الەمدىك ەكونوميكاداعى داعدارىستىڭ سەبەپتەرى مەن سالدارى:

كەشە، بۇگىن، ەرتەڭ

الەمدىك ەكونوميكالىق داعدارىستىڭ بىرتىندەپ سايابىرسىعاندىعى بايقالعانمەن، ونىڭ جالعاسۋ ىقتيمالدىعى ازايعان جوق. بۇل تۇجىرىمداماعا دالەل رەتىندە بىرنەشە دايەك كەلتىرەيىك، ەكونوميكالىق داعدارىستىڭ العىشارتتارىن انىقتاپ كورەيىك.

بىرىنشىدەن، الەمدىك ەكونوميكا اقش سەكىلدى نەگىزگى تۇتىنۋشى نارىقتىڭ كورسەتكىشىنە ارقا سۇيەدى. ياعني امەريكان ەكونوميكاسىنىڭ جاعدايىنا بايلانىستى وزگە ەلدەر ءوز ەكونوميكالىق ستراتەگياسىن انىقتاپ، سوعان قاراپ بوي تۇزەدى.

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن قۇرىلعان برەيتونۆۋدتىق ۆاليۋتالىق جۇيە امەريكان دوللارىنىڭ ۇستەمدىگىن ورناتتى. لوگيكا بويىنشا امەريكان دوللارى ءوزىنىڭ تولەمدىك مۇمكىندىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن التىنعا، ال الەمنىڭ وزگە مەملەكەتتەرىنىڭ ۆاليۋتاسى ءوز تولەم مۇمكىندىگىن دوللارعا بايلانىستى ايقىندادى. بۇل جۇيە ەكنىشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان جاپا شەككەن مەملەكەتتەردىڭ بيۋدجەتىن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا جۇزەگە اسىرىلدى. ول كەزدە مارشالل جوسپارى بويىنشا ەۋروپا ەلدەرىنىڭ ەكونوميكاسىن قالپىنا كەلتىرۋ جولىنداعى كومەك تەك اقش دوللارى ارقىلى بەرىلدى، ياعني الەمدەگى اقش دوللارىنىڭ رەزەرۆتىك ۆاليۋتاعا اينالۋىنا بارلىق جاعداي جاسالدى. الايدا، اقش پەن كسرو اراسىندا گەوستراتەگيالىق باسەكەلەستىكتى قامتاماسىز ەتۋگە دەگەن ىنتا اقش شىعىندارىنىڭ وسۋىنە الىپ كەلدى. ناتيجەسىندە دوللاردى التىنمەن قامتاماسىز ەتۋ مۇمكىندىگى شەكتەلە باستادى. اقش بۇل جاعدايدا پرەزيدەنت ريچارد نيكسون تۇسىندا دوللاردى التىنمەن قامتاماسىز ەتۋدەن باس تارتتى. ارينە الەمدىك ەكونوميكا تۇرعىسىنان بۇل جاعىمسىز قۇبىلىس قارسىلىق تۋدىردى. فرانتسيا پرەزيدەنتى گەنەرال شارل دە گولل ءوز ەلىنىڭ تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن اقش دوللارى تيەگەن ەكى كەمە جىبەرىپ التىنعا ايىرباستاتسا، گەرمانيا دا وسى جولدى قولدايتىندىعىن جاسىرمادى. دەگەنمەن وزگە مەملەكەتتەر، ال ۋاقىت وتە كەلە فرانتسيا مەن گەرمانيا دا اقش-تىڭ اقشا شىعىراتىن ستانوگىنا تاۋەلدى ەكەندىگىن مويىنداپ، ءوزىنىڭ التىن قورلارىنىڭ نەگىزگى بولىگى اقش دوللارىنان تۇراتىندىعىن ەسكەرە وتىرىپ اق ءۇي اكىمشىلىگىمەن كەلىسۋگە ءماجبۇر بولدى. بۇل ۇدەرىس بۇگىنگى كۇنى دە جالعاسۋدا. تۇجىرىمدىق تۇرعىدان ەشتەڭە وزگەرگەن جوق. بارلىق دەرلىك مەملەكەتتەر ءوزىنىڭ التىن قورىن ءالى كۇنگە دەيىن اقش دوللارىندا ۇستاپ كەلە جاتىر. بۇل الەمدىك ەكونوميكا اقش دوللارىنا تاۋەلدىلىكتەن ايرىلعان جوق دەگەن تۇجىرىمداماعا اكەلەدى. الەمدىك داعدارىستىڭ نەگىزگى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى رەزەرۆتىك ۆاليۋتانىڭ اقش دوللارى بولۋى وزگەرى-ءسسىز قالىپ وتىر. بۇعان دالەل رەتىندە سوڭعى ۋاقىتتاردا ورىن العان تمد ەلدەرىندەگى ۆاليۋتالىق وزگەرىستەردى ايتۋعا بولادى.

