قانشا جەردەن ءبارى وزگەرەدى، ءبارى وتەدى دە كەتەدى دەسەڭ دە  وزگەرتۋگە ەشكىمنىڭ حاقى جوق  ەڭ ءبىر كيەلى نارسە بار. ول – ءار ۇلتتىڭ تاريحى. ءوز تاريحىنىڭ اقيقاتتارىن بىلمەيتىن ۇلتتا  ۇلتتىق رۋح،  ۇلتتىق نامىس دەگەن بولمايدى. جاراتقان يەمىز ءار ۇلتقا رۋح رەتىندە ونىڭ ءوز مادەنيەتىن، ونىڭ وزىنە تيەسىلى ءتىلىن، ءدىنىن بەرگەن. ونى وزگەرتەم، بىرنەشە ۇلتتىڭ بارىنەن ءبىر ۇلت جاسايمىن دەۋ بارىپ تۇرعان اقىماقتىق.

         ەگەر ءبىر مەملەكەت شىن تاۋەلسىز، شىن ازات مەملەكەت بولسا، ونىڭ مەكتەپتەرى مەن وقۋ ورىندارىنىڭ وقۋلىقتارىندا، كينوفيلمدەرىندە، بۇكىل ادەبيەتى مەن ونەرىندە، ءان-كۇيىندە، اقىر-اياعى  سابيلەرىنە ارنالعان مۋلتفيمدەرىندە دە ءوز ۇلتىنىڭ  تاعدىرناماسى – شىنايى تاريحى  جازىلعان بولۋى كەرەك. سوندا ول ۇلتتىڭ ۇرپاعى ەڭ سانالى، ەڭ باتىل، ەڭ وجەت، ەڭ ۇلتجاندى، ەڭ وتانشىل ساۋ-سالامات جاۋجۇرەك ۇرپاق بولىپ وسەدى. وسىعان وراي ءسال شەگىنىس جاسايىقشى: ءبىز وتكەن جىلدارى –ماسكەۋ باسقارعان كسرو كەزىندە ۇلكەنىمىز بەن كىشىمىز كورەتىن كينولار قانداي ەدى؟ سولاردى كورىپ وتىرعان ادام مىنا جەر بەتىندە ەڭ ءبىر ۇلى حالىق، ورىس دەگەن حالىق ەكەن، ورىستان وتكەن وقىمىستى، ورىستان وتكەن اقىلدى، ورىستان وتكەن باتىر حالىق جوق دەگەن ويدىڭ باتپاعىنا قالاي باتىپ كەتكەنىن ءوزى دە بايقاماي قالاتىن. ال كىپ-كىشكەنتاي سابيلەرىمىز كورەتىن مۋلتفيلمدەردە كىلەڭ «رۋسسكي بوگاتىرلار» الدەبىر قىسىق كوز، مىسىق مۇرت، تاقىرباس «ديكارلاردى» ءبىر ۇرىپ ەكەۋىن، قىلىشپەن ءبىر سىلتەپ ونىن جايراتىپ جاتاتىن. سول كەزدە ءبىز الگى «بوگاتىر» دەگەن ءسوزدىڭ دە ءوزىمىزدىڭ «باتىر»، ء«باھادۇر» دەگەننەن شىققانىن، موسكۆا، كرەمل دەگەن سوزدەردىڭ ورىسقا تۇك قاتىسى جوق ەكەنىن بىلە تۇرا ايتۋعا قورقاتىنبىز. ونى ايتاسىز-اۋ، الگى مۋلتفيلمدەردە ورىستار «بەيتە پروكلياتىح باسۋرمانوۆ» دىنىمىزگە ءتىل تيگىزىپ،  كۇندەي كۇركىرەپ جاتاتىن. ونداي فيلمدەردى كورىپ كينوتەاتردان شىققاسىن ورىس بالالارى بىزگە اكىرەڭدەپ تيىسپەي وتپەيتىن. مىنە، ۇلتتى ۇلت قىلىپ، امان ساقتاۋدىڭ، ۇرپاقتى ەرجۇرەك، باتىل، ۇلتجاندى، وتانشىل ەتىپ تاربيەلەۋدىڭ باستى قۇرالى–تاريح ەكەنىنە وسىنىڭ ءوزى-اق دالەل بولسا كەرەك.

