كەڭەس يۋسۋپ، جازۋشى، اۋدارماشى: ء«جۇز جىلدىق جالعىزدىق» رومانىنىڭ اۋدارماسى اينالاسى ەكى-ءۇش اپتادا تاراپ كەتتى

  جازۋشى، بەلگىلى اۋدارماشى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، جەرلەسىمىز كەڭەس يۋسۋپ اعامىز كوپتەن بەرى ەلگە كورىنبەي كەتتى. «ارقالاعانى التىن اعامىز قايدا ءجۇر ەكەن؟» دەگەن ماقساتتا سوناۋ استانادا جۇرگەن قالامگەرگە حابارلاسىپ، بىرنەشە سۇراعىمىزدى قويعان ەدىك.

تۋعان ەلىمنىڭ قايتالانباس تابيعاتى مەن تاريحي ەسكەرتكىشتەرى تۋرالى جازباعانىما وكىنەمىن

– كەڭەس اعا، سوڭعى جىلدارى كوپتىڭ كوزىنە كورىنبەي كەتتىڭىز. نە شارۋا تىندىرىپ ءجۇرسىز؟
– البەتتە، مەنىڭ اۋەل باستان-اق كوپتىڭ كوزىنە تۇسە بەرۋگە قۇمارلىعىم بولعان ەمەس، بىراق، ەشقاشان ەشكىمنەن تىعىلىپ، وقشاۋ كۇي كەشكەن كەزىم دە جوق سەكىلدى. «سىزدەر انا جاقتا، بىزدەر مىنا جاقتا» دەمەكشى، توماعا-تۇيىق جاتقان جايىمىز جانە جوق، باياعى قازاقى قوڭىر تىرلىك. مەمتەرمينكومنىڭ مۇشەسى رەتىندە سونىڭ ءىس-شارالارىنا قاتىسىپ جۇرەمىن، جوعارى وقۋ ورىندارىندا، مادەنيەت مەكەمەلەرىندە كوبىنەسە ءتىل جانە ادەبيەت، تاعى باسقا ماسەلەلەرگە ارنالعان جيىندارعا دا شاقىرۋ ءتۇسىپ تۇرادى. ارا-اراسىندا قالام ۇستاعانداردىڭ باسىنداعى بەلگىلى ءجايت – قاعاز «تىرناپ» تۇرامىز.
مويىننان قىزمەت «قامىتى» ءتۇسىپ، قولىڭ بوساعاننان كەيىن اق قاعاز بەن قارا قالامعا سالماق سالعاننان باسقا نە ىستەيسىڭ؟ البەتتە، بۇرىنعىداي تۇننەن قالدىرماي جازىپ تاستايتىن قاۋقار جوق، ءارى كەسىمدى ۋاقىتىن بەلگىلەپ، جەلكەڭدە قىدىڭداپ تۇراتىن گازەت جوق، سوندىقتان ءبىر ءوشىرىپ، ءبىر سىزىپ دەگەن سياقتى ءوندىرىپ جازىپ تاستاي الماي، وزىڭە ءوزىڭ رەداكتور بولىپ، كوڭىلىڭ تولماي قيپاقتاپ، قينالۋمەن ۋاقىت وتكىزىپ جاتقان جايىمىز بار. زەينەتكەرلىككە شىققاننان كەيىن، 2006 جىلدان بەرىدە الىس، جاقىن شەتەلدەردىڭ تانىمال جازۋشىلارىنىڭ تاڭداۋلى تۋىندىلارىمەن تانىستىرۋدى مۇرات ەتەتىن «الەم ادەبيەتى» جۋرنالىن شىعارۋدىڭ قامىنا كىرىستىم. شۇكىر، جۋرنال كۇنى بۇگىنگە دەيىن شىعىپ جاتىر.
ايتسە دە، سوڭعى بىرەر جىلدىڭ بەدەرىندە ءازىلحان نۇرشايىقوۆ، جۇماعالي ىسماعۇلوۆ، زەينوللا سەرىكقاليەۆ، توقتاربەك قىزىقباەۆ جانە بولات بوداۋباەۆ جايىندا جازعان وچەرك-ەسسەلەرىم جارىق كوردى. سونداي-اق، ءتىل جانە تەرمينولوگيا تۋراسىنداعى وي-پىكىرلەرىمدى بىلدىرەتىن بىرەر ماقالالار جازدىم. ەندى بۇعان وسىنىڭ الدىندا كوركەم اۋدارما قيسىندارى تۋرالى ماقالالاردى سارالاپ، ءتۇزىپ، تارجىمەلەپ قۇراستىرعان ەكى جيناقتى جانە «رەسمي ماتىندەر اۋدارماسى: سيپاتى مەن ەرەكشەلىگى» اتتى ءوزىمنىڭ اۆتورلىق كىتابىمدى قوسىڭىز. بۇل ءۇش كىتاپ 2011 جىلدىڭ سوڭىندا «فوليانت» باسپاسىنان شىقتى. تەرمينكوم مۇشەسى رەتىندە تالقىلاناتىن سالالىق تەرميندەرگە قاتىستى رەتسەنزيالار جازىپ تۇرۋعا دا تۋرا كەلەدى. سوندىقتان دا قول قۋسىرىپ، قاراپ جاتىرمىن دەۋىمە بولمايتىن سەكىلدى.

