بۇل سۋرەتكە 1997 جىلى امەريكادا بولعانىمىزدا، نيۋ-يوركتەگى  بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ عيماراتىنان شىعىپ كەلە جاتقاندا ءتۇسىپ ەدىم. ەلىمىزدىڭ  سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ يۋنەسكو ىستەرى جونىندەگى باسقارماسىندا شەتەلدەرمەن مادەني بايلانىس ءبولىمىن باسقارىپ جۇرگەن كەزىمدە ء  ا.نۇرپەيىسوۆ، ز.قابدولوۆ، م.ماعاۋين، ر. نۇرعاليەۆ، ش. مۇرتازا، ءا.تارازي، ت.ب. جازۋشى، عالىم اعالار توبىن ءتۇزىپ، مۇحيت اتتاپ بارىپ،  حالىقارالىق كونفەرەنتسياعا قاتىسىپ، سوڭىرا ۆاشينگتون، نيۋ-يوركتى ارالاپ، يۋنەسكو-داعى قازاقستان وكىلدىگىندە بولعان ەدىك. ء باسپاسوز ارقىلى بۇرىننان كوزتانىس «بەيبىتشىلىك تاپانشاسىنىڭ»  ءمۇسىنىن كورگەن بەتتە-اق  قاسىندا سۋرەتكە تۇسكىم كەلگەن. جولباسشىلاردىڭ قاۋمالاۋىمەن كولىككە بەتتەگەن اعالارىمنان ءبىر ساتكە جىرىلىپ قالىپ، ء بىزدىڭ ەلشىلىكتىڭ سول تۇستاعى كەڭەسشىسى، كەيىن امەريكاداعى ەلشىمىز دە، سىرتقى ىستەر ءمينيسترىمىز دە بولعان  بەلگىلى مامىلەگەر ەرجان قازىحانوۆقا شىرتىلداق فوتواپپاراتىمدى ۇستاتا قويدىم. جوعارىداعى - سول ازاماتتىڭ تۇسىرگەن سۋرەتى. ەندى وسى ءبىر بۇكىل الەمگە ايگىلى، داڭقى دۇنيەگە دارىعان ەڭسەلى ەسكەرتكىش تۋرالى بىلگەن-تۇيگەنىمدى وقىرمانمەن بولىسپەكپىن.

وق شىعار ۇڭعىسى شىلبىرداي شيىرىلا بايلانىپ، تورتكۇل تۇعىردا تۇرعان  45 كاليبرلى «كولت» تاپانشاسىنىڭ  بۇل ايگىلى قولا ءمۇسىنى - «قاستاندىققا جول جوق!» (Non Violence) دەپ اتالادى. اۆتورى - شۆەد سۇڭعاتشىسى   كارل فرەدريك رەيتەرسۆەرد (Carl Fredrik Reutersward).  ليۋكسەمبۋرگ گەرتسوگتىگىنىڭ نيۋ-يورككە تارتۋى رەتىندە 1988 جىلى ورناتىلىپتى. بيىل رەيتەرسۆەرد اتتاي 80 جاسقا شىقتى.

تۇمىلدىرىق كيگەن قارشىعاداي بولىپ، تۇمسىعى تۇيىندەلگەن تاپانشانىڭ  تۇرقىن تۇبىنە بارىپ كورگەندە  بىردەن سالۆادور ءداليدىڭ ورەگە جايۋلى جۇمساق ساعاتتارى ەسىمە ءتۇستى – دالىرەك ايتسام، «زەردە تۇراقتىلىعى» كارتيناسى.  داليدە - كۇن استىنداعى ىرىمشىكتەي ەرىپ جاتقان ساعاتتار، مۇندا – وقپانى كۇرمەپ بايلانعان  قولا قارۋ.  ەكەۋىن بايلانىستىرىپ تۇرعان - سيۋررەاليستىك ستيل عانا.

