سوڭعى كۇندەرى اقپارات ايدىنىندا بويداق سالىعى ماسەلەسى تال­قىعا تۇسۋدە. سەبەبى، كەي دەموگرافتارىمىز بويداق سالىعىن قايتا ەنگىزۋدى ۇسىنعان جانە ولار بۇل ەل دەموگرافياسىنا اسەر ەتەدى دەگەن پىكىردە كورىنەدى. سونىمەن، اتالمىش سالىقتى قايتا جاڭ­عىرتۋ كەرەك پە، ول سالت جۇرگەندەردى جانۇيا قۇرۋعا ىنتالاندىرىپ، بوي­داقتاردىڭ سانىن ازايتۋعا سەپ بولا الا ما؟

ءازىمباي عالي، دەموگراف:
– ءوز باسىم مۇنى دارمەندى شارا دەپ ويلامايمىن. بويداق سالىعىن سالعاننان ۇيلەنىپ جاتقان قازاقتى نەمەسە باسقا ۇلتتى كورگەن جوقپىن. سوندىقتان، بۇل جاعدايعا ايتارلىقتاي اسەر ەتپەيدى جانە وتاۋ تىككىسى كەلگەندەر سالىققا قارامايدى. بىزدە سالىقتار، نەگىزىنەن، ءىرى تابىس­تى مۇناي جانە تابيعي رەسۋرستاردى وندىرەتىن كومپانيالاردىڭ ەسەبىنەن تۇسەتىندىكتەن، بويداق سالىعىمەن مەملەكەت قازىناسىن تولىقتىرامىز دەۋ اۋرەشىلىك. ال، سالت باستىلارعا سالىق مىندەتتەۋ، ولاردىڭ جانۇيا قۇرۋىنا ستيمۋل بولا المايدى. بولاشاقتا قالاي بولاتىنى بەلگىسىز، ءداپ قازىر پالەندەي قاجەتتىلىگى جوق. جالپى، قازىرگى كۇنى نەكە كوبەيىپ جاتىر. ول دەموگرافيالىق ءدۇمپۋدىڭ ەكىنشى تولقىنىنىڭ اسەرىنەن بولىپ وتىر. بۇلاي دەيتىنىم، 1958-1964 جىلدارى قازاقستاندا دەموگرافيالىق جارىلىس بولدى. بۇگىنگى ۇيلەنىپ جاتقانداردىڭ دەنى سولاردىڭ بالالارى، نەمەرەلەرى. بىزدە تۋ كورسەتكىشى دە وسىنداي سەبەپتەردىڭ ەسەبىنەن جاقساردى. سوندىقتان، ەلىمىزدە ۇيلەنىپ، ءۇي بولىپ جاتقانداردىڭ سانى ونسىز دا كوڭىل كونشىتەرلىك دەڭگەيدە. ال، بويداقتارعا سالىق سالۋ، ولاردىڭ «مۇنىسى نەمەنەگە كەرەك» دەگەن الەۋمەتتىك نارازىلىعىن تۋدىرۋى مۇمكىن. بىلاي ايتقاندا، جاستاردىڭ ىشىندە بۇل بوسقا باسى ارتىق اڭگىمە بولادى.
كەرىسىنشە، بىزدە قازىر اجىراسۋ ءۇردىسى كوپ. سول سەبەپتى، بويداق سالىعىن ەنگىزگەنشە، ونىڭ ورنىنا ەكىنشى نەكەنى ىنتالاندىرۋ كەرەك. ماسەلەن، كەيدە اجىراسقان جاستار ۇيلەنبەي ءجۇرىپ قالادى. ويتكەنى، ولار ەكىنشى نەكەنى تابيعي جاعداي دەپ قابىلدامايدى. ءبىرىنشى نەكەدەن جولى بولماعانى ءۇشىن كۇيزەلىسكە تۇسۋگە دايىن. بۇل ارادا ءبىرىنشى جانە ەكىنشى نەكەنىڭ اراسى توقتاماۋى قاجەت. جالپى، قوعامدا ەكىنشى نەكەگە پسيحولوگيالىق دايىندىق از جانە ول كوتەرىلمەيتىن جابۋلى تاقىرىپ. وتباسىلىق ومىردەن ءبىر رەت وپىق جەۋ تراگەديا ەمەستىگىن سوعان تاپ بولعاندار ءتۇسىنۋى، ەكىنشى رەت ۇيلەنۋگە بولاتىندىعىن ءبىلۋى كەرەك.