         ءيا، تاريح قاشان دا ساياساتتىڭ جەتەگىندە جۇرەتىنى راس. ەگەر  ءبىر ۇلت  ەكىنشى ءبىر ۇستەم ۇلتتىڭ قولاستىندا، باعىنىشتىلىقتا بولسا ول ءوز تاريحىنىڭ شىندىعىن ايتا المايدى. بۇل ءدال قازىر ءبىز اشىپ وتىرعان جاڭالىق ەمەس. اللاعا شۇكىر! بىرەۋلەر – كۇرەسسىز كەلگەن تاۋەلسىزدىك، بىرەۋلەر – ويدا جوقتا ءوزى كەلگەن تاۋەلسىزدىك دەسە دە ايتەۋىر تاۋەلسىز ەل دەگەن ەسىمىمىز بار. الايدا، ءبىز سول ازاتتىق العان 24 جىلدان بەرى  ۇلتىمىزدىڭ اتا-تاريحىنىڭ قۇداي الدىندا دا، ادام الدىندا دا كۇناسىز نەبىر اششى اقيقاتتارىن «جىلى جاۋىپ» قويىپ كەلەمىز. ءبىزدىڭ بۇگىنگى ۇلكەن-كىشىمىز وقىپ جۇرگەن تاريحىمىزعا نازار سالساڭىز، كوز الدىڭىزعا قاتار-قاتار ءتىزىلىپ تۇرعان «جابۋلى قازان» ەلەستەر ەدى. ولاردىڭ ىشىندە نە جاتقانىن جان-ادام بىلمەيدى. ءبىزدىڭ تاريحىمىز بىرىنشىدەن ءالى دە رەسەي تاريحىمەن «باۋىرلاستىقتان» ارىلا قويماعان «ينتەرناتسيونال تاريح» دەۋگە كەلىڭكىرەيدى دەسەك، ەكىنشى ءبىر ودان وتكەن قاسىرەت كەيبىر تاريحي ماقالالار مەن زەرتتەۋلەردەن جۇزشىلدىك پەن رۋشىلدىقتىڭ ءيسى مۇڭكىپ تۇراتىندىعىندا بولىپ وتىر. ءتىپتى، ابىلاي حان تۋرالى ءارتۇرلى بولجامدار مەن دولبارلار قانشاما؟! سولاردىڭ بىرىندە ابىلاي ءۇيسىن تولە ءبيدىڭ تۇيەسىن باققان قۇلى بولسا، ەندى بىرىندە  ارقادا ابىلمامبەت تورەنىڭ تۇيەسىن باعىپ جۇرەدى. ياعني، «قىزمەت اۋىستىرادى!». سوعان قاراپ ابىلايدىڭ نەگىزگى ماماندىعى تۇيەشىلىك ەكەن دەۋگە دە ابدەن بولادى. وسىنداعى جانە ءبىر كۇمان تۋعىزار ءسوز «ارقا» ءسوزى. ول زاماندا قازاق دالاسىنىڭ سوناۋ باتىس ءوڭىرىنىڭ رەسەيمەن شەكتەسىپ جاتقان ۇلان-بايتاق دالاسىنىڭ ءبىر بولىگى «ارقا»، «سارىارقا» دەپ اتالعان. قۇرمانعازىنىڭ سارىارقا دەگەن كۇيى سول سارى دالاعا ارنالعان. ءبىزدىڭ كەيبىر تاريحشىلار قۇرمانعازى ول كۇيدى تۇرمەدەن قاشىپ شىعىپ وسى كۇنى ارقا اتانعان ورتالىق قازاقستانعا كەلگەندە شىعارعان ەكەن، ودان الماتىنىڭ اينالاسىنداعى الاتاۋعا كەلگەندە ونىڭ اسقار شىڭدارىن كورىپ «الاتاۋ» دەگەن كۇي شىعارعان ەكەن دەپ بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ ميىن ءشات-شالەكەي قىلدى. شىندىعىنا كەلگەندە قازىرگى اقتوبە مەن اتىراۋ ءۋالاياتتارى قيىلىسقان ايماقتا پالەنباي شاقىرىمعا سوزىلىپ جاتقان اقشاڭقان تاۋلار بار. بۇل ايماقتىڭ قازاقتارى ونى الاتاۋ دەپ اتايدى. قۇرمانعازىنىڭ باسقا ادۋىن، ءورشىل، داۋىلپاز كۇيلەرىنە قاراعاندا ويشىلداۋ، سىرشىلداۋ، مۇڭشىلداۋ تارتىلاتىن «الاتاۋ» كۇيى مىنە، وسى تاۋلارعا ارنالعان. ءبىزدىڭ تاريحشى اتانىپ جۇرگەن كەيبىر ساۋاتتىلارىمىزدىڭ جەرشىلدىگى مەن جۇزشىلدىگىنىڭ ءيسى وسىندايدان-اق بايقالادى دا تۇرادى. ايتپەسە، بۇقار جىراۋدىڭ قاي بلوكنوتىنان تاۋىپ العانىن قايدام «ەي، ابىلاي، ابىلاي» ولەڭىندە «ارقا»، «ابىلمامبەت» دەگەن سوزدەر بار ەكەن دەگەندى ەندى عانا ەستىپ ءجۇرمىز. وسىلايشا، «ەڭبەك كىتاپشاسىنا» تۇيەشىلىك پەن جىلقىشىلىقتان باسقا جازۋ تۇسپەگەن ابىلاي ەگەر پاسپورتى بولعاندا وعان ءبىزدىڭ تاريحشىلار ۇلتى كىم دەپ جازار ەدى؟ ويتكەنى، ولار ونى بىرەسە «قوجا»، بىرەسە «تورە»، بىرەسە اتىعاي رۋىنىڭ داۋلەتكەلدى دەگەن بايىنا ءوزىن «سارتپىن» دەپ تانىستىرىپتى دەيدى.