– حالىق پەن بيلىك اراسىنداعى «التىن كوپىر» سانالاتىن باق سالاسىندا ۇزاق ۋاقىت ەڭبەك ەتتىڭىز. مەملەكەتتىك قىزمەت سالاسىنا دا از تەر توككەن جوقسىز. حالىق ءۇشىن ىستەگەن قاداۋ-قاداۋ ىستەرىڭىز ەستى جانداردىڭ ەسىندە. ال قولىڭىز جەتپەي جۇرگەن نەمەسە ىستەۋگە مۇمكىندىگىڭىز بولماي جۇرگەن «ارمان-ايلارىڭىز» بار ما؟

– باسپاسوزدەگى قىزمەتىمە كەلەر بولساق، ءومىرىمنىڭ بۇل كەزەڭىنىڭ ماعان بەرگەنى مەنىڭ وعان بەرگەنىمنەن الدەقايدا كوپ. ءسىز «قاداۋ-قاداۋ ەڭبەك ءسىڭىردىڭىز» دەپ ءدارىبىمدى ءبىراز اسىرعان ەكەنسىز، اسىلىندە مەن قىزمەت ىستەگەن گازەتتەر مەن جۋرنالداردىڭ كەرىسىنشە، وزىمە باعىت-باعدار سىلتەپ، جۋرنالشى رەتىندە ازدى-كوپتى جەتىلۋىمە، اتى-ءجونىمىزدىڭ كورىنۋىنە كوبىرەك پايداسى تيگەن ءتارىزدى. وسى قىزمەتتىڭ ارقاسىندا ەلىمنىڭ بارلىق ايماقتارى مەن وڭىرلەرىنە جولىم ءتۇسىپ، جۇرتىمنىڭ نەبىر ابىرويلى دا ىسكەر، ادال دا ءادىل ازاماتتارىمەن تانىستىم، دامدەس بولدىم. وسىندايدا وكىنەتىنىم: سول ازاماتتاردى بارلىق قىرىنان ايشىقتى ەتىپ كورسەتەتىن، كوڭىل تۇكپىرلەرىندەگى سىرى مەن شىنىن اشاتىن سىرلى سوزدەر مەن كوركەم بوياۋلاردى تابا الماعان ءتارىزدىمىن. ارينە، وعان جۋرناليستىك قىزمەتتىڭ اسىعىستىق سيپاتى مەن ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ وكتەمدىگى دە كەدەرگى كەلتىرۋى مۇمكىن. سوندا دا «ارىدان تارتىپ، استارلاپ ايتۋعا بولاتىن ەدى عوي» دەگەن وي ءمۇجيدى، الدە، شەبەرلىك شىركىن جەتىسپەي قينادى ما ەكەن؟
سودان كەيىنگى جەردە تۋعان ەلىمنىڭ قايتالانباس تابيعاتى، تاريحي جانە تابيعي ەسكەرتكىشتەرى جايىندا ماردىمدى ەشتەڭە جازباعان ەكەنمىن. باسقاسىن ايتپاعاندا، باتىستا جاتقان ءۇستىرتتىڭ بادىزشىلەرى بەدەرلەگەن تاستارى مەن مىنا ءوزىمنىڭ تۋعان شىعىسىمنىڭ، ءوز اۋىلىمنىڭ قاششى شالدارى، كۇنى بۇگىنگە دەيىن وسكەمەن مەن سەمەيدەگى تەمىرجول كوپىرلەرىنە تىرەۋ بولىپ تۇرعان شەگىر تاستارى تۇنىپ تۇرعان تۋىندىلار ەكەن عوي. اسىلىندە، بۇلار ەشقاشان ەسكىرمەيتىن، بوياۋى سولمايتىن، ەشبىر يدەولوگياڭىزعا باعىنىپ، باس يمەيتىن، تاپقانعا قىرى تاۋسىلمايتىن تاقىرىپتار ەكەن عوي. نەسىن ايتاسىز، سونى كەزىندە ەسكەرمەپپىن.