ماقاش ءتاتىموۆ، دەموگراف:
– الدىمەن بۇل ماسەلەگە قاتىستى دۇرىس قوعامدىق پىكىر قالىپتاستىرۋ كەرەك. ماسەلەن، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن ستالين «بويداق سالىعىن» ەنگىزگەنى تاريحتان ايان. ويتكەنى، اشارشىلىقتان كوپ ادام قىرىلدى جانە كوپتەگەن بوزداقتار مايداننان ورالماي قالدى. سودان قانشاما ايەلدەر، جاس، ءتىپتى بالالى ايەلدەر جەسىر قالدى. ول كەزدەردە بالا بولسام دا، ءالى ەسىمدە. سونداي قيىن-قىستاۋ كەزدە جاڭاعى ساياسات كۇشتى اسەر ەتكەن-ءدى. مەنىڭ ەسەبىمشە، 1958-1959 جىلدارداعى ساناق بويىنشا نەكەدە تۇرعان ءاربىر قازاق ايەلى 8 بالادان، نەكەسىزدەرى 5 بالادان تۋعان. ناتيجەسىندە، قازاق حالقى 25 جىلدىڭ ىشىندە، ياعني، 1945-1970 جىلدار ارالىعىندا ءوزىنىڭ بۇرىنعى سانىن، دەڭگەيىن قالپىنا كەلتىردى. مىنە، اتالمىش ساياساتتىڭ ىقپالى. بىراق، ستالين قايتىس بولعاننان كەيىن كوپ نارسەلەر وزگەرىپ، مۇنى دا الىپ تاستادى. ارينە، ونىڭ ورنىنا ابورت جاساتۋعا تىيىم سالعانى بار. سەبەبى، سول ۋاقىتتا قازاقتىڭ ىشىندە نەكەن-ساياق بولعان شىعار، ال، ورىستاردا ابورت جاساتۋ ەتەك الىپ كەتتى. سوعان تىيىم سالۋ ارقىلى دەموگرافيا­لىق جاعدايدى ءبىرشاما قالىپقا كەلتىردى. سوندىقتان، تاريحقا كوز جىبەرىپ، تاريحتى قۇرمەتتەۋ كەرەك. مەن مۇنىڭ ءبارىن كوزىممەن كورگەن ادام رەتىندە ايتىپ تۇرمىن. قازاق حالقىنىڭ سانى كوز الدىمدا اشارشىلىقتان كەيىن 6 ەسەگە، سوعىستان سوڭ 5 ەسەگە وسكەنىن ماقتانىشپەن ايتا الامىن. كەيبىرەۋلەر بۇل ءوسىمدى ورالمانداردىڭ كەلۋىمەن بايلانىستىرادى. ورالماندار ءوسىمنىڭ كوپ بولسا وننان ءبىر بولىگىن عانا بەرەدى. شىندىعىنا كەلسەك، ول تابيعي ءوسىم.
قازىرگى كۇنى دە بويداق سالىعىن ەنگىزۋ وتە قاجەتتى. نەگە؟ ويتكەنى، ەلىمىزدە «بەبي بۋم» اياقتالىپ كەلە جاتىر. قازاق ايەلدەرى تۋعان بالالاردىڭ سانى 147 مىڭنان دا تومەن دەڭگەيگە تۇسكەن كەزى 1999 جىلى بولعان-دى. بىلتىرعى دەرەك بويىنشا ول 288 مىڭعا جەتىپ، بۇرىنعى دەڭگەيىنە قايتا كوتەرىلدى. بۇرىنعى دەڭگەيى دەپ وتىرعانىم، 1989 جىلعى ساناقتا تۋ  دەڭگەيى جوعارى كورسەتكىشتى بەرگەن. بىراق تا، دەموگرافيالىق تولقىننىڭ ناتيجەسىندە الداعى ۋاقىتتا قازاقستاندا تۋىلاتىن بالالاردىڭ سانى 400 مىڭنان 50-70 مىڭعا دەيىن ءتۇسىپ كەتۋى دە مۇمكىن. مۇمكىن دەيمىز، ءتىپتى ءتۇسىپ كەتەدى. ءسويتىپ، ومىرگە كەلەتىن جاستاردىڭ سانى ازايا باستايدى. وسى ولقىلىقتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن بويداق سالىعى بىزگە كەرەك.
ءسوز سوڭىندا ەلىمىزدەگى بويداقتاردىڭ سانى جونىندە ايتا كەتەيىن. مىسالى، 25 پەن بالا تۋ مۇمكىندىگى ءالى دە ساقتالاتىن 50 جاستىڭ ارالىعىنداعى 375 مىڭ كارى قىز بار. سان جاعىنان ودان از بولسا دا، جالپى، سۇربويداقتارىمىز دا جەتكىلىكتى. ولاردى مەن 30 جاستان باستاپ سانايمىن. ويتكەنى، ەر ادامنىڭ كەش ۇيلەنۋىندە تۇرعان سوكەتتىك جوق. سۇربويداقتاردىڭ سانى 150 مىڭعا جەتىپ وتىر. بىلاي قاراعاندا، وتباسىن قۇرىپ ۇرپاق وربىتەتىن جاستا 525 مىڭ ادام، ياعني، ءبىر وبلىستىڭ حالقى بويداق ءجۇر دەگەن ءسوز.

ساكەن ورىنباسارۇلى

 «زاڭ گازەتى»

تاقىرىپ وزگەرتىلىپ الىندى. تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ: بويداق سالىق سالت باستىلاردىڭ سانىن ازايتا ما؟