكقورلىعى كارتيناعا جان بىتىرگەنىن ايتادى. سوسىن اعامىز مىنا ءبىر قىزىقتى وقيعانى ەسكە الدى.
- ءتۇن ورتاسى بولاتىن، رەجيسسەر تۇسىرىلىمنەن ابدەن شارشاپ كەلە جاتسا دا، مەنى ۇيگە جەتكىزىپ سالماق بولدى. كەنەت الدىمىزدان ۇيىنە ماس بولىپ كەلە جاتقان، اۋىلدىڭ سىرت جاعىنداعى توقال تامدا تۇراتىن قاجان دەگەن زامانداسىم شىعا كەلگەنى. سەرىك بىردەن تۇسىرۋشىلەردى جيناپ، جارىق ءتۇسىرىپ، قاجان دوسىمدى باقىلاۋعا الدىق. ءبىزدى تىڭدايتىن ول جوق. ونىڭ ءوز ءۇيىنىڭ ەسىك-تەرەزەسىن قاعىپ، جۇبايىن بالاعاتتاپ تۇرعان ءساتى كورەرمەننىڭ ويىندا بولار. مىنە، اياق استى تۇسىرىلگەن وسى ءبىر كورىنىس ءساتتى شىعىپ، قاجان دوسىم ءفيلمنىڭ باستى كەيىپكەرىنىڭ ءبىرى بولىپ شىعا كەلدى، - دەيدى مەنىڭ كەيىپكەرىم.
كارتينانىڭ باستى قاھارمانى بولعان اسەمبەك كوكەمىزگە رەجيسسەردىڭ بىردەن قولقا سالۋىنىڭ سىرى مىنادا ەكەن. اعامىزدىڭ سوزىنە قاراعاندا، سەرىك اپىرىموۆ باستاۋىش سىنىپتاردا اسەمبەك اعامىزدان ءتالىم العان، ونىڭ ۇستىنە سەرىكتىڭ العاشقى مۇعالىمى وسى ۇيدەگى جەڭگەمىز ەلۆيرا ياكوۆقىزى ورىس تىلىنەن ساباق بەرىپتى. اسەكەڭ دە ءوز زامانىنىڭ سەرىسى بولعان سياقتى. 1973 جىلى ول اقسۋات وڭىرىندە العاش قازاق جاستارىنىڭ ەسترادالىق توبىن قۇرىپ، اسەم قوڭىر داۋىسىمەن رەسپۋبليكانىڭ، وداقتىڭ تالاي ساحناسىندا توپ جارعان، العاشقى حالىق تەاترىنىڭ ىرگەتاسىن قالاپ، اۋداننىڭ ماقتانىشىنا اينالعان ەكەن. قوڭىر دومبىراسىن ءالى دە تاستامايدى.
فيلم جىلدام تۇسىرىلگەنمەن، ونى وڭدەپ، ەكرانعا شىعارۋ ءبىراز ۋاقىت العانىن، دۋبلياجدا دىبىس سايكەستىگى كەلمەي، تەرگەۋشىنىڭ ءرولىن ونىڭ ءوزى دىبىستاعانىن ايتادى. ءتىپتى، كەيبىر كەيىپكەردى «قازاقفيلمنىڭ» دىبىس ستۋدياسىندا بەلگىلى اكتەر نۇرجۇمان ىقتىمباەۆتىڭ ىقپالىمەن تاعى ءوزى دىبىستاعان بولىپ شىقتى. ول سونىمەن قاتار سول كەزدەگى دۋبلياجدى تولىعىمەن دىبىستاعان فيلمدەگى جالعىز كاسىبي اكتەر باقىتجان الپەيىسوۆ بولعانىن ەسكە الادى.