تارجىمەشى ەڭ اۋەلى ءوزىنىڭ انا ءتىلىن جەتىك ءبىلۋى قاجەت

– ءسىز كەيدە مەمتەرمينكومنىڭ كەيبىر بالامالارىنا قىنجىلىس ءبىلدىرىپ جاتاسىز. ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، كىرمە سوزدەردىڭ بارىنە قازاق تىلىنەن بالاما تابۋ كەرەك پە؟

– بۇگىنگى تاڭدا قازاق ءتىلى تەرمينولوگياسىن قالىپتاستىرۋ باعىتىندا ءبىراز ىستەر تىندىرىلعانىن، لەكسيكامىزدىڭ تولىعىپ، نىعايا تۇسكەنىن استە جوققا شىعارۋعا بولماس. دەگەنمەن، ءالى دە انا ءتىلىمىزدىڭ قادىرىنە جەتە الماي، بايلىعىنىڭ بايىبىنا بارا الماي، جاداعايلىققا ۇرىناتىنىمىزدىڭ كۇيىندىرمەسە دە، رەنجىتەتىن تۇستارىنىڭ بار ەكەنى دە راس. ايتالىق، رەسمي ماتىندەردە ءجيى ۇشىراساتىن «نورماتيۆنىە-پراۆوۆىە اكتى» دەگەن تىركەستى ءبىز «نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىلەر» رەتىندە الىپ ءجۇرمىز. وسى ورايدا نورماتيۆتىك تەرمينىن قازاقتار ەجەلدەن قولدانىپ جۇرگەن قالپىندا «نيزامدىق» دەپ الۋ جونىندەگى ۇسىنىستىڭ جولى وڭعارىلماي-اق كەلەدى. ارعى تەگىنە ۇڭىلسەك، قۇقىق تا، نيزام دا بىزگە ارابتان اۋىسقان ۇعىمدار، ال وسى تىركەستەگى نورما دا، اكتى دە لاتىننان ارنا تارتادى. ەندەشە، ماعىناسىن دالمە-ءدال بەرىپ تۇرسا، ءارى ۇندەستىگى دە ۇيلەسىپ جاتسا، سويلەم قۇرىلىسىنا سەلكەۋسىز ءسىڭىسىپ تۇرسا، ءارى احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ءوزى ناق وسى ماعىناسىندا «جاڭا نيزام» كىتابىندا قولدانعانىن ەسكەرسەك، وندا بۇل ءسوزدى وزىمىزگە ەنگىزۋىمىزگە نە كەدەرگى؟
كەز كەلگەن ءسوزدى، ەستەگىسى بولسىن، قولدانىسقا ەندى عانا ەنگەلى تۇرعانى بولسىن، ماعىنالىق جاعىنان ەشقانداي كۇمان-كۇدىك تۋعىزبايتىنداي سايكەس كەلگەن جاعدايدا عانا العان ءجون. كەلەسى ءبىر ەسكەرەتىن ماسەلە، بالاماسى تاپتىرماي جۇرگەن سوزدەر ۇشىراسقان ساتتەردە تۋىسقان تۇركى حالىقتارىنىڭ لەكسيكاسىنا كوز سالعاننىڭ ارتىقتىعى جوق.

– اۋدارعانىڭىزعا نەشە ون جىل وتسە دە، قازىرگە دەيىن وقىرمان جادىنان جوعالماعان ء«جۇز جىلدىق جالعىزدىق» اتتى كىتاپتى قازاق ءتىلدى وقىرماندارعا ۇسىنۋىڭىزعا نە سەبەپ بولدى؟ بۇل اۋدارماعا قانشا ۋاقىتىڭىزدى سارپ ەتتىڭىز؟