اقش-تىڭ بيۋدجەتتىك ساياساتى داعدارىس ۋاقىتىندا ۇلكەن وزگەرىستەرسىز ءوز جالعاسىن تاپتى. اق ءۇي اكىمشىلىگى ەشتەڭەمەن قامتاماسىز ەتىلمەگەن دوللاردىڭ ەميسسياسىن كوبەيتپەسە ازايتقان جوق. مەملەكەتتىك بيلىك قارجىلىق تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن جەكە بانكتەر مەن ينۆەستيتسيالىق كومپانيالاردىڭ شىعىندارى مەن قارجىلىق مىندەتكەرلىكتەرىن كەڭىنەن ساتىپ الۋعا كىرىستى. بۇل پروتسەستى قارجىلاي قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن جاڭا دوللار تولقىنى باسىلىپ شىعارىلدى. وباما ۇكىمەتىنىڭ زارداپ شەككەن الەۋمەتتىك توپتاردى قولداۋ ساياساتى شىعىندار قاتارىن ونان ءارى مولايتتى. بۇل ءۇشىن ستانوكتا تاعى جاڭا اقشا باسىلدى، ياعني تۇجىرىمدامالىق جانە ينستيتۋتسيونالدىق تۇرعىدان اقش ەكونوميكاسىندا ۇلكەن وزگەرىستەر بولدى دەۋگە نەگىز جوق. بۇل داعدارىستىڭ ينستيتۋتسيونالدى ياعني جۇيەلىك نەگىزدەرى جويىلعان جوق دەگەندى بىلدىرەدى.

         داعدارىستىڭ ەكىنشى سەبەبى اقش ەكونوميكاسىنىڭ ءوسۋ ورنىنا تەجەلۋى بولاتىن. بۇل ءبىرىنشى كەزەكتە ەكونوميكانىڭ جۇيەلىك ديۆەرسيفيكاتسيالانباۋىنان تۋىنداعان داعدارىس ەدى. ياعني حح عاسىردىڭ 60-70 جىلدارىنان بەرى دامىعان ەلدەردىڭ ەكونوميكاسىندا ءوندىرىس، اۋىل شارۋاشىلىعى سەكىلدى ماتەريالدى سەكتورلارعا قاراعاندا قىزمەت كورسەتۋ سالاسى باسىمدىققا يە بولدى. جالپى ۇلتتىق ءونىمنىڭ نەگىزگى بولىگىن ينتەللەكتۋالدى ەڭبەك پەن قىزمەت كورسەتۋدەن قۇرالۋى جانە ەكونوميكانىڭ دامىعاندىعىنىڭ نەگىزگى كورسەتكىشى رەتىندە مويىندالۋى بۇل سالاعا باسىمدىق بەرۋگە يتەرمەلەدى.

الايدا، قىزمەت كورسەتۋ سالاسىنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى تاۋەكەلدىڭ جوعارىلىعىندا. ناقتى تاۋار وندىرىسىندە نەگىزگى كەپىل تاۋاردىڭ ءوزى، ياعني ماتەريالدىق قۇندىلىق بولىپ ەسەپتەلسە، قىزمەت كورسەتۋ سالاسىندا كەپىل رەتىندە يدەيا نەمەسە وي باعالانادى. شىن مانىندە بۇل ويدىڭ دۇرىس بۇرىستىعى، قولدانىسقا ەنۋ مۇمكىندىگى تەك تۇتىنىس بارىسىندا انىقتالادى. ال يدەيا تۇتىنۋدان بۇرىن ءتۇرلى ينۆەستيتسيالاردى تالاپ ەتەدى. ياعني شىن مانىندە يدەيا نەمەسە ينتەللەكتۋالدى مەنشىك جارامسىز دەپ تابىلعان جاعدايدا بۇل شىعىنداردىڭ ورنى تولماسى انىق. بۇل ەكونوميكانىڭ قۇرىلىمدىق ەرەكشەلىگى ء الى كۇنگە دەيىن اياعىنا دەيىن شەشىلمەگەن كۇردەلى ماسەلە كۇيىندە قالىپ وتىر.

