مۇحاممەد (س.ع.س) پايعامبار اماناتىن جەتكىزۋشى ساحابالار پىرمۇعانى

بابا باتاسى

 بيسميللاھير يراحمانير راحيم

     مۇسىلمان بالاسى  نەنى باستاسا دا اللانىڭ اتىمەن باستاعان. ويتكەنى بارلىق ماقتاۋ مەن ماداقتاۋ اللاعا ءتان. ودان ءارى ارداقتى پايعامبارىمىز مۇحاممەدكە (س.ع.س.), ونىڭ وتباسىنا جانە قادىرلى ساحابالارىنا اللا تاعالانىڭ نۇرى جاۋسىن دەپ تىلەيدى. دەمەك، ارداقتى پايعامبارىمىزدان سوڭ تىلەك ونىڭ قادىرلى ساحابالارىنا. پايعامبارىمىزدىڭ ءوزى دە حاديسىندە; «باسقالار اللانىڭ ريزالىعى ءۇشىن ۋحۋد تاۋىنداي التىندى ساداقا ەتىپ بەرسە دە، ساحابالارىمنىڭ اللا جولىنا بەرگەن جارتى سا (1750 گر.) ارپاسىنىڭ ساۋابىن الا-المايدى».- دەيدى. نەگە؟ ويتكەنى، ساحابالار عيباداتتارىنىڭ وسىنشالىقتى قادىرلى بولۋى ولاردىڭ راسۋلۋللاھپەن مۇراتتاس بولىپ سۇحباتىنا قاتىسۋى جانە ونىمەن سويلەسۋ ناتيجيەسىندە جۇرەكتەردە پايدا بولعان باتىني كامەلدىكتەرىنە بايلانىستى. ولاردىڭ جۇرەكتەرى راسۋلۋللاھتىڭ مۇباراك جۇرەگىنەن تىكەلەي نۇر العاندار. جۇرەكتەرى نۇرلانعاندار. ساحابالاردىڭ بارلىعى اللاھتىڭ راسۋلۋلىنىڭ سۇحباتتارىنا قاتىسۋى ارقىلى اۋليەلىكتىڭ ەڭ جوعارعى ساتىسى دارەجەسىنە جەتكەندەر. سوندىقتاندا  راسۋلۋللاھ; «ساحابالارىمدى قۇرمەتتەڭەر!» - دەپ بۇيىردى. «حۇجىرات» سۇرەسى 13 اياتتا; «قۇرمەتكە لايىقتىلار – اللاھتان كوپ قورقاتىن تاقۋالار»-  دەپ بەكىتىلگەن. ء«تاۋبا» سۇرەسىنىڭ 101 اياتىندا; «يماندارى ىلگەرىدە بولعاندار جانە حيجرادا (قونىس اۋدارۋ) ىلگەرى بولعاندار»- دەسە، «ۋاقيا» سۇرەسىنىڭ 10 اياتىندا «يماندارى ىلگەرىدە بولعاندار – اللاھ تاعالاعا جاقىنداۋدا ىلگەرى بولعاندار. ولاردىڭ بارلىعى اللاھقا جاقىن مۋقارراب» - دەپ ودان ءارى  ماداقتالعاندار دا وسى ساحابالار. ساحابالاردىڭ ءومىر جولى – كەيىنگى ۇرپاق ءۇشىن قايتالانباس ونەگە، ادامزاتقا ونەگە بولار يسلام قاھارماندارى. ولاردىڭ  ۇستانىمى «وزگەلەردىڭ باقىتى ءۇشىن ءومىر ءسۇرۋ». ساحابالار ادامزات تاريحىندا تەڭدەسى جوق توڭكەرىس جاساۋشى، تاۋحيد نۇرىمەن سۋسىندانعاندار.

    سول ساحابالاردىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيى، مۇحاممەد (س.ع.س) پايعامبارىمىزدىڭ اماناتىن قازاقتىڭ كەڭ دالاسىنا، ءتىپتى تۇران جانە ورتا ازيا الەمىنە جەتكىزۋشى ساحابالاردىڭ ۇلىعى – ءبىز بۇگىندە اۋليە تۇتىپ جۇرگەن بابتاردىڭ بابى، پىرمۇعان (جول كورسەتۋشى ۇستاز) ارىستانباب.