قارۋعا «اۋزىن بۋعان وگىزدەي» دەگەن تەڭەۋ ءدال كەلە قويماس. سويتسە دە مىنا ەسكەرتكىشكە قاراپ تۇرعاندا سول تەڭەۋ ويىما ورالا بەرگەن ەدى. اۋزى بۋىلعان تاپانشا.  بەيبىتشىلىك رامىزىنە اينالعان پيكاسسونىڭ  سۋرەت - «كوگەرشىنى» مەن ەسىرتكى مافياسىنا قارسى كۇرەس سيمۆولىنا اينالعان بوتەرونىڭ ءمۇسىن - «كوگەرشىنىن» دە ەسكە سالادى. ويتكەنى، بۇل «تاپانشا» - دۇنيەدەگى  قاندى قىلمىس، قاساقانا كىسى ءولتىرۋ، قاستىق، زۇلىمدىق اتاۋلىنى اۋىزدىقتاۋدىڭ تاپقىرلىقپەن قويىلعان اسا كورنەكتى سيمۆولى.  2012 جىلى كولۋمبيانىڭ مەدەللين قالاسىندا فەرناندو بوتەرونىڭ «كوگەرشىن» ءمۇسىنىنىڭ قاتار قويىلعان ەكى نۇسقاسىن قولمەن سيپاپ كورگەنىمدى ايتا كەتپەسەم بولماس. مىناۋ سول سۋرەت:

ءبىرىنشىسىن ەن بايلىقتان ەسىرگەن ەسىرتكى بارونى قاندىبالاق كارلو ەسكوبار 1993 جىلى بومبا قويىپ، جارىپ جىبەرگەن سوڭ، قالا تۇرعىندارى ونى جاماپ-جاسقاپ جاتپاستان، قاسىنا  ودان اينىمايتىن جاڭا «كوگەرشىندى» قولادان قۇيىپ ورناتقان. سول جىلى ەسكوبار وققا ۇشىپ ولگەن. كوگەرشىن قۇستىڭ  كيەسى ۇرعانى انىق. قولادان سوعىلسا دا. ال سەكسەننەن اسقان بوتەرونىڭ كوزى ءتىرى. قوس «كوگەرشىنى»  قومدانىپ قونالقاسىندا وتىر.

مىنە، پيكاسسو، بوتەرو مەن  رەيتەرسۆەردت سياقتى الەمدىك ونەردىڭ حاس شەبەرلەرىن تۋىستاستىرىپ تۇرعان ورتاق تاقىرىپ -  قانتوگىسكە قارسىلىق، ادامگەرشىلىك، ومىرسۇيگىشىك يدەياسى ارقاسىندا ۇشەۋىنىڭ دە ولمەس ەسىمدەرى وركەنيەت تاريحىنا وشپەس ارىپتەرمەن بادىزدەلدى.

«تاپانشامىزعا» قايتا ورالساق، بۇل ءمۇسىننىڭ  قاعاز جۇزىندەگى تۇڭعىش نوباي-سۇلباسى شۆەدتىڭ لۋند قالاسىنداعى  «كەسكىندەر مۇراجايىندا» ("Skissernas museum")  قابىرعادا ءىلۋلى كۇيدە ساقتالۋدا:

ال سول مۇراجاي  الدىنداعى سايالى باقتىڭ شەتىندە بۇدان بىلاي ماڭگىلىك اتىلمايتىن تاپانشا-ءمۇسىننىڭ ءوزى تۇر:

ستوكگولمنىڭ جۇرت قىدىرىستايتىن جاياۋ كوشەcىنىڭ كورنەكتى تۇسىنا تىزەدەن كەلەتىن تاس تۇعىرعا ورناتىلعان كىسى بويىنداي قارۋدىڭ قورعاسىن تۇكىرىپ، اجال بۇركەتىن ۇڭعىسى ءجىپتىڭ ۇشىنداي بايلانىپ، ەندى قايتىپ وق ۇشپاستاي تۇيىلگەن. ەسكەرتكىش يدەياسىن جۇرتشىلىق كلاسسيك جازۋشى، نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى ە.حەمينگۋەيدىڭ «قوش بول، قارۋ» دەگەن پاتسيفيستىك رومانىمەن بايلانىستىرادى. كەيىنگى ۇرپاقتىڭ ءوز وسيەتىنە وسىنشالىق ىقىلاس بىلدىرەرىن قايران قالامگەر قايدان ءبىلسىن! جەرگىلىكتى جۇرت ءتىپتى «وسى ەسكەرتكىشكە پولكوۆنيك كولتتىڭ ءوزى كەلىپ، كورگەندە جىلاپ جىبەرىپتى دە الدى-ارتىنا قاراماي تۇرا جونەلىپتى» دەپ اڭىز ايتادى. بۇل ەندى وتىرىگى قىلتيىپ تۇرعان  قاۋەسەت. ويتكەنى جيىرما جاسىندا ءۇندىستاندا ساندالىپ ءجۇرىپ، وسى تاپانشانى ويلاپ تاپقان سەمۋەل كولت ءبىر عاسىر بۇرىن دۇنيەدەن ءوتىپ كەكەن. بىراق قارۋ جاساۋشى ونەرتاپقىش ءار قولدا جۇرگەن كولت تاپانشاسىن وزىنە كوزى تىرىسىندە قويىلعان ەسكەرتكىش دەپ ەسەپتەگەنى بەلگىلى. قايتكەنمەن دە مۇنداعى تۇرعىندار بۇل ەسكەرتكىشتى  شۆەد كورولدىعىنىڭ سوناۋ ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا مالىمدەگەن بەيتاراپتىعىنىڭ سيمۆولى دەپ سانايدى.

