جاقىندا قارجاۋباي مەديحانوۆتىڭ «جەتى باۋلى بەرىش ۇرپاقتارىنىڭ شەجىرەسى» اتتى كىتابى قولىما ءتيدى. بايۇلىنان بەرى قاراي ءوربىتىلىپ ايتىلاتىن بەرىش رۋى قازاق تاريحىندا ويىپ تۇرىپ ورىن الاتىن ەجەلگى ۇلى تايپالاردىڭ ءبىرى. بۇكىل اراب دۇنيەسىن ۋىسىندا ۇستاپ، شىڭعىس حاننىڭ اسكەرىنە قارسى تۇرىپ، ونى جەڭىلىسكە ۇشىراتقان الەمدىك دەڭگەيدەگى ۇلى قولباسشى سۇلتان بەيبارىستىڭ ءوزى نەگە تۇرادى. اتا-باباسىن ۇلىقتاپ، ەلىنىڭ جاقسىسى مەن جايساڭىن ايتىپ، ولاردىڭ جاساعان ەرلىكتەرىن تاريح بەتىنە جازىپ قالدىرۋ – ابىرويلى، ءارى جاۋاپتى ءىس. بۇل تۇرعىدا قارجاۋباي مەديحانوۆ جازعان ەنتسيكلوپەديالىق شەجىرە كىتاپتىڭ جاستارعا بەرەر تاربيەلىك ءمانى زور. دەي تۇرعانمەن، الگى شەجىرە كىتاپتىڭ «اتتەگەن-اي» دەگىزەتىن تۇستارى دا بارشىلىق. وعان سەبەپ، بىرىنشىدەن تاعدىرلاس قاتار وسكەن، توسكەيدە مالى، توسەكتە باسى قوسىلعان اداي مەن بەرىشتىڭ  جاۋى دا، ارى دا ءبىر بولىپ، ورتاق جاۋ ءۇشىن ەكى ەل دە ءبىر-بىرىنە جاردەمدەسكەن. جاۋى ورتاق ەكى ەلدى ءبىر-بىرىنەن ايىرىپ ايرىقشا قاراۋ دۇرىس ەمەس. سونداي-اق، قۇلباراق باتىردى جاۋعا قارسى ەشكىم زورلاپ الىپ كەتپەگەن. ءوز ەركىمەن بارىپ سوعىسىپ، جاۋدان قازا تاپقان. سەبەبى، قۇلباراق نامىسقوي، حالقى ءۇشىن جانىن قياتىن باتىر بولعان كىسى. اداي اراسىنا بايۇلىنىڭ باسقا ۇرپاقتارىنان دا كوشىپ كەلىپ، قونىستاس بولعان رۋلار از ەمەس. ولار ازدى كۇن وتىرىپ كەيىن كوشىپ كەتكەن. سەبەبى، ول كۇندە ادايلاردىڭ جاۋى كوپ بولعان. قالنياز جىراۋدىڭ «ەر قارمىس» داستانىندا:  

                           ...تەرىسكەندى بوز دوڭنەن

                           تۇيدەك-تۇيدەك شاڭ شىعىپ،

                           جاۋ قاراسى كورىندى.

                           جاۋ قاراسىن كورگەسىن،

                           كوپ ەكەنىن بىلگەسىن،

                          وڭكەي قورقاق جاپپاستار

                          بارمايمىز دەپ شەگىندى،

                         شەگىندى دە ءبولىندى.

                         ازىپ تۋعان بالا ءۇشىن

                        اتا-بابا سوگىلدى،- دەگەنى بار. 

    وسى كەزگە دەيىن ەسبولاي ۇرپاقتارىنىڭ ، اسىرەسە، يتەمگەننەن تاراعان اۋىلدىڭ ادايلارمەن بىرگە ءجۇرۋى– ەرلىكتەرىنىڭ ارقاسى. «بۇل ەلگە كەلگىڭ كەلسە ەر بولعايسىڭ، بۇل ەلمەن ەر بولماساڭ ەل بولمايسىڭ»- دەگەن شالدارىمىزدىڭ ءسوزى بار. يتەمگەننەن تاراعان ۇرپاقتىڭ قازىرگە دەيىن وسى ۇردىستەن شىعا بىلگەندىگى.