         «دات» گازەتىنىڭ بيىلعى (10.04.2014) ءبىر سانىندا ساتيريك اعامىز عابباس قابىشەۆ «بولعان» مەن «بولماعان» بىلىعا بەرسىن بە؟» دەگەن ماقالاسىندا وسىنداي ءبىر ورەسكەلدىكتى باسا ايتادى. سويتسەك، ءبىر كىتاپتا ءسۇيىنباي ارونۇلىنىڭ ايتۋىنشا، ابىلايدى تولە بي كورگەندە ابىلاي تاشكەنتتىڭ شايحاناسىندا وت جاعىپ جۇرگەن ەكەن. جانە مۇندا تولە بي ءۇش جۇزگە بي بولىپتى-مىس. جانە ابىلايدى حان كوتەرۋگە تولە بي دە قاتىسىپتى-مىس. ءيا، تولە بي بابامىز 1663 جىلى فانيگە كەلىپ، 1756 جىلى باقيعا اتتاندى، ەندەشە ابىلاي 1771 جىلى حان سايلانعاندا ول جەرگە تولە بي بابامىز قايدان، نەمەن كەلگەن؟ وسىنى ءسۇيىنباي ايتىپتى دەگەننىڭ ءوزى زور كۇمان تۋعىزادى. ونى وسى كۇنگى رۋكارديا نەمەسە تايپاكارديا اۋرۋىنا شالدىققان عالىمسىماق، تاريحشىسىماق بىرەۋ جولدان قوسىپ جىبەرگەن بولۋى ابدەن ىقتيمال. مىنە، الگىندە كەيبىر تاريحشىلارىمىزدىڭ جۇزشىلدىك، رۋشىلدىق دەرتىنىڭ كەسىرى اتا-بابا تاريحىنا دا كەسىرىن تيگىزۋدە دەگەندە ايتپاعىمىز وسى ەدى. تاريح شالدىڭ باسىنان وتكەرگەندەرىن ءوز تايپاسىنىڭ، ءوز ءجۇزىنىڭ جوق داڭقىن اسىرۋعا پايدالانباق بولىپ ءوز ىڭعايىنا قاراتا قارا تەرىدەي تارتقىلاۋشىلار سونىسى ارقىلى بۇگىنگى، ەرتەڭگى قازاق ۇرپاعىنىڭ اقىل-ەسىن، ساناسىن سانسىراتىپ جۇرگەندەرىن نە بايقامايدى، نە ادەيى سولاي جاسايدى. قازىر كوپتەگەن كىتاپتاردا، باسپاسوزدە جاريالانىپ جۇرگەن ماقالالاردا جوعارىدا ايتقانىمىزداي  ابىلاي تۋرالى ورەسكەل بۇرمالانعان ماعلۇماتتار قاپتاپ ءجۇر. اسىرەسە، «ابىلاي بۇكىل قازاقتىڭ باسىن بىرىكتىردى، ول ەكى ۇلكەن سوعىستا جوڭعاردى ويسىراتا جەڭدى، ول ءۇش ءجۇزدى باسقاردى سياقتى نە داتاسى، نە سوعىس بولعان جەرى كورسەتىلمەگەن دولبارلار، ويدان شىعارىلعان ۋاقيعالار وتە كوپ. كەيبىرەۋلەر ءوزىنىڭ جالعان تاريح جازباق نيەتىن ەلباسىمىزدىڭ قولداۋىمەن دەپ ونىسىن حالىقتىڭ قۇلاعىنا سىڭىرۋدە. سوندىقتان ابىلايدىڭ شىنىندا دا كىم بولعانىن جاقسى بىلەتىن نەبىر  عالىمدار ويلارىن اشىق ايتا الماي جۇرگەنى دە راس. تەك مىنانى ەسكەرسەك كوپ ءجايتتىڭ باسى اشىلادى: ابىلاي رەسەيدىڭ قازاق جەرىندەگى ەڭ ۇلكەن دوسى بولدى. ابىلايدى بۇكىل قازاققا ۇلگى، ونەگە ەتىپ كورسەتۋ ءۇشىن پاتشالىق رەسەي  تاريحشىلارى دا، كەڭەستىك رەسەي تاريحشىلارى دا كوپ «قامقورلىق» جاسادى. ءبىز ابىلايدى مۇلدە جوققا شىعارعالى وتىرعان جوقپىز. بىراق بۇكىل قازاق تاريحىندا، نە ادەبيەتىندە، نە عىلىمىندا ءبىر ادامدى توبەگە كوتەرىپ الىپ، سونى «وتىرىكتى شىنداي، شىندى قۇداي ۇرعاناي» قىپ سۋداي ساپىرۋ ۇرپاعىمىزدىڭ ۇرپاعىنا جاسالاتىن كەشىرىلمەس قيانات. سونداي ويدان شىعارىلعان اڭىزداردىڭ بىرىندە قالدان سەرەننىڭ بالاسى چارىش دەگەندى ابىلاي جەكپە-جەكتە ءولتىرىپتى-مىس. بۇل ۋاقيعا وتىرىك ەكەنىن ابىلايدىڭ كەڭەستىك داۋىردەگى زەرتتەۋشىسى ۆ.