– كەزىندە، كسرو تۇسىندا، شەتەل اۆتورلارىنىڭ تۋىندىلارىن تارجىمەلەۋ قۇقىعى جەرگىلىكتى باسپالارعا ورتالىقتان بەرىلىپ كەلگەن ءتارىزدى، سونىڭ وزىندە ورىس تىلىنە تارجىمەلەنگەن نۇسقاسىنان عانا رۇقسات ەتىلگەن سىڭايلى. جاقىندا عانا ومىردەن وزعان گابريەل گارسيا ماركەستىڭ اتاقتى ء«جۇز جىلدىق جالعىزدىق» رومانى دا بىزگە وسىنداي جولمەن كەلگەن ءتۇرى بار. ءبىر كۇنى جولىم ءتۇسىپ، «جالىن» باسپاسىنا بارا قالعان ەدىم. باسپانىڭ ءمۇدىرى، مارقۇم قالداربەك نايمانباەۆ اعامىز ەرەكشە جىلى قاباق تانىتىپ (زادىندا ادامدى باۋراپ تۇراتىن كەڭ مىنەزدى كىسى ەدى عوي), شارۋام وزىندە بولماسا دا، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، كابينەتىنە شاقىرىپ، اڭگىمەگە تارتتى. ءسوزدىڭ سىرالعىسى رەتىندە الىستان وراعىتىپ، اۋدارما تۋراسىندا اڭگىمە قوزعاپ، اقىرى سۋىرماسىندا ورتالىقتان قولقالاپ سۇراپ العان «ستو لەت ودينوچەستۆا» رومانىنىڭ جاتقانىن، ەندىگى جەردە سونى تارجىمەلەۋگە قازاق ءتىلىنىڭ تارجىمەشىلەرىنىڭ قۋاتى جەتەتىنىنە كۇماندانا باستاعانىن، سول قۇرعىردى سۇراپ العانىنا وكىنەتىنىن ءبىلدىردى. ونىڭ قيسىندارىنا قازاق ءتىلىنىڭ قۇدىرەتىنە قۇلاي سەنەتىن باسىم كەيىستىك ءبىلدىردىم. قىزا كەلە، قالەكەڭنىڭ «قارماعىن قالاي قاپقانىمدى» ءوزىم دە اڭداماي قالدىم. سودان نە كەرەك، ءمۇدىردىڭ باسپا تاباعىنا قويعان ورتاشا عانا باعاسىنا دا، قويعان تالاپتارىنا دا مويىنسۇنىپ، قولىما ۇستاتقان شارتى مەن سۇر كىتاپتى ارقالاپ كەتە باردىم.
قازىر ەسىمدە جوق، ءبىر جىلدىڭ شاماسىندا بولسا كەرەك، قاتتى قينالدىم دەگەنىم بەكەر بولار، بىراق تابان اۋدارماي جۇمىس ىستەپ، ايتەۋىر، بەلگىلەنگەن ۋاقىتىنىڭ ول جاق بۇ جاعىندا ءبىتىرىپ بەردىم. سول كەزدە سىندارلى سىني ماقالالارىمەن اۋىزعا ىلىنە باستاعان سىنشى سايلاۋبەك جۇمابەكوۆ جابىق رەتسەنزياسىندا كىتاپتى قازاق اۋدارما ونەرىنىڭ ۇلكەن تابىسىنا بالاپ، جوعارى باعا بەرىپتى. ء«جۇز جىلدىق جالعىزدىق» جارىققا شىققان بەتتە «قازاق ادەبيەتىندە» اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆ جىلى لەبىز ءبىلدىرىپ، ءدارىبىمدى تاعى دا ءبىر اسىردى. وبالى بەكەرگە، سودان كەيىنگى ۋاقىتتا تارالىمى جەتى مىڭ دانا تۋىندى اينالاسى ەكى-ءۇش اپتانىڭ ىشىندە تاراپ كەتتى. كەرەك دەسەڭىز، «جالىن» دۇكەنىنە تۇسكەن وزىمە تيەسىلى اۆتورلىق دانالارىمدى دا الا الماي قالدىم، ساتىلىپ كەتىپتى.

– جاقسى اۋدارماشى بولۋدىڭ العى شارتى نە دەپ ويلايسىز؟ اۋدارماشىلاردىڭ بۇگىنگى بۋىنىنا نە ايتاسىز؟

– مەنىڭ بىلۋىمشە، تارجىمەشىنىڭ ءوزى ەڭ الدىمەن، كادىمگىدەي تۋىندىگەرلىك قابىلەتى بار ادام بولۋى كەرەك. سودان كەيىنگى جەردە وعان قويىلاتىن باستى تالاپ: ول ءوزىنىڭ انا ءتىلىن بارىنشا جەتىك ءبىلۋى، ءارى سوزدەرىن شەبەر قيىستىرا، قيۋلاستىرا ءبىلۋى قاجەت. سونىمەن قاتار ول ءوزى تارجىمەلەپ وتىرعان ءتىلدىڭ قىرى مەن سىرىن تەرەڭ ءتۇسىنۋى ءتيىس، سول ەلدىڭ مادەنيەتىن، ءدىلىن (مەنتاليتەتىن), داستۇرلەرى مەن ۇلتتىق ۇعىم-تۇسىنىكتەرىن بىلگەنى ءجون.