      قازاقتا ەرتەدەن كەلە جاتقان باتىرلار جىرى جەتكىلىكتى. سولاردىڭ قايسىبىرىن المايىق  بابتاردىڭ بابى ارىستانباب  قاسيەتىن ۇلىقتاماي وتپەيدى. مىسالى «الپامىس جىرىنىڭ» ءبىر ۇلگىسىندە ءبايبورى مەن انالىق; «سامارقاندا سانسىز باب، بۇحاراداعى ءباھاۋادين ناقىشبەنت» مولالارىنا زيارات قىلادى، جانە;

«...تۇنەيدى ءۇش كۇن  ءبايبورى،

ازىرەتتى سۇلتانعا.

تۇركىستاندا تۇمەن باب،

سايرامدا بار سانسىز باب،

وتىراردا وتىز باپ.

بابالاردىڭ بابىن سۇراساڭ،

ەڭ ۇلكەنى ارىستانباب.

اۋليە قويماي قىدىرىپ،

بابالاردىڭ ءبارىن قىلدى ساپ - دەپ جىرلانسا، ەندى بىرىندە;

«...قابىرى باراب ەلىندە،

قالانىڭ قۇبىلا جاعىندا،

ءمىللاتى اللا جولىندا،

بابتاردىڭ بابى – ارىستانباب

وڭ جاعىندا لاشىنباب

سول جاعىندا قارعاباب

بارشا باپتىڭ پاتشاسى،

بابتاردىڭ بابى – ارىستانباب – دەپ توگىلدىرەدى. ءبىز بۇل جىرلاردى بالا كەزىمىزدەن، مەكتەپ قابىرعاسىندا جۇرگەندە جاتتاپ، جادىمىزعا توقىپ وستىك. سول بابلارىمىز زيارات جاساپ جۇرگەن بابتاردىڭ بابى ارىستانباب كىم؟ ءبىز ونىڭ شىن تاريحىن بىلەمىز بە، بىلسەك قازاق ەلى رۋحاني تاريحىنداعى ورىنى قانداي؟.. ءارىسى - ءوز كەزىندە 27 ەلدىڭ پاديشاسى بولعان ءامىر تەمىر كورەگەن 1390 جىلى توقتامىس حان اسكەرىن كۇل-تالقان ەتىپ جەڭگەننەن كەيىن ازىرەت سۇلتان كەسەنەسىن سالۋدان بۇرىن، الدىمەن نەگە وسى ارىستانباب  اۋليەنىڭ باسىن كوتەردى؟.. بەرىسى - كۇنى كەشەگى كوممۋنيستىك قوعامدا ءوز ەلىمىزدىڭ ءبىرىنشى باسشىسى بولىپ تۇرعان كەزىندە، بەلگىلى مەملەكەت قايراكەرى، عۇلاما عالىم دىنمۇحاممەد قوناەۆ; «ارىستانباب - قورقىتتىڭ دا، ءفارابيدىڭ دە، ءياساۋيدىڭ دە ۇستازى بولعان جان» -دەپ 1969 جىلدىڭ قاقاعان قىس جۇتىنان سوڭ وتىرار اۋدانى باسشىسىنا قانداي قۇجاتتارعا ارقا سۇيەپ اڭگىمە ايتتى ەكەن؟.. قۇجات ايتتىردى ما،  الدە قاتەرلى زاماننان دا قايمىقتىرماي بەلگىسىز ءبىر ۇلىق كۇش ايتتىردى ما؟..

    بۇل سۇراقتارعا كىم جاۋاپ بەرىپ، ناقتىلى كىم اينالىسۋى كەرەك؟ ءدىندارلار ما، الدە عاقلي عىلىم يەلەرى عالىمدار ما؟ الدە...

    مەنى وسى ماقالانى جازۋعا يتەرمەلەپ وتىرعان، قاسيەتتى ارىستانباب اۋليەنىڭ باسىنا زيارات جاساپ بارعاندا ءوزىم كۋا بولعان، قانشاما كەرەمەتتەر ىشىندەگى ەكى وقيعاعا ەرەكشە توقتالعالى وتىرمىن.

     مەن - ءدىن قايراتكەرى ەمەسپىن. بار-جوعى قاتارداعى نامازحان رەتىندە ءداستۇرلى ءدىنىمىزدىڭ جاناشىرى رەتىندە ەلىمىزدەگى ءدىني پروبلەمالار تۋرالى جازىلعان ءۇش-ءتورت كىتاپتىڭ قاراپايىم اۆتورىمىن. مەنى نامازحان ەتىپ قىبلانى مويىنداتقان دا، العاش، پايعامبارىمىزدىڭ جامباسى جەرگە تيگەن مادينا قالاسىندا ساجدەگە ماڭدايىمدى تيگىزگەن دە - وسى اۋليە ارىستانباب. بابامىز قاجىلىق ساپارعا باراتىنىمدى ەسكەرتىپ، باتاسىن بەرىپ، اتالىق اق جولىن تىلەمەگەندە، بۇگىندە ءوزىم باۋىر باسىپ كەتكەن وسى ءبىر مۇباراك نامازحاندىق جولىم قاي ۋاقىتتا باستالارىن ءبىر اللا عانا بىلەتىن ەدى. شۇكىرشىلىك، اڭگىمەنى وسى ۋاقيعادان باستايىن.

