قازاق ۇلتىنىڭ وتارلاۋشى ورىس بيلىگىنە قارسى باس كوتەرگەن ەڭ ءىرى كوتەرىلىستەردىڭ ءبىرى، ءارى بىرەگەيى بولعان قارقارا كوتەرىلىسىنىڭ 100 جىلدىعى جاقىنداپ كەلەدى. وسى ءبىر زۇلمات سالدارىنان 373 ءۇي ورتەنىپ، 1905 ادام وققا ۇشىپ، 684 ادام جارالانىپ، 1105 كىسى تۇتقىندالىپ، كەيىننەن ولاردىڭ دەنى ءىز-ءتۇسسىز جوعالعانىن تاريح دالەلدەسە دە، ءبىزدىڭ بيلىك سەلت ەتكەن ەمەس. ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ جوقتىعىنان با، جوق الدە ىرگەدەگى رەسەيدەن ءالى كۇنگە جۇرەكسىنە مە، قارقاراداعى سول ءبىر قاندى قىرعىندى ەسكە الۋعا، ازا تۇتۋعا دارمەنسىزبىز. نەگە؟

قارقارا كوتەرىلىسى – قازاقتىڭ قانداي باتىر ۇلت ەكەنىن كورسەتكەن، ايعاقتاعان كوتەرىلىس.  قارقارا كوتەرىلىسى – قازاق باس بىرىكتىرسە، ازات ەل بولا الاتىنىن دالەلدەگەن كوتەرىلىس. قارقارا كوتەرىلىسى – ارادا ءجۇز جىل وتسە دە، جاراسى جازىلماعان، باعاسى تولىق بەرىلمەگەن كوتەرىلىس. بۇل زۇلماتقا تاريحي باعا بەرۋ ءۇشىن مۇحتار اۋەزوۆ «قيلى زاماندى» جازدى. سونان كەيىن دە ۇلكەندى-كىشىلى تالاي شىعارمالار، ماقالالار جارىق كوردى. بىراق، حالىقتىڭ رۋحى قاناعاتتانىپ، تىنىشتالعان جوق. سەبەبى، مۇنداي ءىرى باس كوتەرۋدى بۇكىل ۇلت بولىپ، حالىق بولىپ ازا تۇتۋ قاجەت. قارقارا كوتەرىلىسىنىڭ قاھارماندارىن ۇلتتىق باتىر رەتىندە دارىپتەۋىمىز كەرەك ەدى. سەبەبى ولار سانالى تۇردە تاقتان (بۇل كوتەرىلىستى ۇيىمداستىرۋشىلار بولىس پەن بيلەر) باس تارتىپ، حالىقتىڭ جاعىنا شىعۋ ارقىلى الاش بالاسىنىڭ بايلىققا، بيلىككە ساتىلماۋى كەرەكتىگىن دالەلدەپ بەردى.

بىلەسىزدەر، 1-دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جىلدارىندا وتارلىق ەزگى كۇشەيىپ، الىم-سالىق كوبەيىپ، حالىق تۇرمىسى ناشارلاپ كەتتى. ال 1916 جىلى 25 ماۋسىمداعى رەسەي پاتشايىمىنىڭ سوعىستاعى ارميانىڭ تىلداعى قارا جۇمىستارىنا قازاقستان، ورتا ازيا جانە ءىشىنارا سىبىردەن 19-43 جاس ارالىعىنداعى (كەيىننەن 43-تەن 31-گە ءتۇسىرىلدى) ەر ازاماتتاردى شاقىرۋ جونىندەگى جارلىعى قارقارا كوتەرىلىستىڭ شىعۋىنا تۇرتكى بولدى. قازاقستان مەن ورتا ازيادان 400 مىڭ، سونىڭ ىشىندە جەتىسۋدان - 87 مىڭ ادام اسكەرگە شاقىرىلدى. پاتشا جارلىعى جاريالانىسىمەن قازاقستاننىڭ بارلىق ايماقتارىندا بۇعان قارسىلىق ءبىلدىرۋ باستالدى. 