- ەكى تىلدە ەركىن جازاتىنىڭىزدى بىلەمىز. تاعى قانداي تىلدەردى مەڭگەرگەنسىز؟
– قازاقستانداعى بارلىق قازاقتار سەكىلدى مەنىڭ دە بىلەتىنىم ەكى ءتىل. مۇنى ازسىناتىن بولساق، كوپشىلىگىمىز ساۋالنامادا جازىپ جۇرگەنىمىزدەي، «نەمىس ءتىلى – سوزدىكپەن» دەگەن تىركەستى قوسا سالۋعا بولادى.
– ءسىز جاۋاپتى قىزمەتتەر اتقارىپ جۇرگەن كەزىڭىزدە باسشىلار ءسىزدىڭ قولىڭىزدان وتكەن قۇجاتتارعا «كەڭەس وقىدى ما؟» دەپ سۇراپ، وقىساڭىز، ەش شۇقشيماي قول قويا سالادى ەكەن. وسى راس پا؟
– ۇستىنەن قاراۋىما تۋرا كەلگەن ماتەريالداردى ءبىلىمىم مەن بىلىگىمنىڭ جەتكەنىنشە، ورفوگرافيالىق، ەملە، سينتاكسيستىك، ءىشىنارا ستيلدىك قاتەلىكتەردەن، مازمۇندىق جاڭساقتىقتاردان، تاۆتولوگيالىق كەرەعارلىقتان ارىلتۋعا تىرىسقانىم راس. الايدا، ءدال ءبىر ءمىنسىز، ايتارلىقتاي كەمەل ءماتىن «جونىپ» شىعاراتىن، ولپى-سولپى جىبەرمەيتىن كەرەمەتتەي قىراعى رەداكتور بولدىم دەپ ايتا المايمىن. ەگەر باسشىلار ءدال سولاي دەگەن بولسا، وندا ماعان سەنگەندىگى شىعار.
– كەڭەس يۋسۋپ دەگەن اتىڭىزدىڭ شىعۋىنا، قوعامدا دارا تۇلعا بولىپ قالىپتاسۋىڭىزعا باستى سەبەپكەر تالانتىڭىز با، الدە، تالابىڭىز با؟
– ۇلكەن تالانتىم بولدى دەي المايمىن، بىراق، قاعاز-قالامعا قۇمارلىعىم بولعانى، قازىر دە بار ەكەنى بەكەر ەمەس. البەتتە، سول سەزىمنىڭ جەتەگىمەن العا ۇمتىلاسىڭ، وي-پىكىرىڭدى قاعاز بەتىنە تۇسىرۋگە تالپىناسىڭ، تىرىساسىڭ. سودان كەيىن ادامنىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىن، ءوسىپ-جەتىلۋىن جەتەلەيتىن، رەتكە سالاتىن تاعدىر دەيتىن شىركىننىڭ «جەلكەلەۋىمەن» العا ۇمتىلۋىم، تالپىنۋىم مۇمكىن.
– وتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارى ءسىز وبلىستىق «كوممۋنيزم تۋى» (قازىرگى «ديدار») گازەتىندە ىستەپ جۇرگەندە جارىق كورگەن ء«باداۋي» سىندى اڭگىمەلەرىڭىزدى سول كەزدەگى وقىرماندارىڭىز ءالى كۇنگە تامسانىپ ايتادى. فورماسى جاعىنان قازاق پروزاسىنا جاڭالىق ەنگىزىپسىز. ءسىز نەگە تۇبەگەيلى پروزامەن اينالىسپادىڭىز؟ مۇمكىن، بۇدان دا بيىك بەلەستەردى باعىندىرار ەدىڭىز عوي.
– اسىلىندە، سۋىرىلىپ العا شىقپاسام دا، كوش سوڭىندا قالىپ قويماسىم انىق، ورتاڭ قولداي جازۋشى بولاتىنىم ابدەن مۇمكىن ەدى. وسى تۇستا ۋاقىت تاعى دا ءوز ۇيعارىمىن جاسادى. شىعارماشىلىق جۇمىسقا تۇبەگەيلى ويىسسام دەگەن ويمەن لاۋازىمى ىلگەرى، جالاقىسى دا جوعارىلاۋ، كەلەشەك كوكجيەگى دە كەڭدەۋ قىزمەتتەرىمدى بىرتىندەپ تاستاپ شىعىپ، اينالامداعى ءبىرتالاي ادامداردى تاڭىرقاتىپ، «جۇلدىزدىڭ» وچەرك بولىمىنە تابان تىرەدىم. مۇندا جۇرگەنىمدە جازۋشىلار وداعىنىڭ جانىنان كوركەم اۋدارما جانە ادەبي بايلانىستار جونىندە باس رەداكتسيالىق القا قۇرىلىپ، وعان باسشى بولعان مۇرات اۋەزوۆتىڭ قولقالاۋىمەن وسى القاعا قىزمەتكە اۋىستىم.
ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەندە «قازاق سسر-ىندەگى تىلدەر تۋرالى زاڭ» قابىلدانعان كەزەڭدە رەسپۋبليكا مينيسترلەر كەڭەسى جالپى ءبولىمى مەڭگەرۋشىسىنىڭ ورىنباسارى بيمەندى بەيسەكەەۆ اعامىز حابارلاسىپ، وسى ءبولىمنىڭ اۋدارما سەكتورىنا باس مامان لاۋازىمىنا قىزمەتكە شاقىردى. بيەكەڭ مارقۇم بىرىنەن ءبىرى وتەتىن مىقتى دالەلدەردى: «شىن جانىڭ اشىسا، تىلىڭە قىزمەت ەتەتىن كەزىڭ وسى عوي» دەگەن سياقتى جانە تاعى باسقا ساي-سۇيەگىڭدى سىرقىراتاتىن سوزدەردى كولدەنەڭ تارتىپ، الدى-ارتىمدى تۇيىقتاپ تاستادى. ءسويتىپ، قىزمەتىم باسقا ارناعا اۋىسىپ، بالاما بولارلىق سوزدەر ىزدەيتىن، قۋالايتىن «دەرتكە» شالدىقتىم. ...ءسويتىپ، كوركەم پروزامەن ارامىز سالقىنداي باستادى.
– تۋعان جەرىڭىزدىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنەن حاباردار بولىپ وتىراسىز با؟ ءوزىڭىز ەڭبەك ەتكەن «كوممۋنيزم تۋى» (قازىرگى «ديدار») گازەتى جونىندە نە ايتارسىز؟
– گەراعاڭنىڭ (بەلگەردىڭ) ايتۋىنشا، ساعىم ويناعان سارجازىعىن كەز كەلگەن شۇراتقا (وازيسكە) ايىرباستامايتىن قازاقتىڭ بالاسى ەمەسپىز بە؟ ەندەشە، التاي مەن تارباعاتايدىڭ قاتپارلى قاراعايلى سىلەمدەرى قاداۋ-قاداۋ شوقىلار مەن سارى ادىرلارعا ۇلاسىپ بارىپ، كوكشىل دوڭدەر مەن بەلدەرگە اينالىپ كەتە باراتىن، جانىنان جاسىلدانا بۇلىقسىپ ەرتىستەي دارياسى اعاتىن تۇسىندا وسكەندىكتەن، تۋعان جەرىڭدى قالايشا ۇمىتاسىڭ، ءارى تۋعان-تۋىستارىڭ، اعايىندارىڭ، جاقىن-جۇراعاتىڭ مەن دوس-جاراندارىڭ، ەسىڭدە قالعان ەستەلىكتەرىڭ سول توپىراققا تامىر تارتىپ جاتسا، ساناڭدا سايراپ تۇرسا، اراداعى حابار-وشار نەگە ۇزىلۋگە ءتيىس؟ باۋىرىم، سەن جاۋابىن ايتىپ تاۋىسۋ مۇمكىن ەمەس ساۋال تاستاپ، تۇيىنىنە جەتۋ قيىن تاقىرىپتى قوزعاپ وتىرسىڭ.
ەندەشە، بالاۋسا ويى بايىز تاپپاي، سان-ساققا جۇگىرگەن، الداعى باسار قادامىن، بارار باعىتىن ءالى دە اڭداي الماي، جول ايىرىعىندا اڭىرىپ تۇرعان البىرت جاسقا كەلەشەكتە جۇرەر جولىن قاتەلىككە ۇرىندىرماي، ايقىن انىقتاپ بەرگەن (شىنىندا دا مەنىڭ ومىردەگى تاعدىر ماڭدايىما جازعان بىردەن- ءبىر جول وسى دەگەن ويدامىن) «كوممۋنيزم تۋىنىڭ» («ديداردىڭ») ۋاقىتقا بوي بەرمەي كوڭىلىڭدە جاتۋى زاڭدىلىق.
مەنىڭ گازەت رەداكتسياسىنا كەلۋىمنىڭ ءوزى قىزىق... وندا قىزمەتتەس بولعان ادامدار جايىندا باعامداپ وتىرسام، تۋرا ءبىر ەسسەلەر جيناعىن جازۋعا بولاتىن ءتۇرى بار. زادىندا مەنىڭ «كوممۋنيزم تۋىم»، بۇگىنگى «ديدار» - ءوزىنىڭ قالىپتاسقان ىلگەرى ءداستۇرى بار جانە سول داستۇرىنەن جاڭىلماي، ىلگەرىلەپ كەلە جاتقان ءارى تالاي قارىمدى قالامگەرلەردى تۇلەتكەن، تىڭ تاقىرىپتاردىڭ تۇرپاتىن تەرەڭدەتە اشۋعا قابىلەتى قاپتال ۇجىم.
«كوممۋنيزم تۋىنىڭ» ماعان بەرگەنى مەنىڭ وعان بەرگەنىممەن سالىستىرۋعا كەلمەيتىندەي الدەقايدا كوپ سياقتى. نەسىن جاسىرامىز، سوڭعى كەزدە پوشتا قىزمەتىنىڭ بوساڭسۋىنا بايلانىستى الىستاعى التايداعى «ديدار» تۇرعاي، مىناۋ ىرگەڭدەگى ارقاداعى «ەگەمەندى» ۋاقتىلى الدىرۋدىڭ ءوزى مۇڭ، ءبىر ءنومىرى كەلسە، كەلەسىسى قولىڭا تيمەي، زىقىڭدى شىعارادى.