       يا، ءبىرىنشى، 1996 جىلى ماعان وسى بابامىزدىڭ باتاسىمەن ويلاماعان جەردەن مەككەگە قاجىلىق ساپارعا جول ءتۇستى...

       مەنىڭ ماماندىعىم – تەلەجۋرناليست. 1983-1999 جىل ارالىعىندا «قازاقستان» ۇلتتىق ارناسىندا ناسيحات حابارلارى باس رەداكتسياسىندا وسى  ماماندىعىم بويىنشا قىزمەت جاسادىم.  1995 جىلدان ماعان   رەداكتسيا تاراپىنان العاش رەت ۇيىمداستىرىلعان  ءدىني تانىمدىق «يمان» حابارىن  جۇرگىزۋ تاپسىرىلدى. بۇعان مۇرىندىق بولعان  - بۇعان دەيىن بويىندا ەرەكشە قاسيەتى بار جانىمىزدا جۇرگەن جاندار جايلى «حالىقتىق مەديتسينا» ايدارىمەن بەس جىل جۇرگىزگەن  سونى حابارلارىم بولدى.  سول حابارلاردى دايىنداۋ بارىسىندا كوزىم جەتكەن نارسە -   قاسيەتى بار ادامداردى تانۋ ءۇشىن، ءاربىر پەندە ەڭ الدىمەن ءوزىن، سوسىن سول قاسيەتتى بەرگەن جاراتۋشىنى مىقتاپ تانۋى كەرەك.  وسى ماقسات -  ۇستانعان باعىتىمدى تۇبەگەيلى وزگەرتىپ،  ءدىني باعدارلاما دايىنداۋعا بەت بۇرعىزدى...

    1996 جىلدىڭ كوكەك ايىندا، رەسپۋبليكا حالىق ەمشىلەرىنىڭ العاشقى قۇرىلتايىندا تانىسقان، بويىنا ەرەكشە قاسيەت دارىعان، بۇگىندە ورتالىعى شري لانكا مەملەكەتىندە ورنالاسقان الەمدىك حالىق ەمشىلەرى قاۋىمداستىعىنىڭ پرەزيديۋم مۇشەسى كۇلاي اليەۆا تەلەفون شالىپ، تانىسىنىڭ ۇيىندە بولىپ جاتقان قۇدايى اسقا بىرگە  بارۋعا ءوتىنىش ەتتى. ماعان دا باۋىرساق ءپىسىرۋ، ايتتاعى داستارحان ءمازىرىن دايىنداۋ تۋرالى كينو كورىنىستەر قاجەت ەدى. وپەراتور مەن رەجيسسەر بايان سۇلتانوۆانى  ەرتىپ ايتىلعان ۇيگە ۋاقتىلى جەتتىك.

    بارعان كەزدە ەستىگەنىم،  شاڭىراق  ەگەسى، الماتىنىڭ قاق ورتاسىنداعى كوك بازاردا قاساپ بولىپ جۇمىس جاسايتىن قۇرمان دەگەن ازامات كۇلتايمەن بىرگە مەككەگە اتتانىپ، قاجىلىق پارىزىن وتەپ قايتۋعا ءپاتۋالاسىپ قويىپتى. مىنا دايىندالعان ءدام قۇرماننىڭ سول قاجىلىق ساپار الدىنداعى بەرىپ جاتقان قۇدايى شايى بولىپ شىقتى. داستارحان ۇستىندە اڭگىمەدەن اڭگىمە ءوربىپ، قاجىلىق ساپار الدىندا وتىرعان  كۇلتايعا، بىزبەنەن بىرگە ارىستانباب پەن قاجى (قوجا -  نە رۋ، نە ۇلت ەمەس قوي. ءوزى دە وسىلاي ايتقانىمدى قالادى) احمەت ياسساۋي بابالارىمىزدىڭ جاتقان جەرلەرىنە  بىرگە زيارات جاساپ قايتۋىن ءوتىنىش ەتىپ ەدىم، ۇزاق سوزگە بارماي، كەلىسە كەتكەنى.