  1993 جىلى يندەر اۋدانىنىڭ جارسۋات اۋىلىندا قاراتوقاي بەرىشتىڭ شىندەكەسىنەن تارايتىن  كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ بەردەش ەسبوسىنۇلى دەگەن ازامات بولدى. بەكەڭ بىلەتىن اڭگىمەسى كوپ، مۇرات موڭكەۇلىنىڭ جىرلارىن جاتقا سوعاتىن. سول كىسى «قاراتوقاي بەرىشتەردى ادايلاردان ءبولىپ الۋ قيىنعا سوعادى-اۋ»– دەپ ازىلدەيتىن.  ويلاپ قاراساڭ  قاراتوقايدا نايزا ۇستاعان باتىرلاردىڭ كوبىنىڭ ناعاشىسى – ادايلار. مۇراتتىڭ ناعاشىسى دا ادايدىڭ بەس جۇيرىگىنىڭ ءبىرى – اقتان كەرەيۇلى. مۇرات موڭكەۇلى كەرەيدىڭ اكەسى ءابدىللانىڭ قىزىنان تۋعان. بەكەڭ تاعى ءبىر سوزىندە «اقىندىق ادايعا قونىپ، بەرىشكە تۇستەنىپ وتكەن» – دەپ وتىراتىن. يماندى بولعىر بەردەش اعا اداي مەن بەرىشتى ايىرمايتىن.

   ەندى جوعارىدا اتالعان كىتاپ اۆتورى قارجاۋباي مەديحانوۆ كەلتىرگەن دەرەكتەرگە توقتالايىن. قۇلباراق اتا جونىندە كەلتىرگەن دەرەكتەرى قاتەگە تولى.

كىتاپتا اۆتور:  

«2001 جىلى بەكەت اتاعا بارىپ، قۇران وقىعانىمدا ونىڭ باسىنداعى شىراقشى مىناداي قىزىق اڭگىمە ايتقان. كەزىندە بەكەت پەن قۇلباراق كەزدەسىپ، سوزدەن ءسوز شىعا كەلە ەكەۋى حالىقتىڭ كوز الدىندا ارۋاقتارىن سىناسىپتى. ءبىرىنشى كەزەك قۇلباراققا بەرىلەدى. ول ارۋاعىن شاقىرىپ، ۇزاق ىرعالىپ-جىرعالىپ بارىپ، بابىنا كەلگەنىندە بەكەتتى وتىرعان ورنىندا جەرگە كىرگىزە بەرەدى. بۇكىل دەنەسى كورىنبەي كەتكەننەن كەيىن ءۇستى-باسىن توپىراق-توپىراق ەتىپ، كەرى شىعارىپ الادى. بەكەت ۇستىندەگى شاڭ-توپىراقتان ارىلىپ، جاقسىلاپ جۋىنىپ الادى دا، ءوز كەزەگى بويىنشا اققۋ قۇس بولىپ اۋەگە ۇشا جونەلەدى. قاناتىن جايمەن قاعىپ، بىرەسە شانشىلا جوعارى كوتەرىلىپ، تومەن قۇلديلاپ، تاڭدانىسقان ادامداردىڭ توبەسىنەن ءۇش قايتارا اينالىپ، قۇلباراقتىڭ قاسىنا كەلىپ قونادى. اقساقالدار: «،ال، ەندى تورەلىكتى قايسىمىز ايتامىز » دەسىپ، ابدىراپ قالعاندا قۇلباراق: «وندا ءوزىم ايتايىن » دەپتى.

– بەكەتتىڭ ارۋاعى مەنىكىنەن باسىم، ءارى وتە ءادىل. مەن ونىڭ جانىن قيناپ كۇشپەن جەرگە باتىرىپ ەدىم، ول ونىڭ قيۋازىن قايىرىپ، ماعان قارسى قيانات جاساماستان ءوز جونىنە ۇشتى دا كەتتى. ياعني، بەكەت ءوز عۇمىرىندا، و دۇنيەلىك بولعاننان كەيىن دە جازىقسىزدارعا قيانات جاسامايدى. ونىڭ ۇستىنە قۇس بولىپ ۇشۋ دەگەن – ەشكىم قايتالاي دا المايتىن، تەڭدەسى جوق ەڭ قيىن ونەر. ال، ەندى بۇلاردان شىعاتىن قورىتىندى قانداي دەگەنگە ايتارىم – مەنىڭ ارۋاعىم وسى اينالادان اسپايدى ەكەن، بەكەتتىكى سامعاپ ۇشقانى ءتارىزدى الەمنىڭ ءبىراز جەرىنە جەتەدى، وزگە جۇرتتى وزىنە ءتانتى ەتەدى. مەن وعان »اق جۇرەگىممەن باتامدى بەرەمىن،– دەگەن ەكەن، ارۋاقتىلىعىمەن قاتار سىنشىلىعىمەن دە تانىمال بولعان قۇلباراق وزىنەن 40 جاس ۇلكەندىگى بار بەكەتكە».