پاريج كينوفەستيۆالىندە باس جۇلدەنى ەنشىلەگەن ەدى

اڭگىمە اراسىندا اعامىزدان كارتينانىڭ نەگە سىنعا ۇشىراعانىن سۇرادىم. اۋىلداعى اعايىن اراسىندا باسارازدىق ورناپ، ولار كوشەدە جۇرۋدەن قالىپتى دەگەندى ەستىگەنىمدى ايتتىم. اقسارى ءجۇزى قۋاڭقى تارتقان ول ءبىراز ۇنسىزدىكتەن كەيىن: «باۋىرىم، سەن ەسكى جارانى قايتا قوزعادىڭ» - دەپ، شاپانىن جەلبەگەي جامىلدى دا، دالاعا شىعىپ كەتتى.
قاراشانىڭ ىزعارى قايتا باستاپتى، اعام ءالى ءۇنسىز تۇر. مەن سولاي بولارىن سەزگەن ەدىم. فيلم ەكرانعا شىعىسىمەن كينو سىنشىلارىنىڭ باستى نازارعا العانى ەكرانداعى انايى كورىنىستەر بولاتىن. «قازاقفيلمدە» بۇرىن-سوڭدى بولماعان، كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ قاعيداسىنا كەلمەيتىن، ونىڭ ۇستىنە قايماعى بۇزىلماي، بۇيىعى جاتقان قازاقى اۋىلدىڭ مەنتاليتەتىنە مۇلدە جات دۇنيە. سونداعى كەيىپكەردى سومداعان كەيۋانانىڭ، ورىمدەي قىز بەن الپامساداي ازاماتتىڭ تۋعان اۋىلىندا جەر باسىپ ءجۇرۋى سول كەزدە قيامەت-قايىم بولعانى جاسىرىن ەمەس. ونىڭ ءۇنسىز قالۋى وسى ءبىر انايى كورىنىستەن كەيىن الاقانداي اۋىلدا وكپە-ناز بولعانىن، قايسىبىر كەيىپكەرلەردىڭ تۋعان اۋىلدان كەتىپ قالعانىن ءۇنسىز ىممەن سەزدىرۋى، جوعارىدا ايتقانداي، انانى-مىنانى سىلتاۋراتۋى سودان بولار.
ال فيلمدەگى وسى ەپيزودتار رەجيسسەردىڭ ءوز قيالىنان تۋسا دا، اپىرىموۆتىڭ اششى شىندىق – توتاليتارلىق جۇيەنىڭ جۇگەنسىزدىگىن كورسەتىپ، وركەنيەتتەن شەت قالعان اۋىلدى الەمدىك ەكرانعا شىعارۋى بۇل تۋىندىنى «قازاقفيلمنىڭ» وزىق دۇنيەلەرىنىڭ قاتارىنا قوستى. الەم كينوگەرلەرىنىڭ حالىقارالىق پاريج كينوفەستيۆالىندە اتالمىش كارتيناعا باس جۇلدە بەرىلۋى رەجيسسەر سەرىك اپىرىموۆتىڭ عانا ەمەس، فيلمدەگى كەيىپكەرلەردىڭ، ءوزى تۋىپ-وسكەن ورتاداعى اعا- اپكەلەرىنىڭ دە ەڭبەگى ەكەنى داۋسىز.
ۋاقىت وتەر، وزەكتى ورتەگەن وكىنىش تە كەتەر، تاريح ءوز باعاسىن بەرە جاتار. ءححى عاسىردىڭ وركەنيەتىنە بەت بۇرعان، ءبىر قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان بۇگىنگى زامانداعى اقسۋاتتىڭ بەت-بەينەسى قانداي؟ ايتارى جوق، ادام تانىماستاي وزگەرگەن. تەك اقسۋاتقا كىرەبەرىستەگى سول توقال تامدار، ءار ءۇيدىڭ الدىنداعى جال-جال بولىپ جينالعان قيلار مەن كوڭ-قوقىس سول «قياندانى» ەرىكسىز ەسىڭىزگە تۇسىرەدى.
قاراشانىڭ قارا سۋىعى قىسا باستاعان سوڭ ۇيگە كىرىپ، اسەمبەك اعامەن قوشتاسپاق بولدىم. ول قارسى الدىمنان شىقتى، قولىندا ءتورت-بەس كەسەك قارا قيى بار. ماعان باسىن يزەدى دە، كىرىپ كەتتى. قياندانىڭ قارا قيى-اي!..

قادىربەك كاكىمۇلى
تارباعاتاي اۋدانى.