      سول ساپار بارىسىندا كۇلتايدىڭ كوزىنە جاس الىپ تۇرىپ، ارىستانباب اۋليەنىڭ رۋحىمەن تىلدەسكەنىنە كۋا بولىپ، كينوعا ءتۇسىرىپ العانمىن. «بابام-اۋ، ءسىز قانداي ۇلكەن ادام ەدىڭىز. مەن تۇرەگەلىپ تۇرىپ ءسىزدىڭ تىزەڭىزگە ازەر بوي تەڭەستىرىپ تۇرمىن عوي. ءجۇزىڭىز قانداي مەيرىمدى ەدى...»- دەپ باستالاتىن ۇزاق اڭگىمەسى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەسىمدە. كەزىندە بۇل اڭگىمە ء«سىز ارۋاقپەن سويلەسە بىلەسىز بە؟» دەگەن تاقىرىپپەن «قازاقستان» تەلەارناسىنان ارنايى حابار دا بولىپ بەرىلگەن (حابار كوشىرمەسى مەندە ساقتاۋلى).  كۇلتاي، سول ءبىر ءبىز ءۇشىن تاڭسىق  قىزىق اڭگىمەسىنىڭ سوڭىندا، ءوزىنىڭ قاجىلىق ساپارعا  نيەت ەتكەنىن، مەككەگە قۇرمان باۋىرىمەن بىرگە دايىندالىپ وتىرعانىن ايتىپ، ارىستانباب اۋليەدەن جولىنا باتا سۇرادى. وسى ارادا ءبىر شاما ۇنسىزدىك ورنادى. سول ۇنسىزدىكتەن سوڭ كۇلتاي ارىستانباب بابامىزدان جول سەرىگى قۇرماننىڭ قاجىلىققا بارا المايتىنىن ءبىلدى.  «بابام-اۋ، ەندى مەنىمەن كىم جول سەرىك بولىپ بارادى؟»- دەگەن  ساۋالىنا، تاعى دا ءبىرشاما كىدىرىستەن سوڭ، «قاسىڭدا تۇرعان باقتىبايمەن بىرگە باراسىڭ»-دەگەن ءسوزىن ەستىدىم. بۇل حابارعا كۇلتايدان بۇرىن مەن تاڭ قالدىم. مەككەگە بارمايتىنىم وزىمە ايان بولاتىن. وسى ساپاردىڭ الدىندا عانا  «بارىپ قايت» - دەپ ۇگىتتەگەن  جىگىتتەرگە، تەلەديداردان ءدىني حابارلاردى جۇرگىزسەم دە قاجىلىققا ءوزىمنىڭ تولىق دايىن ەمەستىگىمدى ايتىپ ازەر اقتالعانمىن. «جانىبەك – تارحان» فيرماسىنىڭ جەتەكشىسى مارقۇم ەربولات تولەگەنوۆ دەگەن مىڭ بولعىر دوسىمىز،  تاريحتا قازاقتىڭ بولاشاعى مەن باقىتى ءۇشىن كۇرەسىپ، ەل ىرگەسىن بەكىتۋگە ۇلكەن ۇلەس قوسقان باتىر باباسى شاقشاق جانىبەك تارحاننىڭ ارۋاعىنا ارناپ، قاجىلىققا  جاياۋ بارۋدىڭ ۇلگىسى رەتىندە  ءبىرىنشى حالىقارالىق سۋپەرماروفون وتكىزگەلى وتىرعانىن، سونىڭ جەتەكشىلەرىنىڭ قاتارىندا بولۋعا شاقىرعاندا دا  كەلىسپەگەنمىن. كۇلتايدىڭ باسقا ساۋەگەيلىكتەرى راس بولسا دا، بۇل جولعىسى جالعان دەگەن پەندەلىك  ويمەن الماتىعا ورالعانمىن...

     ساپاردان ورالعاننان كەيىن جەتى كۇننەن سوڭ، سول كەزدەگى باس مۋفتي راتبەك نىسانباەۆ وزىنە شاقىردى. حازىرەتتىڭ بىردە كول، بىردە ءشول مىنەزىنە قانىقپىن. بارسام، بۇل جولى ءاي-شايعا قاراتپاي قولىما قاجىلىققا بارىپ قايتار تىكۇشاقتىڭ  بيلەتىن ۇستاتتى:

     - شىراعىم، قازاق تەلەديدارى تاريحىندا ءدىني ناسيحاتتى ءوزىڭ ومىرگە الىپ كەلدىڭ عوي، سەن  وسى قاجىلىق ساپارعا بىزبەن بىرگە بارىپ، مۇمكىندىگىڭ بولسا، ساپار بارىسىنداعى زياراتىمىزدى كينوڭا تۇسىرە كەلسەڭ، دۇرىس بولار ەدى -دەگەنى. باسقا جان بولسا تاڭىرقانباس ەدىم، باس ءمۋفتيدىڭ ءوزى  وسىلاي قولقا سالعان سوڭ ، سول ارادا ەسىمنەن تانىپ ابدارىپ قالدىم. «ارىستانباب باتاسىن الاردا ەستىگەن حابارىمنىڭ شىنىمەن-اق راس بولعانى ما؟!..»