جاستارعا جول بەرگەندى ءجون كوردىم

– ىرگەمىزدەن ينتەرنەت كىرگەلى اقپاراتتى جىلدام ءارى قىسقا بەرەمىز دەگەن جەلەۋمەن ءسوز قۇدىرەتىن ازايتىپ بارا جاتقان جوقپىز با؟ سۇرايىن دەگەنىم، جۋرناليست ماقالاسىن وقىرماننىڭ دەڭگەيىنە ءتۇسىپ جازۋ كەرەك پە، الدە، وقىرماندى ءوز دەڭگەيىنە قاراي شاقىرۋ كەرەك پە؟
– اسىلىندە، ينتەرنەت – زامانا قۇرالى، ودان قاشىپ قۇتىلا المايمىز. ونىڭ پايدالى جاقتارى باسىم، ماسەلە ونى رەتىمەن، جونىمەن پايدالانا بىلۋگە سايادى. ايتالىق، وركەنيەتتى ەلدەردە كومەكشى رەتىندە قولدانا وتىرىپ، قاعازعا تۇسكەن باسپا ونىمدەرىنەن، سول حاتقا تۇسكەن كىتاپتىڭ وزىنەن استە باس تارتقان ەمەس.
كەلەسى ساۋالىڭنىڭ جاۋابى باياعىدا بەرىلگەن: بىلىگى بيىك جۋرنالشى ەشقاشان قارادۇرسىندىككە، كورگەنىن عانا كوكىرەككە تۇيگەن قارادۇرسىن تالعامعا تاۋەلدى بولعان ەمەس، ول ءاردايىم ورەسى بيىك وقىرماننىڭ قانداي اقپاراتتاردى قاجەتسىنەتىنىن ءجىتى پايىمداپ، ونى البەتتە، ءوز بىلىگىنىڭ شەڭبەرىندە، دۇنيەنىڭ كۇردەلى سىر-سيپاتىن، كورىنىستەرىن تەرەڭ پايىمداي بىلۋگە جەتەلەپ، ۇدايى جوعارى دەڭگەيگە كوتەرۋگە ۇمتىلعان، ۇساق داڭعازالىقتان، ءبىر جولعى جالت ەتپەدەن، وڭعاق جىلتىراقتان بويىن اۋلاق سالۋعا، ءار قۇبىلىستىڭ تامىرىنا تەرەڭدەي ۇڭىلۋگە ۇمسىندىرۋعا تىرىسادى.
– قازىر مەكەمەلەردىڭ كوبى ءىس قاعازدارىن اۋەلى رەسمي تىلدە دايىنداپ، سودان كەيىن قاجەتى بولسا عانا مەملەكەتتىك تىلگە اۋدارادى. سوندىقتان شىعار، ءسوز-سويلەمدەرىنەن قازاقى سامال ەسپەيدى. ءتىلدىڭ وسى قاسىرەتى قاشانعا دەيىن جالعاسادى؟
– بۇل ساۋالىڭنىڭ كوپتەگەن وبەكتيۆتىك سەبەپتەرى بار. ءبىر عاجابى، ءبىزدىڭ انا تىلىمەن ايشىقتالاتىن كوركەم ويىمىز، بىلايشا ايتقاندا، ادەبي ءتىلىمىزدىڭ ءوزى شۇكىرشىلىك، توقتاۋسىز دامىپ وتىرعان دا، زاڭ مەن نيزامدى ورىس تىلىندە عانا پايىمداۋعا داعدىلانعان قازاقتىڭ رەسمي ءتىلى تەجەلە توقىراي بەرگەن. كوركەم سوزگە، بەينەلى سوزگە ۇيرەنىپ كەتكەن قازاقى قۇلاق - ءبىزدىڭ حالىقتىڭ ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن ايرىقشا ايتىسقۇمارلىعى – سونىڭ ءبىر بەلگىسى. زاڭنىڭ، رەسمي قۇجاتتىڭ سەزىمسوقتىقتى ەسكەرە بەرمەيتىن قاتقىل، ناقتىلى ءتىلىن قابىلداي المايدى، جاتىرقاپ تۇراتىن سەكىلدى. ءبىر جاعىنان بۇل - تازا پسيحولوگيالىق قۇبىلىس. وسىعان ءبىر مىسال. ماسەلەن، «مالووبەسپەچەننىە» دەگەن تەرمينگە كەلگەندە، تۋعان تىلىمىزدە «ارۋىن»، «جاداۋ»، «كوڭتوراز»، «شىڭجاۋ» جانە تاعى باسقا ءبىرتالاي بالامالارى بولا تۇرا، اقىرى سونىڭ ىشىنەن كوپكە تۇسىنىكتى بولۋىنىڭ قامىن ويلاپ، «از قامتىلعان» دەيتىن كوشىرمە (تازا كالكا) بالاماسىنا توقتاۋعا تۋرا كەلگەن. بۇل – تىلىمىزدەگى تەرميندەردىڭ بىرىزدەندىرىلمەۋىنىڭ سالدارى. جۇرتىنىڭ كەمىندە جارتىسى (مۇمكىن ودان دا كوپ) باسقا تىلدە ءبىلىم السا، ال بارشاسى زاڭداردى، رەسمي قۇجاتتاردى باسقا تىلدە باعامداعان بولسا، ءبىر عانا ساتتە ءىس قاعازدارىن قازاقشا سويلەتۋ، قازاقشا اينالىسقا قوسۋ وڭايعا تۇسپەسى بەلگىلى. بۇل تەرمينولوگيا ءتۇزۋدى جەدەلدەتۋدى، ال قولدانىستاعى تەرميندەردى بىرىزدەندىرۋدى قاجەتسىنەتىن قيىن دا كۇردەلى مىندەت.
مۇنىڭ سىرتىندا ەكى تىلدە ءىس جۇرگىزۋگە كوشۋىمىزگە بايلانىستى بىلىكتى اۋدارماشىلاردىڭ جەتىسپەيتىنى بىردەن بىلىنە باستادى. وسى قىزمەت اياسىنا تارتىلعان تارجىمەشىلەردىڭ قازاقشا ءماتىندى جازۋدىڭ ءوزىن جەتە مەڭگەرمەگەنى، اۋدارما جاساۋ تاجىريبەسىنىڭ ازدىعى نەمەسە مۇلدە جوقتىعى، ەڭ سوڭى قالىپتى تەرميندەردى بىلمەيتىنى، ءارتۇرلى قولداناتىنى بىلاي تۇرسىن، قالا بەردى، سوزدىكتەرمەن جۇمىس ىستەۋ داعدىسىنىڭ بولماۋى رەسمي قۇجاتتاردىڭ انا تىلىندە اينالىسقا ەنۋىنە كوپ كەدەرگى كەلتىرىپ كەلە جاتقانى جاسىرىن ەمەس. دەرت باتپانداپ كىرەدى، مىسقالداپ شىعادى. ءسويتىپ، ءتىل سالاسىندا اۆگيدىڭ اتقوراسىن تازالاعان گەراكلدەي، قاجىر-قايرات جۇمساۋىمىز كەرەك بولار-اۋ، ءسىرا.