ا. مويسەەۆ مويىنداعان دەيدى بىلىكتى تاريحشىلار. بىرىنشىدەن، دەيدى تاريحشىلار قالدان سەرەننىڭ ونداي بالاسى بولعان ەمەس. ەكىنشىدەن، ابىلاي ونداي باتىر، قولباسشى بولعانى تۋرالى ەش دەرەك جوق،–دەيدى ولار. ۇشىنشىدەن، 1740 جىلعا دەيىن ابىلاي تۋرالى ەش جەردە بىردە-ءبىر دەرەك جوق. «اقتابان شۇبىرىندى» ۋاقيعاسىندا ابىلاي اتىمەن جوق. ءيا، ابىلاي عانا ەمەس، وتكەن تاريحىمىزدا ايتىلىپ جۇرگەن تولىپ جاتقان تۇلعالارىمىز تۋرالى  حيكايات، زەرتتەۋلەردە اركىم ءوز ءجۇزىنىڭ، ءوز تايپاسىنىڭ وشاعىنا قاراي كۇلشە تارتۋى وتە ءجيى كەزدەسەدى. قازىر «بۇقار جىراۋدىڭ باتاسى» دەپ ايتىلىپ جۇرگەن اندەگى قاراكەرەي قابانباي، قانجىعالى بوگەنباي، شاقشاق ۇلى جانىبەك دەگەن جولدارعا وسى ءۇش جارىقتىق كوزى كورمەك تۇگىل، قۇلاعى ەستىپ كورمەگەن تاعى ءبىر باتىر «قوسىلىپ» كەتتى. ەندەشە...

         وسى كۇنى قازاق تاريحى تۋرالى وقۋلىقتاردى قاراپ وتىرساڭىز، بۇكىل تاريحىمىزدا ءبىر جوڭعار دەگەن جالعىز جاۋىمىز بولىپتى. قازاقتىڭ بۇكىل شارۋاسى تەك سولارمەن الىسۋمەن وتكەن. ال 1591 جىلى رەسەي پاتشالىعى يايتسكوە، ودان ورەنبۋرگسكوە، كەيىن سەميرەچەنسكوە كازاچەستۆولارىن جانە كازاچي پولك دەگەندەردى قۇرعاننان باستاپ قازاق دالاسىنىڭ باتىس وڭىرىنە ورىستار جاساعان قاندى قىرعىندار ولارعا قارسى  قازاقتاردىڭ ەرلىك شايقاستارى تۋرالى ءلام-ميم جوق. ايتۋعا بولمايدى. ياعني، ءبىز باياعى كەڭەس كەزىندەگى «براتسكي رۋسسكي نارود»، «قازاقتى ادام ەتكەن ورىستار» دەگەن سوقىر سەنىمنەن ءالى دە ارىلا الماي وتىرمىز. بۇل تۋرالى ح. دوسمۇحامەدوۆتىڭ «كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ 250 جىلدىق تاريحى قانمەن جازىلدى» دەگەن، سول كەزەڭدەردى مۇقيات ساراپتاعان تاريحشى م. ءابدىروۆتىڭ «منوگوسترادالنايا كازاحسكايا زەمليا وبيلنو پوليتا كروۆيۋ ناشيح پرەدكوۆ» دەگەن كەۋدەسىندە نامىستىڭ جىلت ەتەر ۇشقىنى بار ءار قازاققا وي سالاتىن وردالى سوزدەرىنىڭ ءبىرى ايتىلمايدى. ونىڭ ەسەسىنە قازىر جوقتان باردان قۇراستىرىپ، اقشا تولەپ كىتاپ شىعاراتىن

رۋ شەجىرەشىلەرى مەن رۋ تاريحشىلارى

ءار اۋدان، ءار قالا، ءار ءۋالايات (وبلىس) ورتالىعىندا ءورىپ ءجۇر. ءتىپتى، سولاردىڭ ءبىرازى اۋداندىق، وبلىستىق «اقساقالدار القاسى» دەپ اتالاتىن  قىزمەتتە ىستەيدى. كوپشىلىگىنىڭ ومىراۋىندا ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسقانىن كورسەتەتىن جەز مەدالدەر، گەورگيەۆ لەنتاسىنىڭ ءۇزىندى شۇبەرەگى نەمەسە ۆ.