      شەگىنەرگە - جەر، ايتارعا - ءۋاج قالمادى. جولعا دايىندالدىم. ماعان ويلاماعان جەردەن  وسىلايشا ارىستانباب اۋليەنىڭ الدىن-الا حابارلاۋىمەن جانە باتاسىمەن قاجىلىق ساپار ءناسىپ بولعان.

ەكىنشى, 2009 جىلى مەنىڭ عالىم رەتىندە ەمەس، تەك ءفالسافا ءىلىمىنىڭ ىقىلاستى جاناشىرى رەتىندە جارىققا شىعارعان ء«فالسافا - اللانىڭ ايان ءىلىمى» اتتى كىتابىم  («قازاقپارات» باسپاسى ، 2009ج.) -  ايان بولىپ تۇسەر  ءفالاسافا ءىلىمى ەڭ الدىمەن، كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءداستۇرلى يسلام ءدىنىن ۇستانىپ كەلگەن   ءبىزدىڭ قازاق حالقىنا قانشالىقتى قاجەتتىگىن جەتكىزۋمەن قاتار، ء«فالسافا – فيلوسوفيانىڭ اراپشالانعان ءتۇرى»- دەپ وقىتىپ جۇرگەن اتەيستىك كوزقاراستى ۇستانعان كەزەڭنەن قالىپتاسىپ قالعان ۇشقارى پىكىردەن الشاقتاتۋ، تىپتەن ارىلتۋ بولاتىن. ءفالسافا مۇسىلمان مادەنيەتىنىڭ تۋىندىسى  – سوعان وراي مۇسىلماندىق  ويلاۋ پرينتسيپتەرىنە نەگىزدەلگەن يسلام  ويشىلدارىنا ءتان ەرەكشە (ايان) ويلاۋعا باراتىن مەنتاليتەتتى مۇسىلماندىق دۇنيەتانىم، فيلوسوفيا – حريستياندىق مەنتاليتەت پايىمدارى نەگىزىندەگى ءىلىم.

     ۇلت رەتىندە بىزگە ەڭ الدىمەن قايسىسى جاقىن، قايسىسى قاجەت؟ بۇل - باز بىرەۋلەر ەلدى شوشىتىپ جۇرگەندەي حاليفاتتى اڭساۋ ەمەس، ءىلىمدى  يگەرۋ، ۇلتتىق قاجەتتىلىك. بۇل; «...ارينە، ءاربىر  ءىستىڭ باسشىسى اللا، ال ءبىلىم بۇلاعى – اريتوتەل»- دەگەن ءال كيندي مەن ءوزىمىزدىڭ ءال فارابيدەن باستالىپ كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءورىس الىپ وتىرعان قاسيەتتى ءىلىم عوي...

    زاڭ جۇزىندە ءبىز ءوزىمىزدى-ءوزىمىز قانشالىقتى قۇرساۋلاپ قويعانمەن، الەم حالىقتارى ءبىزدى مۇسىلمان مەملەكەتى رەتىندە تانيتىندىعىن جاسىرا المايمىز. سونىڭ ناقتىلى دالەلى 2011 جىلى الەم مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن يسلام كونفەرەنتسياسى ۇيىمىنا توراعالىق ەتۋىمىز. بۇل ۇيىمعا تەك مۇسىلمان مەملەكەتى عانا جەتەكشىلىك ەتەتىنى وسى ۇيىمنىڭ جارعىسىندا التىن ارىپپەن جازىلىپ قويعان. تاريحقا ءفالسافا (لادۋني) اتىمەن ەنگەن، ەلىمىزگە قاجەتتى وسىنداي ءىلىمدى ۇكىمەت پەن قازاق وقىمىستىلارى بۇگىنگى تاڭدا ەل عىلىمىنىڭ تورىنە شىعارۋ ورىنىنا ەسىگىنەن دە  سىعالاتپاي وتىر. نەگە؟.. ويتكەنى ۇلت رەتىندە سانامىز ءوزىنىڭ ەركىندىك  كەڭىستىگىنە  تولىق كوتەرىلگەن جوق. 