شۆەد ءمۇسىنشىسى ء وز تۋىندىسىنىڭ بىرنەشە نۇسقاسىن جاساپتى. سول بويىنشا اتاقتى الفرەد نوبەلدىڭ تۇقىمى مايكل نوبەل باسقاراتىن «قاستاندىققا قارسىلىق» قورى «تاپانشا» ء مۇسىنىنىڭ 20 داناسىن قولادان قۇيعىزىپ، الەمنىڭ ءار تۇكپىرىنە ورناتۋعا تاراتا باستاعان.  ونىڭ ەڭ ءبىرىنشىسى شۆەتسيانىڭ مالميو قالاسىندا 1985 جىلى قويىلعان:

«قاستاندىققا جول جوق!» مۇسىندەرىنىڭ بىرنەشەۋى  اۆتوردىڭ وتانى - شۆەتسيانىڭ مالميودەن باسقا بىرنەشە قالاسىندا - ستوكگولم،  گيوتەبورگ، تەبي، بۋروستا ورناتىلعان. سونداي-اق، بۇل مۇسىندەردى الەمنىڭ ءار قۇرلىعىنان: نيۋ-يوركتى قوسقاندا، بەرلين، لوس-انجەلەس، ليۋكسەمبۋرگ، لوزاننا، ليۆەرپۋل، كان، يوحاننەسبۋرگ، كەيپتاۋن،  پەكين قالالارىنىڭ كورنەكتى جەرلەرىنەن  ۇشىراستىرىپ، كوز سۋارۋعا بولادى. بۇل كۇنگە دەيىن «اۋزىن بۋعان تاپانشانىڭ» 16 ەسكەرتكىشى  الەمنىڭ 16 قالاسىنان تۇعىر تاپقانى بەلگىلى. دەمەك، ءالى تورتەۋى ءوز كەزەگىن كۇتۋدە...

فرانتسيانىڭ  كان قالاسىنداعى (نورمانديا) اسكەري مەموريالدىق كەشەننىڭ قاق ورتاسىنداعى اشىق الاڭقايداعى ەسكەرتكىش كورىنىسى مىناداي: 

كەيبىرەۋلەر رەيتەرسۆەرد بۇل مۇسىندەردى جاساۋدى ءوزىنىڭ جان دوسى، اتاقتى ء«بيتلزدىڭ» اتى اڭىزعا اينالعان  ءانشىسى، كومپوزيتور دجون لەننوننىڭ 1980 جىلى قيسىنسىز قاستاندىقتان قازا تابۋىنا بايلانىستى  قولعا العان دەسەدى. باسقا بىرەۋلەر ونى جوققا شىعارادى. ناق سولاي بولسا دا، بولماسا دا،  وسى ءبىر الەمدىك دەڭگەيدەگى تەڭدەسسىز تۋىندىنىڭ سومدالۋىنا سول جىلداردا دۇنيەدە قاندى  قاستاندىقتاردىڭ  قاسىرەتتى لاڭى ءۇستى-ۇسىنە ۇدەپ كەتۋىنەن بۇكىل ادامزاتتىڭ ازا بويى قازا بولىپ، كۇللى قوعامنىڭ جانى تۇرشىككەنى تۇرتكى بولعانى انىق. سوندىقتان دا بولار، لەننوننىڭ تاپانشا وعىنان قازا تاپقانىنا 20 جىل تولعاندا ونىڭ تۋعان قالاسى ليۆەرپۋلدە دە بيىكتىگى بەس مەترلىك وسىنداي ەسكەرتكىش  ەڭسە كوتەرگەن.