بۇدان باسقا داعدارىستىڭ الەمدىك سيپاتقا يە بولۋى وسى ۋاقىتقا دەيىن بەلسەندى ءوسىم كورسەتىپ كەلە جاتقان قىتاي، رەسەي سەكىلدى مەملەكەتتەردىڭ ەكونوميكالىق ءوسىمىن كەشەۋىلدەتۋدە. بۇل اسىرەسە ەكسپورتىنىڭ نەگىزگى بولىگىن شيكىزات قۇرايتىن مەملەكەتتەرگە قاۋىپتى قۇبىلىس. سەبەبى، شيكىزاتتى ءوسىم ۇستىندەگى ەكونوميكا عانا بەلسەندى تۇتىنا الادى. سۇرانىستىڭ تومەندەۋى شيكىزات قۇنىن تومەندەتەدى. تيىسىنشە شيكىزاتقا دەگەن سۇرانىستىڭ ازايۋى شيكىزات ەكسپورتىمەن اينالىساتىن ەلدەردىڭ تابىسىن ازايتادى. بۇدان ءارى قاراي بۇل جۇيەلىك داعدارىسقا اكەلۋى زاڭدى. سەبەبى جەتكىلىكتى دارەجەدە ديۆەرسيفيكاتسيالانباعان ەكونوميكا جاعدايىندا، مەملەكەتتىڭ شىعىندارىن قالىپتى ۇستاپ تۇرۋ قيىندىقتار تۋدىرادى. بۇل ءوز كەزەگىندە مەملەكەتتىڭ ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ مەن دامۋ باعدارلامالارىنا قارجى ءبولۋ مۇمكىندىگىن شەكتەيدى.

         داعدارىستىڭ ءۇشىنشى سەبەبى - رەتسىز تۇتىنۋدىڭ ناتيجەسىندە ماتەريالدىق قۇندىلىق قۇنىنىڭ ءوسۋى. ينۆەستيتسيالاردىڭ ەڭ جىلدام پايدا اكەلەتىن، قايتارىمدىسى - قۇندى قاعازدارعا سالىنعان ينۆەستيتسيالار بولىپ تابىلادى. بۇل قارجى نارىعىنىڭ جىلدام وسۋىنە تىكەلەي ىقپال ەتكەن فاكتورلاردىڭ ءبىرى. قارجى نارىعىنداعى الىپساتارلىق (سپەكۋلياتسيا) قۇندى قاعازداردىڭ قۇنىن ەسەلەپ ارتتىرىپ جىبەردى. ال كومپانيالاردىڭ تابىسى وزگەرىسسسىز قالدى. بۇل جاعدايدا تابىستىڭ ينۆەستيتسيالار كولەمىنە ساي كەلمەۋى ينۆەستيتسيالاردىڭ بۇل سالالاردان كەتۋىنە سەبەپكەر بولدى. تيىسىنشە بۇل قۇندى قاعازدار نارىعىنىڭ قانشالىقتى قورعانسىز ەكەندىگىن كورسەتتى. سەبەبى قۇندى قاعازدار قۇنىنىڭ قۇلدىراۋى ينۆەستيتسيالىق كومپانيالار تابىسىنىڭ تومەندەۋى جانە ولاردىڭ نەسيەلىك مۇمكىندىگىنىڭ تومەندەۋىمەن ەرەكشەلەندى. تيىسىنشە اقش ۇكىمەتى بۇل ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن ەڭ ءىرى ينۆەستيتسيالىق كومپانيالار مەن بانكتەردىڭ نەسيەلەرى مەن قارىزدارىن ساتىپ الۋعا ءماجبۇر بولدى.  بۇل تاعى دا ەشتەڭەمەن قامتاماسىز ەتىلمەگەن دوللار باسۋ ۇدەرىسىن جالعاستىردى.