    قازىر «مادەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى نەگىزىندە العاش رەت گۋمانيتارلىق ءبىلىمدى مەملەكەتتىك تىلدە جەتىلدىرۋگە ارنالعان تولىق قور قۇرۋ جايلى كەڭ جانە اۋقىمدى ماسەلە قولعا الىندى. بۇل الەمدىك مادەنيەتتىڭ، عىلىمنىڭ، بۇكىل رۋحاني دۇنيەنىڭ ەڭ ۇزدىك ۇلگىلەرى تولىق قازاق تىلىندە سويلەۋى كەرەك دەگەن ءسوز. مۇنىمەن قاتار، قازاق حالقىنىڭ باي رۋحاني جانە مادەني مۇراسى دا جيناقتالۋدا. ەلىمىزدىڭ رۋحاني بايلىعى بولىپ سانالاتىن وسى ەڭبەكتەرگە  تاقىرىپتىق تالداۋ جاساساق، ءفالسافا تۋرالى جاق اشىلماعان. ال بۇل ءىلىم ەڭ الدىمەن، كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءداستۇرلى يسلام ءدىنىن ۇستانىپ كەلگەن قازاق حالقىنا قاجەت. وسى ءىلىم سانامىزعا سىڭەتىن بولسا،  بەتىمەن كەتكەن بەرەكەسىز گۋمانيزم ءدىني سانادان جوعارى اسقاقتاماي، بۇگىنگى تاڭدا جەگى قۇرتتاي ءورىس الىپ بارا جاتقان جاستار تاربيەسىندەگى يمانسىزدىقتان ارىلار ەدىك. ۇل - ۇياتىنا، قىز - قىلىعىنا ورالار ەدى. ۇرپاعىنا ۇمىتپەن قارار  الەم ءۇمىت ارتار ەل بولار ەدىك. ويتكەنى، اللاھتان ايان بولىپ تۇسكەن ءفالسافا، ەڭ الدىمەن  اردىڭ ءىلىمى.

     كىتاپتا ۇكىمەت الدىنا ناقتىلى مىناداي ۇسىنىستار قويىلعان.

     ءبىرىنشى، ءفالسافا (لادۋنيا) ءىلىمى ەل تاريحىندا ءوزىنىڭ تۇڭعىش قادامىن جاساعالى وتىرعاندىقتان بۇل ءىلىم جايلى ارنايى جەكە زاڭ قابىلداۋ. ويتكەنى توسىن جاڭالىقتى قابىلداپ ومىرگە ەنگىزۋ قاشان دا قيىنشىلىققا تۇسكەن. بولماعان جاعدايدا رەسپۋبليكا پرەزيدەنتى اكىمشىلىگى نە ۇكىمەت قۇرىلىمىندا ءفالسافا ءىلىمىنىڭ عىلىم جۇيەسىندەگى ءوز ورىنىن ايقىنداپ العانشا ءبولىم نە  فالسافالىق وي ورتالىعى عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىن اشۋ.

     ەكىنشى; قازاق عىلىمىنداعى ءفالسافا مەن فيلوسوفيانىڭ ارا جىگىن اجىراتۋ. ءبىزدىڭ ەلدەگى فيلوسوفيا ءىلىمى تۇتاس قالىپتاسقان ارمياسى بار ۇلكەن كۇش.  فيلوسوفتار - باسەكەلەس بولىپ قانا قويماي، كەلەشەك وزدەرىنە وكتەمدىك تانىتار ءفالسافا ءىلىمىنىڭ جەدەل وركەندەۋىنە بوگەت بولۋدىڭ بارلىق جولدارىن جاساپ باعادى.     

     ءۇشىنشى، رەسپۋبليكالىق  ء«فالسافا ءىلىمى» قاۋىمداستىعىن نە كەڭەسىن قۇرۋ.

     ءتورتىنشى، قازىر ەلىمىزدە فيلوسوفيا سالاسىندا كاسىبي بىلىكتى «فيلوسوف-اۋدارماشىلار» توبى قالىپتاسىپ وتىر. بۇلاردىڭ باسىم بولىگى فيلوسوفيا مەن ءفالسافانى ورىس تىلىندەگى نۇسقادان اۋدارۋشىلار. ەندىگى جەردە  ء«فالسافا-اۋداماشىلارى» اتتى جاڭا ماماندار توبىن  قۇرۋ كەرەك. ماقسات - ورتاعاسىرلىق ءفالسافاشىلار ەڭبەگىن تۇپنۇسقادان قازاق تىلىنە تىكەلەي اۋدارۋعا قول جەتكىزۋ.