ءدال سونداي تاپانشا ءمۇسىنى سوكگولمنىڭ ورتالىعى دروتتينگگەتەن الاڭىندا دا تۇر:

ءبىر تۇيگەنىم، بەيبىتشىلىكتىڭ بەتكە ۇستارىنداي بۇل ەسكەرتكىش الەمنىڭ قاي قالاسىندا اتىشۋلى قاستاندىق جاسالسا سول جەرگە ورناتىلاتىن  كورىنەدى. ال ءبىزدىڭ الماتى كەنتىندە كۇنى كەشە  قايراتكەر ازاماتتار زامانبەك نۇرقادىلوۆ پەن التىنبەك سارسەنباەۆتى مەرت ەتكەن قانقۇيلى قاستاندىقتاردى قايدا قويامىز؟  قالاي ۇمىتامىز؟ الماتى قالاسىنا ولاردىڭ ارقايسىسىنا دەربەس قويىلار مۇسىندەردەن بولەك، وسىنداي قاساقانا جاسالعان قاندى قاستىق پەن وزبىرلىقتان ساقتاندىراتىنداي ءبىر ەسكەرتكىش كەرەك ەكەنى ايدان انىق قوي! ءالى كۇنگە دەيىن كۇرمەۋى كەسىلىپ، جۇمباعى شەشىلىپ بولماعان جەلتوقسان مەن جاڭاوزەننىڭ ءجونى ءبىر باسقا!

جوعارىدا، «قاستاندىققا قارسىلىق» قورى قولادان قۇيدىرعان 20 «تاپانشا» ءمۇسىنىنىڭ  16-سىن ءار جىلداردا الەمنىڭ 16 شاھارىنا تارتۋ رەتىندە تەگىن تاراتقانىن ايتتىم. دەمەك، ولاردىڭ ىشىنەن ءالى ورناتىلماعان 4  جادىگەر  بۇگىنگە دەيىن ءوز كەزەگىن كۇتىپ، قور قۇرىلتايشىسى مايكل نوبەلدىڭ قويماسىندا ساقتاۋلى جاتقانى انىق. مىنە، ەندەشە، سونىڭ بىرەۋىن ءبىزدىڭ الماتىعا ات-تۇيەدەي قالاپ، ساۋعاداي سۇراتىپ الدىرساق، اسپەتتەپ اكەلىپ، كورنەكتى الاڭنىڭ بىرىنە تۇعىرعا قوندىرساق دەگەن وي كەلەدى. بۇل ءبىزدىڭ اتوم قارۋىنان ءوز ەركىمەن باس تارتقان بەيبىتشىلىككە قۇشتار مەملەكەتىمىزدىڭ لاڭكەستىككە، قاستاندىققا، قاندى قىلمىسقا، زۇلىمدىق پەن زورلىق-زومبىلىققا، قانتوگىسكە، وزبىرلىققا قارسى ىمىراسىز كۇرەسى مەن بەيبىتشىلىككە، قوعامداعى تۇراقتىلىققا دەگەن ۇمتىلىسىن كورسەتەر ەدى! مىسالعا، مىناداي ءمۇسىن الماتىنىڭ تاقياسىنا تار كەلە مە؟

          مىنە، ءدال وسىنداي بەيبىت ءومىر بەينەسى الماتىنىڭ ءبىر الاڭىندا قاسقايىپ تۇرسا دەيمىن! ءتىپتى، مۇنداي  ەسكەرتكىشتىڭ بىرەۋىن ەمەس ەكەۋىن سۇراتساق،  ەكىنشىسىن «ماڭگىلىك دوسىمىز»، اقىرەتتىك كورشىمىز، كەدەندىك وداقتاسىمىزدىڭ استاناسى  ماسكەۋگە جىبەرتكەن ءجون بولار ەدى. قىزىل الاڭنىڭ قاق تورىندە، «پاتشا-زەڭبىرەكپەن» تايتالاسىپ، وسىنداي ء بىر بىتەۋ تاپانشا كرەملدىڭ سوعىسقۇمارلارىن تاۋبەگە شاقىرىپ تۇرسا دەيمىن. ويتكەنى،  بايى ولگەن قاتىننان بەتەر قاراداي تۇلدانىپ، قارا سۋدى تەرىس اعىزىپ، قاباعىن ءتۇيىپ قاتۋلانعان ماسكەۋ مەن كرەمل بۇرناعىسىن ايتپاعاندا، ءدال بۇگىنگى كەزدە جان-جاعىنا ىزعار شاشىپ، السىزگە الىمجەتتىك جاساپ، قۇدايى قوڭسىلارىنا قىرعي قاباق، قىر كورسەتىپ، قارۋ الا جۇگىرىپ، تىزەسى مەن جۇدىرىعىن باتىراتىنىن بايقاتىپ، شەكتەن شىققان قىساستىق پەن زورلىق-زومبىلىقتىڭ، وزبىرلىقتىڭ وشاعىنا اينالا باستاعان جوق پا؟

Abai.kz