ي. لەنيننىڭ ءجۇز جىلدىق مەرەيتويىنا بەرىلگەن مەدالدار بار. سولاردىڭ كوبى سول گەورگي دەگەننىڭ كىم ەكەنىن دە بىلمەيدى. ارينە، بىرەسە پاتشالىق، بىرەسە كەڭەستىك رەسەيدىڭ ءارى قانقۇيلى، ءارى سايقالي يدەولوگياسى ساناسىنا ءسىڭىپ قالعان اقساقالدارعا ويتپەدىڭ دە بۇيتپەدىڭ دەي قويۋ وبال-اق. سويتسە دە ەلىمىز رەسەيدەن ازاتتىق العان 24 جىل ىشىندە سول اقساقالداردا از دا بولسا ۇلتتىق نامىس، ۇلتتىق سەزىم دەگەندەردىڭ ويانۋىنا ابدەن بولاتىن ەدى.  ال ءبىر جۋرنالدىڭ مۇقاباسىنا گيتلەردىڭ سۋرەتى بەرىلگەنى ءۇشىن ءبىزدىڭ كەيبىر اقساقالدار جەتى جۇرتتى شۋلاتتى. بۇل دا باياعى ماسكەۋگە، كرەملگە دەگەن قۇلدىق انتقا ءالى دە ادالدىقتىڭ ايعاعى ەمەس دەي الاسىز با؟ ءبىز بۇل ارادا قانىشەر گيتلەردى ونىڭ ادامزات الدىنداعى حايۋاندىق ارەكەتتەرىن اقتاعالى وتىرعان جوقپىز. الايدا، ءار نارسەگە ءوز ۇلتىڭنىڭ مۇددەسى تۇرعىسىنان دا قاراۋ ءۇشىن كوپ وقىپ، ساياسي ءدارىس الۋدىڭ ونشا قاجەتى جوق. ايتپەسە، سول 1941-1945 جىلعى سوعىس قازاقتار ءۇشىن شىنىمەن ۇلى وتان سوعىسى ما ەدى؟ سول سوعىستا بىرنەشە جۇزدەگەن مىڭ قازاقتىڭ سۇيەگى كىم ءۇشىن، كىمدى كىمنەن قورعايمىن دەپ باسقا ەل، باسقا جۇرتتاردىڭ ورمانى مەن باتپاعىندا يت-قۇسقا جەم بولىپ، كومۋسىز قالدى؟ قازاققا ماسكەۋ مەن پاتشالى پەتەربۋرگ جاساعان باسقا قىرعىنداردى ايتپاعاندا 30 جىلدارى ادەيى جاسالعان اشارشىلىقتا  قىرىلعان 4 ميلليون قازاقتىڭ قۇنى مەن كەگى قايدا؟ سەمەي، ازعىر پوليگوندارىندا 40 جىل جاسالعان يادرولىق سىناقتى ايتپاعاندا كۇنى بۇگىنگە شەيىن قازاق جەرىندە رەسەيدىڭ ءىرى-ءىرى 7 سىناق الاڭىندا كۇن سايىن زىمىراندار ۇشىرىلىپ، ءتىپتى رەسەيدەن ۇشىرىلعاندارىنىڭ ءوزى قازاق جەرىنە «بايقاماي» قۇلايتىنى قالاي؟ كورشىلەس اۋعان ەلىنە ماسكەۋ گەنەرالدارىنىڭ بۇيرىعىمەن قازاق جىگىتتەرىن اپارىپ قاندى قىرعىنعا سالۋ شە؟  ايتپاقشى، قازاق جىگىتتەرىنىڭ اراسىندا سول بەيبىت اۋعانداردى قىرىپ-جويۋعا  قاتىسىپ كەلگەنىنە ماقتاناتىندار دا بار. ولاردى ينتەرناتسيوناليست-جاۋىنگەر دەپ اتايتىندار دا كوپ. وسىنىڭ ءوزى-اق بىزدە باياعى كەڭەستىك سايقالي ساياساتتىڭ زاردابى ءالى دە ءوز كۇشىندە تۇرعانىنىڭ، ەلىمىزدە بولعان ءاربىر تاريحي ۋاقيعاعا قازاقتىڭ ۇلتتىق مۇددەسى تۇرعىسىنان باعا بەرىلمەۋىنىڭ كەسىرى. انەبىر جولى ءبىر گازەتتەن جاپ-جاس كورەي جىگىتىنىڭ سۇحباتىن وقىدىم. سوندا ول ءوز ەلىن جاپونيا 40 جىل عانا وتار  قىپ ۇستاعانىن، سودان بەرى قانشاما زامان وتسە دە ءاربىر كورەيدىڭ كەۋدەسىندە جاپوندارعا دەگەن كەك، اشۋ-ىزا ءالى دە كەتپەيتىنىن ايتادى. ايتادى دا «ال سىزدەر قازاقتار رەسەيدىڭ وتارىندا 300 جىلدان استام بولدىڭدار. سويتە تۇرا، ءالى دە ورىستىڭ ىعىنا جىعىلىپ، سولاردىڭ ىڭعايىنا بەيىمدەلىپ سويلەيسىڭدەر. مەن سىزدەردىڭ نەلىكتەن ويتەتىندەرىڭىزدى بىلمەيمىن، بىراق ول سىزدەردە ءوز تاريحىڭىز دۇرىس وقىتىلماۋىنان بولۋى دا مۇمكىن» دەيدى.