بۇل كەزدە قارقارا سول كەزدەگى جەتىسۋ وبلىسىنىڭ جاركەنت ۋەزىنە قارايتىن جايلاۋ جانە ايگىلى حالىقارالىق جارمەڭكە ورتالىعى بولاتىن. 16 بولىستان تۇراتىن البان رۋىنىڭ اتاقونىسى ەدى. ونىڭ 13 بولىسى جاركەنت ۋەزىنە، قالعان ۇشەۋى ۆەرنىي ۋەزىنە قارايتىن. 6 شىلدە كۇنى 13 بولىستىقتىڭ باسشىلارى اقبەيىت تاۋىندا جينالىپ، پاتشا جارلىعىن ورىنداماۋعا باتالاستى. كەلەسى كۇنى «نارىنقول-شارىن» پريستاۆىنىڭ باستىعى پودۆوركوۆ 13 بولىس پەن بەدەلدى ادامداردى جيناپ الىپ، پاتشا جارلىعىن دەرەۋ ورىنداۋدى تالاپ ەتتى. جينالعاندار 4-5 كۇن اقىلداسىپ، جاۋاپ بەرمەك بولىپ تاراسادى. شىلدەنىڭ 10 كۇنى جارمەڭكەدەن 10 كم جەردەگى «قابان قاراعاي» دەپ اتالاتىن جايلاۋدا قۇرمان بولىسىنىڭ بەدەلدى ادامى ۇزاق ساۋرىقوۆتىڭ اۋىلىندا قۇرمان، مەركە، شىلىك، تورايعىر، سارىتوعاي، قوڭىربورىك، قوجبانبەت، بودەتى، يۆانوۆ، الجان، ايت بولىستارىنىڭ باسشىلارى مەن باسقا دا بەدەلدى ادامدارى مايدان جۇمىسىنا ادام بەرمەيمىز دەپ كەلىسەدى. ون كۇن وتكەننەن كەيىن پودۆوركوۆ قازاق-ورىس جاساعىن الىپ كەلىپ، «ەرەۋىلتوبەدە» بولعانداردى تۇگەلگە جۋىق تۇتقىنداپ، قاراقول (پرجەۆالسك) قالاسىنداعى تۇرمەگە قامادى. تۇرمە باسشىلارى ەرەۋىلشىلەردىڭ اقىلگوي اقساقالى مامبەتۇلىن ۋ بەرىپ ءولتىردى. قالعان تۇتقىندار قاراقول ۋەزى باسشىسى پولكوۆنيك يۆانوۆتىڭ بۇيرىعىمەن 8 تامىز كۇنى اتىلدى. اتىلعاندار اراسىندا: كارىبوز قاڭتارۇلى، سۋانقۇل ارعىنۇلى، قازىبەك شورمانۇلى، ۇمەكە بەستىبايۇلى، ءبىلال رازاقۇلى، قاعازبەك توقتامىسۇلى، جاڭاباي قۇدايبەرگەنۇلى، قۇرمان ادىلبەكۇلى، بەكايدار سۇلتانقۇلۇلى، قۇدياربەك شوتامانۇلى، جانپەيىس وتىنشىۇلى, ت.ب. بولدى. كوتەرىلىسشىلەردىڭ ءبىر توبى قايقى اسۋىندا جازالاۋشىلار كولىنان قازا تاپتى. بىراق جازالاۋ ارەكەتتەرى كوتەرىلىستى بىردەن باسا المادى. تامىزدىڭ ورتاسىنا قاراي جاركەنت ۋەزى تولىق كوتەرىلدى. كوتەرىلىسشىلەر 11 تامىزدا جالاڭاش ستانتسياسىن باسىپ الىپ، قونىس اۋدارۋ باسقارماسىنىڭ قىزمەتكەرلەرى دولگۋشيندى، لدەكوۆتى, ت.ب. بىرنەشە ادامدى ءولتىردى. 16 تامىزدا موناي ۇزاقبايۇلى باسقارعان البان جاساقتارى قارقارا جارمەڭكەسىن باسىپ الدى. 15 قىركۇيەككە دەيىن نارىنقول-ءىىىارىن پريستاۆىنا قارايتىن ءوڭىر كوتەرىلىسشىلەر قولىندا بولدى. ۆەرنىي ۋەزىنە قارايتىن قىزىلبورىك  بولىسىنىڭ تۇرعىندارى دا اتقا ءمىنىپ، 3 تامىز كۇنى اسى جايلاۋىندا ۋەزد باستىعىنىڭ كومەكشىسى حلىنوۆسكي باسقارعان جازالاۋشىلاردى ۆەرنىيعا قۋىپ تاستادى. كوتەرىلىس ۋەزدىڭ باسقا بولىستارىندا دا (بوتاباي،شىعىس جانە باتىس قاستەك، ىرعايتى، تايتورى، جايىلمىش، ت.ب.) تولقۋعا ءۇن قوستى. 10-12 قىركۇيەكتە لەپسى ۋەزىنە قاراستى ماقانشى-سادىر، مامبەت-قىسقاش، بالقاش-لەپسى بولىستارىنىڭ قازاقتارى دا كوتەرىلىسكە شىقتى. ساراتوۆ سەلوسى ماڭىندا كوتەرىلىسشىلەر ماسلوۆ باسقارعان جازالاۋشى جاساقپەن سوعىسىپ، قىرعىنعا ۇشىرادى. جازالاۋشىلارمەن قارۋلى قاقتىعىستار كىشى، ورتا، ۇلكەن اقسۋ ەلدى مەكەندەرىندەگى دۇنگەندەر، ۆەرنىي ۋەزى قورام بولىسىنداعى ۇيعىرلار اراسىندا دا بولدى. قىركۇيەكتىڭ اياعى مەن قازاننىڭ باسىندا پاتشا جازالاۋشىلارى كوتەرىلىسشىلەردىڭ نەگىزگى كۇشتەرىن تالقاندادى.