  قۇرمەتتى قارجاۋباي زامانداسىم، بۇل اڭگىمەدە ماقساتىڭ قۇلباراقتى بەكەت اتا سىندى اۋليە قىلىپ شىعارعىڭ كەلىپ، شىراقشىنىڭ ايتۋى ارقىلى قۇلباراق باتىردى اسىرا ماقتاپ جىبەرگەنىڭ كورىنىپ-اق تۇر. مۇنداي اسىرەلەپ، اسىرا ماقتاۋ – شىن اڭگىمەنىڭ ءوزىن وتىرىككە اينالدىرىپ جىبەرەرى حاق. وسى جەردە بەكەت اۋليەنىڭ ءوزىن قارا جەرگە تىعىپ شىعارعان قۇلباراق، تۇركمەندەردى كورگەندە نەگە ءمۇجالسىز كۇيگە تۇسكەن؟ ولار اۋليە ەمەس، جاي ادامدار عوي. تىم بولماسا ءوزىنىڭ قارا باسىن قۇتقارىپ قالماعانى تاڭقالدىرادى. ءسىز وسى سۇراق توڭىرەگىندە ويلانىپ كوردىڭىز بە؟ ەستىگەن اڭگىمەلەردىڭ بارلىعى بىردەي شىن ەكەن دەپ تاريحقا حاتتالىپ قالاتىن كىتاپتارعا جازا بەرۋگە بولمايدى عوي. ەستىگەنىڭدى ابدەن سارالاپ، وي ەلەگىنەن وتكىزىپ بارىپ قاعاز بەتىنە تۇسىرگەنىڭ ابزال. شەجىرەنى جازۋ ارقىلى ءبىر ەلدىڭ تاريحىن جازىپ وتىرسىڭ. قۇلباراق اۋليە بولسا، ولگەننەن كەيىن اۋليە بولدى. اڭىز اڭگىمەدە  حيۋا اسكەرى قۇلباراقتىڭ باسىن كەسىپ حاننىڭ الدىنا اپارعاندا باتىردىڭ باسى كۇلىپ جاتقان.سوندا حان: –مىناۋ سۇيىنقارانىڭ باسى ەمەس، بوتەن بىرەۋدىڭ باسى عوي. دەگەنمەن، بۇل كىسى قۇر ادام ەمەس ەكەن. باستى ارۋلاپ جۋىپ، نامازىن شىعارىپ، كومىڭدەر!،– دەپ بۇيىرعان. بۇل حابار ماڭعىستاۋعا جەتىپ، سودان بەرى حالىق قۇلباراق باتىردى اۋليە دەپ تانىعان. قازىرگى كەزدە ەل اراسىندا قولدان باتىر، اۋليە جاساۋ كەڭ ەتەك العان.

 كىمنىڭ باتىر بولعىسى كەلمەيدى، جۇرەگى تۇرمايدى.

كىمنىڭ باي بولعىسى كەلمەيدى، قۇدايى قۇرامايدى.

كىمنىڭ دانىشپان بولعىسى كەلمەيدى، حالقى اقىل سۇرامايدى. سول ايتقانداي باتىرلىق تا، دانىشپاندىق تا كەز كەلگەننىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى.

 كىتاپتا قۇلباراق اتا تۋرالى تاعى ءبىر جالعان اڭگىمەگە جول بەرەسىڭ، قارجاۋباي زامانداسىم.