– «الەم ادەبيەتى» جۋرنالىندا نەگە جالعاستى قىزمەت ىستەي بەرمەدىڭىز؟

– ادام ءبىر ورنىندا كوپ وتىرسا، بويى قۇرىستاپ، بۋىن-بۋىنى ۇيىپ، ومالىپ قالاتىنى بار، سول سياقتى ىلۋدە ءبىر ەرەكشە قابىلەتتى ادام بولماسا، كرەسلوسىنان قوزعالماي قالعان قىزمەتكەردىڭ، اسىرەسە، ول شىعارماشىلىق شارۋادا بولسا، ساناسى سامارقاۋ تارتىپ، ويى مەن سەزىمى قالعي باستايتىن ءتارىزدى. سوندىقتان دا دۇنيەنى، قۇبىلىستاردى، ۇدەرىستەردى جاڭاشا پايىمداي بىلەتىن، سەزىمى سەرگەك جاس لەك ءىس باسىنا كەلۋى كەرەك. ارينە، ولاردىڭ ءبىلىمى مەن تاجىريبەسى جەتىمسىزدەۋ بولۋى مۇمكىن، ەسەسىنە، بويىندا قيىندىقتاردى ەڭسەرەتىن جىگەرى مول جانە جاڭانى سەزىنەتىن سەزىمى دە بۇلا ەمەس پە! سونداي-اق، ءوزىمنىڭ دە جازىلماي قالعان ءبىراز دۇنيەلەرىم بار ەدى. سوندىقتان دەمالىس الۋدى ءجون كوردىم.

- سۇبەلى ويلار ايتقان سۇحباتىڭىزعا راقمەت!

سۇحباتتاسقان – مۇراتحان كەنجەحانۇلى

"ديدار" گازەتى