         كورەي جىگىتى سيپاقتاتىپ ايتسا دا وتە ءدال ايتىپ وتىر. ءبىز رەسەيدەن ازاتتىق الدىق، ەلىمىزدە كۇندە-دۋمان، كۇندە توي دەپ 24 جىل وتكىزدىك. مەيلى، توي-تويلاۋ دا كەرەك-اق شىعار. بىراق وسى ارالىقتا ءتىلىمىزدى تورگە شىعارماعانىمىز بىلاي تۇرسىن، ەڭ بولماسا ۇلتتىق تاريحىمىزدا قولدان جاسالعان قياناتتاردى اشىق ايتىپ، سولاردى  ادىلدىك پەن اقيقاتتىق تۇرعىدان قايتا سارالاۋ دەگەندى ءالى «جىلى جاۋىپ» قويىپ وتىرمىز. جاسىراتىنى جوق، ولاي ەتۋگە ءبىزدى 4 عاسىر تەمىر شەڭگەلىندە ۇستاعان، سول تەمىر ساۋساقتارىن تانىمىزبەن جانىمىزعا  ءالى دە سالۋدان تايىنبايتىنىن اشىق ايتىپ وتىرعان رەسەيگە قاراپ كوزىمىزدى ويناقتاتۋىمىز دا  سەبەپ بولۋدا. ياعني، ءبىزدىڭ تاريحىمىز وتارلىق ساياساتتىڭ قۇرباندىعىنان ءالى دە ارىلا الماي جاتىر. بۇل ورايدا انەبىر كەزدە مارات ءتاجين ناعىز ۇلتشىل ازاماتتىق باستاما كوتەرىپ ەدى، الدەكىمدەر دەرەۋ ول باستامانىڭ وتىنا سۋ قۇيىپ سوندىرە سالدى. ونىڭ ەسەسىنە، قازىر ەلىمىزدە ەكىنىڭ ءبىرى شەجىرەشى  بولىپ، بۇكىل تاريحتى ءار ايماقتىڭ ابىروي-بەدەلىنە قاراي بۇرمالايتىن بولدى. سوندىقتااندا قازاقشا دۇرىس سويلەي المايتىن ءدۇبارالاردان باستاپ، بالاباقشا، باستاۋىش سىنىپتاعى سابيلەر ءوزىنىڭ قاي ءجۇز، قاي تايپا، قاي رۋعا جاتاتىنىن ايتىپ تاقىلداپ تۇر. ولاردان قازاقستان قاي ەلدەن تاۋەلسىزدىك الدى، اتا-باباڭنىڭ قانىن ەڭ كوپ توككەن، اشتان قىرعان ەل قاي ەل دەسەڭ بەتىڭە مەڭىرەيىپ قارايدى. ءتىل جوق! ەل جاققا شىعا قالساڭ، داستارحان باسىندا اۋزى-اۋزىنا جۇقپاي سۇڭقىلداپ شەجىرە شەرتىپ، تاريحتى تالقىلاپ وتىرعان ساقالدى، ساقالسىز اقساقالداردان اياق الىپ جۇرە المايسىڭ.

         قازىر جاسى كەلىپ زەينەتكەرلىككە شىققان كەيبىر قازەكەمدەر  مىناداي ءبىر «جۇمىس» تاۋىپ الدى. مىسالى، بىرەۋى ءوز رۋلاستارىن جيناپ ۇلكەن ءبىر توپ قۇرادى. ءوزى سول توپتىڭ اقساقالى، نە «شتابتاعى» باسشىلاردىڭ ءبىرى بولادى. «شتابتىڭ» نەگىزگى مىندەتى سول رۋدىڭ ارعى-بەرگى زامانداردا باقيعا كەتكەن ادامدارىنىڭ اتىن شىعارۋ، اس بەرۋ، قالا بەردى سول رۋدىڭ قورىن قۇرۋ. شەجىرە كىتاپتار شىعارۋ. ءوز باسىم وسىنداي «قىزمەتپەن» اينالىسىپ جۇرگەندەردىڭ بىرنەشەۋىن بىلەمىن. سولاردىڭ ىشىندە ءتىپتى، بۇرىن مينيسترلىكتىڭ ۇلكەن ءبىر باسقارماسىن باسقارعان دا، پروكۋراتۋرادا قىزمەت اتقارعان دا بار. ال ەندى ءبىر عالىم جىگىت قازاقتا ىقىلىم زاماننان قالىپتاسقان «تىلەۋ-قاباق» دەگەن ءسوز تىركەسىنە «قاباق-تىلەۋ» دەپ وزگەرىس ەنگىزگەنىن وقىپ تاڭعالدىم. ونى تانيتىن بىرەۋلەردەن «بۇ قالاي؟» دەسەم، ونىڭ رۋى قاباق، سوسىن سونى ءبىرىنشى قىپ جازادى دەپ جىرق-جىرق كۇلەدى.