ونىڭ ۇستىنە بۇل قارجىنى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن مەملەكەت ءوزى قارىزدىق مىندەتكەرلىكتەردى موينىنا الۋعا ءماجبۇر بولدى. مەملەكەتتىڭ رەتتەۋشىلىك ءرولى مۇندا شىعىنداردىڭ كوبەيۋىنە سوقتىرعاندىعى ءسوزسىز. ارينە ينۆەستيتسيالىق كومپانيالاردىڭ اقشامەن تولىقتىرۋ ساياساتى قىسقا مەرزىمدى باسىمدىقتاردا تيىمدىلىك كورسەتكەنىمەن، ۇزاق مەرزىمدى ەكونوميكالىق ءوسىمدى قامتاماسىز ەتە المايتىندىعى انىق. بۇل ماسەلەنى باسقا تۇسىنان قاراستىرار بولساق، داعدارىستىڭ باستاماسى قامتاماسىز ەتىلمەگەن نەسيەلەر بەرۋمەن اينالىسقان بىرقاتار يپوتەكالىق كومپانيالار بانكروتتىعىنان بولدى. شىن مانىندە امەريكاندىق قارجىگەرلەردىڭ قارجىلىق تاۋەكەلدى ەسەپتەۋدەگى باستى ەرەكشەلىگى ونى دۇرىس جوسپارلاماۋىندا. مىسالى ءسىزدىڭ تولەم مۇمكىندىگىڭىز جوعارى دەلىك. ياعني بانك سىزگە نەسيە بەرگەندە ءسىزدىڭ جۇمىستان تابىسىڭىزدىڭ تومەندەۋ نەمەسە جوعارىلاۋ مۇمكىندىگىن، جاسىڭىزدى جانە نارىقتىڭ دامۋ تەندەنتسيالارىن ەسكەرە وتىرىپ نەسيە بەرەدى. ال سىزبەن بىردەي دارەجەدە نەسيە الاتىن وزگە ادامنىڭ تولەۋ مۇمكىندىگى سىزدەن تومەن جانە الەۋمەتتىك جاعدايى تۇراقسىز دەلىك. بۇل جاعدايدا بانك ەلەمەنتارلى ەسەپتى نەگىزگە الا وتىرىپ، ەكى بورىشكەرگە تەڭ شارتتاردا نەسيە بەرىپ، تيىسىنشە تاۋەكەلدى ەكى تۇلعانىڭ اراسىندا تەڭ بولەدى. ءبىرىنشى ساناتتاعى تابىسى تۇراقتى بورىشكەرلەردىڭ سانى ازايۋىنا بايلانىستى، نەسيە بەرۋشى بۇل پروتسەستى توقتاتپاي قايتا تاۋەكەلى مول كرەديتورلارعا قارىز بەرۋگە ءماجبۇر. بۇل پروتسەسس بىرنەشە زاڭدىلىققا نەگىزدەلەدى:

– كەز كەلگەن ينۆەستور قاراجاتتىڭ جاي جاتقانشا، اينالىمعا ءتۇسىپ تابىس اكەلۋىن قالايدى. دەمەك، لوگيكالىق تۇرعىدان تاۋەكەلى مول بولسا دا يپوتەكا سەكىلدى كۇماندى جەكە كرەديتتەردى بەرۋگە ءماجبۇر;

– بانكتەردىڭ نەسيە بەرۋ ساياساتىنا ەكونوميكانىڭ جەكەلەگەن سەكتورلارى، اسىرەسە، قۇرىلىس تاۋەلدى. قۇرىلىس كومپانيالارىنىڭ وزدەرى بۇل بانكتىڭ بورىشقورى بولىپ تابىلادى. ياعني قۇرىلىس كومپانياسىنىڭ تابىسىنىڭ ءوسۋى بانك تابىسىنىڭ وسۋىنە ىقپال ەتەدى. ال بۇل ءوز كەزەگىندە قامتاماسىز ەتىلمەگەن بورىشتاردىڭ كوبەيۋىنە اكەلەدى;

– يپوتەكالىق سەكتوردىڭ دامۋى جىلجىمايتىن مۇلىك قۇنىنىڭ وسۋىنە تىكەلەي ىقپال ەتەدى. سەبەبى نارىق زاڭى بويىنشا نارىقتاعى باعانى بەلگىلەيتىن – سۇرانىس. جەڭىل الىناتىن كرەديتتەر تۇتىنىسىنىڭ كوبەيۋى تيىسىنشە جىلجىمايتىن مۇلىك قۇنىنىڭ وسىمىنە الىپ كەلەدى. بۇل ءوز كەزەگىندە بانكتە كەپىلدەمەدە تۇرعان جىلجىمايتىن مۇلىكتىڭ قۇنى تۇراقتى تۇردە وسۋىنە جاعداي جاسايدى. الايدا، ەشتەڭەمەن قامتاماسىز ەتىلمەگەن نەسيە بەرىلۋى ونىڭ قايتارىم مۇكىندىگىمەن شەكتەلەدى، تيىسىنشە، نەسيە قايتارىلمايدى. نەسيە قايتارىلماعان جاعدايدا بانك ءوز شىعىندارىنىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن جىلجىمايتىن مۇلىكتى نارىققا شىعارادى. بۇل جاعدايدىڭ جۇيەلى تۇردە قايتالانۋى جۇيەلىك داعدارىس تۋدىرادى. وسى تەندەنتسيالار تەك اقش-تا ەمەس، وزگە دە مەملەكەتتەردە، سونىڭ ىشىندە قازاقستاندا دا ورىن الۋدا. اليانس بانكتىڭ بانكروتتىققا ۇشىراۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبىنىڭ ءبىرى جەتكىلىكتى قاماتاماسىز ەتىلمەگەن جەكە نەسيەلەردىڭ بەرىلۋىندە. مەملەكەتتەردىڭ بۇل سەكتورداعى جاعدايدى وڭتايلاندىرۋدى تىرىسقانىمەن، داعدارىستىڭ بۇل سەبەبى دە وڭ شەشىمىن تاپپادى.