« قۇلباراق باتىر تۋرالى مىناداي دا ءبىر اڭگىمە بار. رەسەيدەن كوپ اداممەن ءبىر ورىستىڭ عالىمى ماڭعىستاۋدىڭ بايلىعىن ىزدەگەن ەكسپەديتسيا باستىعى ءبىر سۋى مول قۇدىقتى ساتىپ الىپ، ونى كۇزەتەتىن كۇزەتتى ىزدەپ جار سالادى. ەشكىم سۋ ىشپەي، شەلەك سالماۋ كەرەك، مال كەلمەۋ كەرەك، بۇعان كۇزەتەتىن ادام تابىلمايدى. سول كەزدە ەكسپەديتسيا باستىعىنا جەرگىلىكتى ءبىر ادام ايتادى، سەندەردىڭ بۇل قۇدىقتارىڭا كۇزەتشى تابىلمايدى، سەبەبى، كىم كۇزەتسە دە، ەرتەڭ ادايدىڭ كوشكەن ەلى تىڭداماي تارتىپ ىشەدى. سوندىقتان بۇل قۇدىققا كۇزەتشىلىككە تەك ءبىر ادام بار، ەگەر كەلىسسە بەرىش قۇلباراق باتىر، سونىمەن كەلىسسەڭ قۇدىعىڭا ەشكىم جولامايدى. باسقا ادامدى ەل تىڭداماي سۋدى تارتىپ ىشەدى دەگەسىن، قۇلباراق باتىرعا كوپ اقشا بەرىپ، قۇدىعىنا ءوزىنىڭ شەلەگى مەن ارقانىن سالىپ ءىش، ەش ادام، مال كەلتىرمە دەپ كەلىسكەن سوڭ، قۇلباراقتىڭ جىگىتتەرى كۇزەتىپ تۇرادى.

  جاز مەزگىلىندە ماڭعىستاۋدان ارقاعا كوشكەن ادايدىڭ مالى كوپ ءبىر اۋىلى سول قۇدىققا كەلىپ مال سۋارۋعا ۇلىقسات بولماي، ادامى، مالى شولگە ۇرىنىپ كەلەسى قۇدىققا جەتە الماي ۇلكەن قيىنشىلىق كورەدى. تارتىپ ىشۋگە قۇلباراقتان قورقىپ، نە قىلارىن بىلمەي داعدارىسقا ۇشىرايدى. سول مەزگىلدە كەلىن بولىپ تۇسكەنىنە 2-3 اي بولعان جاس كەلىن كەلىپ اتاسىنا: –ۇلىقسات ەتسەڭىز، سول قۇدىقتىڭ كۇزەتشىسىنە بارىپ كەلەيىن،- دەپتى. سودان اتاسى قۋانىپ كەتىپ قاسىنا 2-3 جولداس ەرتىپ ءبىر جورعاعا مىنگىزىپ جىبەرەدى.

  جاس كەلىن قۇلباراق اۋىلىنا كەلىپ، كەزدەسكەن كىسىلەرگە مەنىڭ شارۋام قۇلباراق باتىردا، سول كىسىگە جولىعۋعا ۇلىقسات ەتسەڭىزدەر دەگەسىن، جىگىتتەر قۇلباراققا، باتىر، سىزگە ءبىر ادەمى كەلىنشەك كەلىپ وڭاشا جولىعام دەپ تۇر دەگەسىن، قۇلباراق اكەل ۇيگە دەيدى. كەلىنشەك ۇيگە كەلگەسىن ايتىپتى: «اۋ، باتىر،ءبىز كوشىپ بارا جاتقان ەل ەدىك، ادام، مالىمىز شولدەن قىرىلعالى جاتىر، مىنا قۇدىقتان ءسىز سۋ بەرمەيدى دەگەسىن، مەنىڭ كەلگەنىم سول سەبەپتەن. بۇرىنعى اتا-بابانىڭ ءسوزى بار ەدى: ء«ار جاعىندا ونبەسى بار ەركەكتىڭ بەزىن قىزعانعان ايەلدەن بەز، ءار جاعىندا ونبەسى بار قۇدىقتىڭ سۋىن قىزعانعان ەركەكتەن بەز»، - دەگەن، ءسىزدىڭ مۇنىڭىز قالاي بولعانى دەپ، كەلگەنىم ەدى»-دەگەندە، قۇلباراق باتىر سوزگە كەلمەستەن:

– قۇدىقتان قازىردەن باستاپ مال سۋارىپ، ىشە بەرىڭدەر!- دەپ ءوزىنىڭ جىگىتتەرىنە، - سەندەر تاراپ جوندەرىڭە جۇرە بەرىڭدەر، قۇدىق ەندى كۇزەتىلمەيدى،- دەپ ءتارتىپ بەرگەن...»

قارەكە، بۇل وتىرىگىڭە دە جول بولسىن!بەرىشتىڭ شەجىرەسىن جازعاندا مۇنداي باس-اياعى جوق قيسىنسىز اڭگىمەگە ۇرىنباۋىڭ كەرەك ەدى. ءبىر اڭگىمەڭدە بەكەت اتامەن شەندەستىرىپ قۇلباراقتى اۋليە قىلىپ كورسەتسەڭ، ەكىنشى اڭگىمەڭدە قۇلباراقتى كاپىردىڭ اقشاسىنا جالدانعان كۇزەتشى قىلىپ تانىتاسىڭ. وسىلايشا شەجىرە كىتاپقا كىرگىزگەن ەكى اڭگىمەڭ دە ءبىر-بىرىنە قاراما قايشى كەلىپ تۇر.