     بەسىنشى, يسلام مەن ءفالسافا ءىلىمىنىڭ بىرىگەتىن دە، بولىنەتىن دە جەرى بار. وسىنى جۇيەگە ءتۇسىرۋ. بۇل ورايدا كەزىندە حريستيان ءدىنىن قورعاۋ ءۇشىن حريستيان ءىلىمىن فيلوسوفيادان تولىق ءبولىپ العىسى كەلگەن اپولوگەتتەر تاجىريبەسى بىزگە ساباق بولۋى كەرەك.

      بۇل ۇسىنىستار، ارينە، بولاشاقتىڭ جۇمىسى. قازىر وسى جۇمىستارعا باستاماشى بولۋ ءۇشىن قۇرىلعان ء«ال فارابي جانە احمەت ياسساۋي اتىنداعى حالىقارالىق ءفالسافا قورى»  بەسىگىندە تۇنشىعۋدا. قۇرىلعان بۇل قور ءوز جۇمىسىن الىپ كەتۋ ءۇشىن، ۇكىمەت تاراپىنان ەلىمىزدە قازىرگى تاڭدا جۇمىس جاساپ وتىرعان عىلىمدى قارجىلاندىرۋداعى  بازالىق، گرانتتىق، نە ماقساتتى باعدارلامالىق ءتاسىل نەگىزدەرىنىڭ بىرىنەن، قارجى بولدىرتۋگە ناقتىلى كومەك قاجەت.

     ءفالسافا - حالىققا دا، مەملەكەتكە دە وتە قاجەت مۇعجيزا ءىلىم. تىلسىمنىڭ وسى ەرەكشەلىكتەرىن تۇسىندىرگەلى ادام ساناسىنىڭ باستاۋىن ىزدەگەن عۇلاما يبن ارابي، حاق تاعالا مەن پەندەنى ءبولىپ قاراستىرىپ، مىناداي تۇجىرىم ايتقان. “...كامىل ادام قۇدىرەتى - قۇدايدىڭ كولەڭكەسى نەمەسە ءابسوليۋتتى ماندەگى كەرەمەتتىڭ قىسقاشا شاعىن كورىنىسى. ادام ەشقاشان قۇدايدىڭ قاسيەتتەرىنە يە بولماق ەمەس. حاقتىڭ ءبىلىمى – ماڭگىلىك، ال ادامنىڭ ءبىلىمى پايدا بولعان. جاسالۋشىدا جاساۋ قۇدىرەتى بولمايدى. كىمدە جۇرەك بولسا سوعان وسيەت، كىمدە اقىل بولسا ەمەس. سەن اللاعا ونى كورىپ تۇرعانداي قۇلشىلىق جاسا. جاراتقاننىڭ ءمانىن  پايعامبارلار مەن سوپىلار اراسىنان شىققان تەولوگتاردان وزگە ەشبىر عالىمدار  بىلگەن ەمەس. تەورياشىلدىق ونى ەشۋاقىتتا اشا المايدى، ول جولداعىلار قاشان دا  ايدالاعا لاعىپ كەتەدى...”. عۇلاما ايتقان بۇل تۇجىرىم راستىعىن مارتەبەلى ۋاقىت مويىنداعالى قاشان. سولاي بولا تۇرا  مۇحاممەد (ع.س.) پايعامبار زامانىنان  باستالىپ يسلام ءميستيتسيزمى اتالىپ   جۇرگەن ميستيكالىق وسى ءىلىم ەلىمىزدە ءوز جاناشىرىن تاپپاي كەلەدى.

     2006 جىلى ارىستانبابقا كەزەكتى زيارات جاساپ بارعانىمدا، سول جىلى مەكتەپ ءبىتىرىپ جوعارى وقۋ ورىنىنا تۇسۋگە نيەت قىلىپ جۇرگەن اقەركە ەسىمدى ءبىر بويجەتكەن قىز بالانىڭ ارقاسى كوتەرىلىپ، ارىستانباب بابامىز بولىپ،  ونشاقتى ادامنىڭ كوزىنشە  ماعان قادالا قاراپ مىناداي ءسوز ايتتى:

     -  باقتىباي شىراعىم، نيەتىڭ دۇرىس تا شىعار، بىراق سەن جازعان ء«فالسافا – اللانىڭ ايان ءىلىمى» دەگەن كىتابىڭداعى ايتپاق ويىڭدى، وسى توپىراقتا وسكەندەردەن العاش عىلىمي تۇرعىدان تۇجىرىمداپ جازعان مەنىڭ شاكىرتىم - ءال فارابي باباڭ. جاتىرمىن عوي، مەن دە وسىندا... تىرشىلىكتە كىم قايدا قالماعان. ونىڭ سۇيەگى، قازىر ىزدەپ تاۋىپ الدىڭدار عوي، مەنىڭ سىلتەۋىممەن ءىلىم ىزدەپ ءجۇرىپ شام شاھارىندا قالدى. وسى وتىرارداعى باي كىتاپحانانىڭ  قاجەتتى كىتاپتارىمەن سۋسىنداعان عۇلامانى، اللانىڭ يلاھي ءىلىمى تۇسكەن، سول كەزدە الەمنىڭ ەڭ وزىق ءبىلىم ورداسىنا اينالعان اراب ەلىنە مەن جول سىلتەگەن ەدىم...  جاتقان جەرىنەن توپىراق الىپ كەلىپ وسىندا بەلگى قويۋشىلار، «عۇلامانىڭ رۋحى كەلدى»- دەپ بورىكتەرىن تەككە كوككە اتىپ ءجۇر. رۋحى ءالى تولىق ورالعان جوق. ورالسا - سول رۋحتىڭ ءوزى-اق كوتەرىپ، بۇگىندە ەلدە كوزگە تۇسەردەي ءبىراز جۇمىس ىستەلىپ قالعان بولار ەدى. عۇلاما عالىمنىڭ رۋحى ەلىنە ورالۋى ءۇشىن،  نيەت ەتىپ بارعان يماندى جاندار، باراردا، بارعاندا قۇربان شالىپ، جاراتۋشىدان ەلدىك تىلەك تىلەۋلەرى قاجەت. مۇنداي ءراسىمدى يماني جولمەن ءتۇسىنىپ اتقارىپ جاتقان كىم بار؟ بايقايمىسىڭ، قازىر ءفارابيدىڭ ەڭبەگى دەگەن كىتاپ كوبەيىپ كەتتى. ءانا ءبىر قۇرعان قورلارىڭ  ارقىلى شىعىپ جاتقان اتەيست عالىمداردىڭ ورىسشادان اۋدارىلعان ءبىر اۋدارماسى بىرنەشە كىتاپقا ەنىپ، جۇرتتى شاتاستىرىپ، قالاماقىعا قارىق بولىپ ولار جاتىر... سونى باقىلاپ جانە سوعان ءبىلىمى جەتىپ وتىرعان جان بالاسى بار ما؟ ۇيىڭدەگى عازاليدىڭ كىتابىندا نە دەپ ايتقان; “...مەن فيلوسوفتاردىڭ بىرنەشە پاراعا، ال ولاردىڭ عىلىمى – بىرنەشە ساتىلارعا بولىنەتىنىن كوردىم. بىراق، ول تولىپ جاتقان پارالاردىڭ قايسىسىنا جاتپاسىن ولاردىڭ كونەلەرى مەن وتە كونەلەرىنىڭ جانە كەيىنگىلەرى مەن ەرتەدەگىلەرىنىڭ اراسىندا ءبىرىنىڭ شىندىققا جۋىق، ەكىنشىسىنىڭ قاشىق بولۋى ماعاناسىندا ۇلى الشاقتىق جاتقانىمەن، بارلىق فيلوسوفتاردا ءسوزسىز ءبىر عانا تاڭبا – سەنىمسىزدىك پەن قۇدايسىزدىق تاڭباسى جاتىر”-دەگەن. دەمەك، سەنىمسىزدىك پەن قۇدايسىزدىق تاڭباسى بار عالىمداردان، ءفالسافا تۋرالى فالسافالىق ناقتىلىقپەن جازىلعان تولىمدى ەڭبەك كۇتۋگە قانداي نەگىز بار؟.. ءفالسافا ءىلىمىنىڭ  ايتارى دا، اۆتورلارى دا ەرەكشە جان بولماۋشى ما ەدى؟..

     بۇل جۇمىسپەن تۇبەگەيلى اينالىسامىن دەسەڭ، اللا تىلەگىڭە وراي جول سالسا، الدىمەن عۇلاما باباڭنىڭ باسىنا زيارات جاساپ  قايت. سوندا عانا وركەنىڭ اشىلىپ، قولعا العان ويىڭدى جۇزەگە اسىرۋعا مۇمكىندىگىڭ مولايادى...

     ...قاسيەتتى اۋليە ارىستانباب بابامىزدىڭ باسىنا زيارات جاساپ بارعانداعى ءوزىم كۋا بولعان وسى ەكى وقيعا ماعان وسى ماقالانى جازۋعا تۇرتكى بولدى. سونىمەن، - پىرمۇعان ارىستانباب اۋليە كىم?

باقتىباي اينابەكوۆ

(جالعاسى بار)

Abai.kz