ولار كوتەرىلىسشىلەرگە قوسا بەيبىت حالىقتى دا قىرعىنعا ۇشىراتتى. جەتىسۋ وبلىسىنىڭ بەس ۋەزىندە 84 854 ءتۇتىن (وتباسى) بولسا، كوتەرىلىستەن كەيىن 53 مىڭ عانا ءتۇتىن قالىپ، 31 854 ءتۇتىن جويىلدى نەمەسە قىتايعا اۋىپ كەتتى. مۇراعات دەرەكتەرى بويىنشا قارقارا كوتەرىلىسى كەزىندە جەتىسۋداعى قازاق پەن قىرعىزداردىڭ جۇزگە جۋىق ەلدى مەكەنى جازالاۋشىلاردىڭ شابۋىلىنا ۇشىراپ، 373 ءۇي ورتەنگەن، 1905 ادام وققا ۇشقان، 684 ادام جارالانىپ، 1105 كىسى تۇتقىندالىپ، كەيىننەن كوبى ءىز-ءتۇسسىز جوعالعان. ال پاتشا جازالاۋشىلارىنان نەبارى 171 ادام عانا شىعىن بولعان (دەرەكتەر wikipedia.org سايتىننان الىندى).

اسكەرگە ادام الۋ جارلىعى ىشتەن تىنعان حالىقتىڭ كوتەرىلۋىنە سەبەپ قانا بولدى. بۇل تۇستا وتارلاۋشىلار قازاقتىڭ شۇرايلى جەرلەرىن تارتىپ الىپ، تىزەسىن باتىرىپ، قۇلدىقتىڭ قامىتىن كيگىزە باستاعان بولاتىن. مىسالى، وتارلاۋشىلار قارقارا جايلاۋىن، شۋ اڭعارىنىڭ ءبىر بولىگىن قازاقتاردان تارتىپ الۋ كاجەت دەپ سانالدى. وسى جىلداردا جەرىنەن ايىرىلعان قازاقتار، ورىس كۋلاكتارىنا جالدانىپ كۇن كوردى. تەك قانا بايىنكول بولىسى بويىنشا قاقپاقتا، ايعىرجولدا، سارىجازدا، نارىنقولدا كوپتەگەن قونىستانۋشىلاردىڭ قىستاقتارى پايدا بولدى. نارىنقول كازاك اسكەرى تۇراتىن ورىنعا اينالدى. قارقارانىڭ جازىعىن كوپەستەر يەلەندى. قاراپايىم قازاق حالقى قۇمدى، شولەيتتى جەرلەرگە، تاۋ-تاسقا قۋىلدى. 1914 دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالعاننان كەيىن، ەكى جىل ىشىندە سوعىسىپ جاتقان اسكەردى قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا قارقارا تۇرعىندارىنان تاريحي دەرەكتەردە ايتىلعانداي «سەكسەن مىڭ قوي، ءۇش مىڭ ءىرى قارا، ەكى مىڭ تاڭداۋلى اتتار، ءجۇز قىرىق ءتورت كيىز ءۇي، سەكسەن مىڭ بايپاق، ون التى مىڭ اقشا، بەس ءجۇز كەسەك كيىز الىندى».