قۇلباراق باتىر سۇيىنقارامەن زامانداس، ەكەۋى دە ءبىر كەزەڭدە ءومىر سۇرگەن كىسىلەر. زامانىندا سۇيىنقارا باتىردان 5-10 ءۇي بەرىش تۇگىلى، قالىڭ اداي قايمىققان. سۇيىنقارانىڭ يەگىنىڭ استىندا بوزاششىدا ءجۇرىپ قۇلباراقتىڭ ورىستان اقشا الدىم دەپ قۇدىقتان سۋ بەرمەۋى جانە ورىستاردىڭ ەمىن-ەركىن كەلىپ، ادايدىڭ قۇدىعىن ساتىپ الۋى دا شىندىققا كەلمەيدى.

  سوسىن سۋدان تارىققان اداي اۋىلى تۇسكەنىنە 2-3 اي بولعان جاس كەلىنىن اقساقالدار جۇرەتىن ورىنعا جۇمساماعان.جاڭا تۇسكەن كەلىننىڭ قۇلباراقپەن وڭاشا جولىعام دەۋى دە ءبىر ەلدىڭ نامىسىنا تيەتىن ءسوز ەكەنىن ۇمىتپاعانىڭىز ءجون. كەلىن تۇگىلى ءبىزدىڭ ادايلار سارى قارىن بايبىشەلەرىن دە وتباسى، وشاق قاسىنان ۇزاتىپ شىعارماعان. «سۋ ىشكەن قۇدىعىڭا تۇكىرمە» دەگەندەي ەسبولايدىڭ يتەمگەنىنەن تاراعان ۇرپاقتارى ادايلارمەن توسەكتە باسى، توسكەيدە مالى قوسىلىپ، ارالاس-قۇرالاس قىز الىسىپ، قىز بەرىسىپ قۇدا جەكجات، ناعاشىلى-جيەندى بولىپ كەلەدى. كىسىگە مەرەكەدە دۇرىس وتىرىپ، ۇيدەن دۇرىس شىعىپ كەتۋ دە ونەر. ەندىگى جەردە ونداي دەرەك دايەگى جوق جالعان قيسىنسىز اڭگىمەلەردىڭ

باسىن قۇراپ شەجىرەگە ەنگىزە بەرۋدىڭ ءجونى جوق ەكەنىن تۇسىنگەيسىڭ. بەرىش ەلىنىڭ دە ءتۇرلى اڭگىمەلەرىن مەن دە ءبىر كىسىدەي بىلەمىن. ەكەۋمىزدىڭ جاسىمىز قارايلاس ەكەن، جىلان ەكەش جىلان دا قانشا يرەلەڭدەپ جۇرگەنىمەن ىنىنە ءتۇزۋ بارىپ كىرەتىنىن ويدان شىعارماۋىمىز كەرەك.

كوپبول دەمەسىنۇلى،

ماڭعىستاۋ وبلىسى،

اقشۇقىر اۋىلى

رەداكتسيادان: ءوز زامانىندا اسا تانىمال بولعان تۇلعالار تۋرالى ەل اۋزىندا اڭىز-اڭگىمەلەر ءالى كۇنگە ۇزىلمەي ايتىلىپ كەلە جاتىر. ول اڭگىمەلەردى تىرنەكتەپ جيىپ، ناقتىلاۋ، دەرەكتەندىرۋ – وڭاي شارۋا ەمەس. قۇلباراق باتىر جايىندا دا سونى ايتامىز. سوندىقتان كوزىقاراقتى وقىرمان كوپبول دەمەسىنۇلىنىڭ ماقالاسىن اتالى ەكى جۇرتتىڭ اراسىنا ءسوز جۇگىرتۋ ءۇشىن ەمەس،  اقيقات شىندىققا جەتۋ ءۇشىن جازىلعان دۇنيە دەپ قابىلداۋىن سۇرايمىز. جوعارىداعى ماقالانىڭ اۆتورىنا قارسى دايەكتى، دەرەكتى ءام مادەنيەتتى جاۋاپ بولىپ جاتسا، جاريالاۋعا ءازىر ەكەنىمىزدى ەسكەرتەمىز.

Abai.kz