         جاقىندا  ەس جيىپ، ەتەك جاپقان، وسكەن جەرىم شالقار قالاسىنا بارعانىمدا قولىما مىناداي حات ءتۇستى. حات وسىنداعى ورازباي ءادىلبايۇلى دەگەن اقساقالعا وكپە-ناز رەتىندە جازىلعان. ورەكەڭ اقساقالدىڭ اس-ساداقالى، توي-تومالاقتى جەردە سۋىرىلىپ سويلەپ، شەجىرە، تاريح سوعىپ وتىراتىنىنان ءوزىم دە حاباردار ەدىم. انەبىر جىلى ەجەلدەن وسى ءوڭىردى جايلاپ وتىرعان تىلەۋ، قاباق رۋلارىنىڭ ءيسى قازاققا بەلگىلى تاريحي تۇلعالارىنا قاتىستى ءباسپاسوز بەتىندە ءبىراز پىكىرتالاس بولعاندا دا وسى كىسىنىڭ اتى-ءجونى سول داۋ-دامايدىڭ بەل ورتاسىندا جۇرگەن-ءدى. ورەكەڭ تاريحشىلىعىنىڭ ەرەكشەلىگى سول ول كىسى الگىندەي جيىنداردا تاريحي تۇلعالار تۋرالى سويلەگەننەن-اق ءوزىن بيلەي الماي اساۋ سەزىم مەن شالقار شابىتتىڭ جەتەگىندە كەتىپ قالعانىن بايقاماي قالاتىن ادۋىن اقىن با، الدە بۇل ءوزى دومبىرانى وڭقاي دا، سولاقاي دا بۇراپ قويىپ تارتا بەرەتىن كۇيشى مە دەپ قالۋعا بولاتىن سياقتى. ءازىل عوي! ءازىل دە بولسا قاراڭىزشى. ول كىسى  پاتشالىق رەسەيگە قارسى  ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى باسشىلارىنىڭ ءبىرى، شەشەن، بي مىرزاعۇل شمانۇلىنىڭ 150 جىلدىعى قارساڭىندا «شالقار» گازەتىنە ول تۋرالى: «ورىنبورداعى تاعى ءبىر جارمەڭكەدە جەتىرۋ ەلىنىڭ ايبىندى باسشىسى (؟استىن سىزىپ سۇراق قويعان ءبىز.–م.ك.) جاعالبايلى دەربىسالىمەن جارمەڭكەنى باسقارۋعا تالاسادى (؟) گۋبەرناتوردىڭ الدىندا ءسوز الىپ مىرزاعۇل: «...الىمنەن ايتسام التى، شەكتىدەن ايتسام بەس اتىشۋلى جۇلدىزىم بار (؟) دەي كەلىپ رۋى تىلەۋ مىرزاعۇل شمانۇلىنىڭ سوزىنە گۋبەرناتوردىڭ توقتاعانىن، ءسويتىپ جارمەڭكەنى مىرزاعۇل باسقارعانىن ايتادى. كوردىڭىز بە، «سويلەر سوزگە كەلگەندە» ءوزىن جانىنداعى جان اتاۋلىنىڭ تىڭداماسقا امالىن قالدىرمايتىن ورازباي اقساقال قىزا-قىزا كەلە 18 عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا عۇمىر كەشكەن تىلەۋ مىرزاعۇلدىڭ اۋزىنا «جۇلدىزىم بار» دەگەن ءسوزدى دە سالىپ كەپ جىبەرەدى. ونىڭ «جۇلدىز» دەپ وتىرعاندارى ايتەكە بي، موڭكە اۋليە، ساڭكىباي اۋليە، بيجان بي، قالدىباي حاندار ەكەن. كۇمىس كومەي جەز تاڭداي مىرزاعۇل تۇگىل قيتابان قارا قازاق ول زاماندا وزدەرىنىڭ بيلەرى مەن اۋليەلەرىن «جۇلدىزدار» دەگەن ەمەس. قازاقتار 20 عاسىردىڭ اياعى مەن 21 عاسىردىڭ وسى كۇنگى كەزەڭىندە عانا ءسوزى-ءسوز ەمەس، ءانى-ءان ەمەس بىرنارسەلەردى باقىرىپ شاقىرىپ، سەكىرىپ ءجۇرىپ ولەڭ ايتاتىن اقشا تاپقىشتاردى عانا ورىستىڭ «زۆەزدى