تاعى ءبىر سەبەپ رەتىندە رەسەيدىڭ قىرىمدى قوسىپ الۋىنا بايلانىستى حالىقارالىق قاۋىمداستىق تاراپىنان قولدانىلىپ وتىرعان ىقتيمال سانكتسيالاردى قوسىڭىز. ەۋروپانىڭ التەرناتيۆتى قاينار كوزدەردەن شيكىزات الۋى، قارجىلىق سالاداعى سانكتسيالار ءسوزسىز تەك قانا ايماقتىق ەكونوميكاعا ەمەس، عالامدىق ەكونوميكاعا دا كەرى اسەرىن تيگىزبەي قويماسى انىق.

بۇل داعدارىس قازاقستانعا قالاي ىقپال ەتۋى مۇمكىن؟

 قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ نەگىزگى ەكسپورتتاۋشى ونىمدەرى شيكىزات بولعاندىقتان الەمدىك ەكونوميكانىڭ دامۋىنىڭ تەجەلۋى شيكىزات تۇتىنۋدى شەكتەيدى، ونىڭ ۇستىنە رەسەيگە قولدانىلاتىن سانكتسيالار شيكىزاتپەن بايلانىستى بولسا ەكونوميكالىق شىعىنداردىڭ كوبەيۋىنە الىپ كەلۋى مۇمكىن.

اقش پەن رەسەي اراسىندا ورىن الۋى مۇمكىن ۆاليۋتالىق «سوعىستىڭ» ناتيجەلەرى قازاقستان ۇلتتىق ۆاليۋتاسىنا كەرى اسەرىن تيگىزۋى ىقتيمال. سەبەبى قازاقستاننىڭ التىن قورى ۆاليۋتالىق قاقتىعىسقا قاتىسۋ ىقتيمالدىعى بار بارلىق تاراپتارمەن تىعىز بايلانىستى، ويتكەنى الەمدىك نارىقتا شيكىزاتتى ساۋدالاۋ اقش دوللارىمەن جۇزەگە اسىرىلادى. ياعني مەملەكەتكە كىرىس اقش دوللارىمەن كەلەدى. التىن قورىمىزدىڭ ءبىر بولىگى ەۋروپادا ساقتالاتىندىعى دا بەلگىلى ءجايت. ال رەسەي بولسا قازاقستاننىڭ بۇگىنگى كۇنى ەڭ ءىرى ەكونوميكالىق ارىپتەسى. ءرۋبلدىڭ قۇلدىراۋى ۇلتتىق ءوندىرىستىڭ باسەكەگە قابىلەتتىگىن ساقتاپ قالۋ ماقساتىندا تەڭگەنىڭ ارزانداۋىنا دا ىقپال ەتەتىندىگى ءسوزسىز.

         سونىمەن، الەمدىك ەكونوميكالىق داعدارىس اياقتالدى دەۋگە ەرتەرەك! داعدارىستان شىعۋ پروتسەسى داعدارىس سەبەپتەرى جويىلعان كەزدە عانا باستالادى. بۇل ءوز كەزەگىندە ۇلتتىق جانە حالىقارالىق دەڭگەيدە كۇردەلى شەشىمدەردى تالاپ ەتەتىندىگى ءسوزسىز. سوندىقتان ەكونوميكالىق داعدارىستان قۇتىلدىق دەۋگە بىزگە ءال-ءازىر نەگىز جوق. بۇل ورايدا بىزگە قىراعىلىق، ۇقىپتىلىق، بولجامپازدىق، ىلكىمدىلىك كەرەك-اق! بوساڭسۋعا جول جوق. الاقايلاپ، «شاپكەمىزدى اسپانعا لاقتىرۋعا» ءالى ەرتە!

ەرگوبەك شىڭعىس

 Abai.kz