جەرگىلىكتى حالىقتا ەشقانداي ساياسي قۇقىق پەن بيلىك بولمادى. تۇركىستان ايماعىندا اسكەري وكرۋگتىڭ قولباسشىسى گەنەرال گۋبەرناتور كۋروپاتكين باسقاردى. جەتىسۋ وبلىسىن اسكەري گۋبەرناتور م.ا.فولباۋم بيلەدى. جاركەنت ۋەزىن پودپولكوۆنيك ستۋپين باسقاردى. جالاڭاش، قىرعىزساي جانە نارىنقول ايماعىن كازاكتاردىڭ اتامانى س.دوستوۆولوۆ ەلگە اسكەري جاعىنان قىسىم جاسادى. الەكساندر پروتنيكوۆ دەگەن پريستاۆتى جەرگىلىكتى قازاقتار «اقجەلكە» دەپ اتاپ كەتكەن.
1914 جىلى 9 قازانداعى قۇپيا نۇسقاۋىندا جەتىسۋ وبلىسىنىڭ اسكەري گۋبەرناتورى فولباۋم ۋەزد باستىقتارىنا «سەنىمدى حريستيانداردان»، ياعني ورىس دەرەۆنياسىنىڭ شارۋالار توپتارىنان مۇسىلمان ەڭبەكشىلەرىنە قارسى قارۋلى وتريادتار قۇرۋدى مىندەتتەيدى. بۇل وتريادتتاردىڭ باستى مىندەتى باقىلاۋشىلىق قىزمەت بولاتىن، الايدا ولار كەيبىر اۋىلداردى توناپ، جازىقسىز ادامداردى ءولتىرىپ، مۇلىك پەن مالدى ەرىكسىز الىپ وتىردى. بۇل وتريادتاردىڭ باستى ماقساتى باعىندىرىلعان حالىقتاردىڭ ۇلتتىق ساناسىنىڭ ويانۋ كورىنىستەرىن تۇنشىقتىرۋ ەدى.

ءتۇيىن

قوش! وسىنداي تاۋقىمەتتى باستان كەشكەن ەلگە نە ىستەمەك كەرەك؟.. كوتەرىلدى. وسىلايشا قازاقتىڭ ازات ەل بولۋعا قۇقىلى ەكەنىن دالەلدەدى. ال، ءبىز بولساق، ەل بولىپ سول ءبىر زۇلماتتا قازا بولعانداردىڭ ارۋاعىنا قۇران باعىشتاپ، اس بەرە الماي كەلەمىز. ۇزاق پەن جامەڭكەلەردىڭ باتىرلىعىن بىلاي قويىپ، ولاردىڭ كىم ەكەنىن بىلمەيتىن ۇرپاق تاربيەلەپ جاتىرمىز. ء بىر كەم دۇنيە... سول كەم دۇنيەنى تولىقتىرار كىم بار ەكەن؟ بۇل كوتەرىلىستىڭ باسى-قاسىندا مادەنيەت ءمينيسترى ارىستانبەك مۇحامەديۇلىنىڭ بابالارى ءجۇرىپ ەدى. مينيستر مىرزا بابالارىنىڭ ەرلىگىنە باس قاتىرار ما ەكەن؟ ءسىز نە دەيسىز؟

قانات بىرلىكۇلى

Abai.kz