ەسترادى»، «كينوزۆەزدى» دەگەنىنەن اۋدارىپ «جۇلدىزدار» دەيتىن بولدى. ايتەكە بي، موڭكە اۋليەلەر جۇلدىز دەيتىندەي سەيفۋللين جولبارىس نەمەسە «مۇزارت»، «باقاي» توپتارىنىڭ انشىلەرى ەمەس. ءار زاماننىڭ سويلەۋ مانەرى بولادى. بۇل شەجىرەشى-تاريحشى ورەكەڭنىڭ ءبىرىنشى قاتەلىگى. وسى ورەكەڭ-ورازباي ادىلباەۆ ارادا ءبىراز جىل وتكەندە (12.11.2013) اقتوبەدەگى شالقار قالاسى كۇنىنە وراي اشىق ەفيردە الگى «جۇلدىزدار» تۋرالى تىلەۋ مىرزاعۇل ايتتى دەگەن ءسوزىن ەندى سول ورىنبور جارمەڭكەسىندە مەنىڭ بابام سارىشوناي (ورەكەڭنىڭ رۋى قاباق) ايتتى دەپ باسقا ءبىر بۇيىرىنە اۋناپ تۇسەدى. ءيا قاباق سارىشوناي بابامىز بي بولعان. ول 1740-1813 ج.ج. ءومىر سۇرگەن. ال تىلەۋ، رەسەي وتارشىلدىعىنا قارسى ازاتتىق كۇرەسكەرى اتاقتى تاريحي تۇلعا مىرزاعۇل شمانۇلى 1847-1908 جىلدار  ارالىعىندا اتاقتى بي جاعالبايلى دەربىسالىمەن قاتار ءومىر سۇرگەن.  ءبىر تاريحي ۋاقيعانى بىرەسە اناعان، بىرەسە مىناعان تەلىپ، ەلدىڭ تاريحي تاعلىمىن ءوزى قالاعان ساتتە بۇلايشا بۇرمالاي سالۋ اقساقال ادامعا لايقات ەمەستىگى بىلاي تۇرسىن، بۇل باۋىرلاس ەكى اتالىقتىڭ اراسىنا جىك سالۋ ەمەس دەي الاسىز با؟ ءبىز بۇنى بىرەۋدى مۇقاتۋ ءۇشىن ايتىپ وتىرعان جوقپىز. الايدا، قۇي، شەجىرە جازاتىن اقساقال، قۇي، تاريحشى بول، تەك اقيقات – الدياردى بۇرمالاپ، قۋ تىرشىلىكتىڭ ءار ساتىنە وراي قۇبىلتىپ وتىرۋ – ادام الدىندا دا، اللاھ الدىندا دا زور كۇنا. جانە بۇل بۇگىنگى، ەرتەڭگى ۇرپاعىمىزدىڭ ءوز ۇلتىن تانۋىنا، ءوز ۇلتى تۋرالى سانا-سەزىمىنە زور كەساپاتىن تيگىزەدى. ال  اقساقال ادام ءار سوزىندە ۇرپاقتى بابالاردىڭ رۋحاني ءۇردىس-سالتىن ساقتاپ، ولاردىڭ  شىنايى تاريحىن قۇرمەتتەۋگە باۋلىپ، ۇلت تۇتاستىعىنىڭ، اعايىن تۇتاستىعىنىڭ تىرەگى بولىپ، كوزى تىرىسىندە ءوزىنىڭ ارتىندا ءوزى تۋرالى جامان پىكىر، جاعىمسىز ءسوز ايتىلماۋى جاعىن ەرتەباستان ويلاستىرۋى كەرەك.

         ءيا، تاريح – ءبىر ۇلتتىڭ، ءبىر ەلدىڭ تەك وتكەنى عانا ەمەس، ول سونىڭ كەلەشەك امان-ساۋ بولۋىنا جول سىلتەۋشى  ەڭ ءبىر كيەلى عىلىم. باسقىنشى، وتارلاۋشى ەل تاريحشىلارى  ءوز ساياساتىنا بەيىمدەپ  جازعان وتىرىك تاريحتى ەمەس، ءوز ۇلتىنىڭ  شىنايى تاريحىن بىلەتىن ۇرپاعى بار ەل عانا ەڭ ازات، ەڭ تاۋەلسىز ەل بولا الادى. بۇگىنگى تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ تاريحشىلارى بۇدان بىلاي ۇلتىمىزدىڭ تاريحىنداعى نەبىر «جابۋلى قازاننىڭ» قاقپاعىن اشىپ تاستايتىن ۋاقىت جەتتى!

مىرزان  كەنجەباي.

Abai.kz