بەلگىلى ءمۇسىنشى،  قازاقستان سۋرەتشىلەر وداعىنىڭ مۇشەسى، قر مادەيەت قايراتكەرى تىلەۋبەردى بيناشەۆ  ىسساپارمەن تاياۋدا  قوستانايعا باردى. وسى ساپارىندا ءمۇسىنشى وبلىستىق «قوستاناي تاڭى» گازەتىنىڭ رەداكتسياسىندا ارنايى ات باسىن بۇرىپ،  گازەتتىڭ باس رەداكتورى جانۇزاق ايازبەكوۆپەن اڭگىمەلەسىپ، قازاقتان شىققان العاشقى كاسىبي ءمۇسىنشى حاكىمجان ناۋرىزباەۆتىڭ تۋعان جەرىندە ەسكەرتكىشى جوق ەكەندىگى تۋرالى قىنجىلا باياندادى.

- قوستانايعا وسىمەن ءۇشىنشى رەت كەلۋىم. ۇشەۋىندە دە  ماقساتىم بىرەۋ - حاكىمجان ناۋرىزباەۆقا ەسكەرتكىش ورناتۋ.

       ءبىرىنشى كەلگەنىمدە وبلىس اكىمشىلىگىنە بارىپ،  تۋعان جەرىنە  ەسكەرتكىش قويۋ تۋرالى ۇسىنىسىمدى ايتقان بولاتىنمىن.  سول كەزدە وبلىستىق مادەنيەت باسقارماسىنىڭ باسشىسى قايتىس بولعاننان كەيىن 5 جىل ءوتۋ كەرەكتىگى تۋرالى زاڭ بار دەپ، مەنى مادەنيەتتى تۇردە شىعارىپ سالدى. سول جولى  ءمۇسىنشىنىڭ كىندىك قانى تامعان ۇزىنكول اۋدانىنا دا بارىپ، ەلدى ارالاپ، جەرگىلىكتى باسشىلارمەن جۇزدەستىم. ءبىرسىپىراسى  ءتىپتى ول كىسىنىڭ كىم ەكەنىن دە  بىلمەيدى ەكەن. دەگەنمەن دە ەستىگەن سوڭ ءتۇسىندى. ءبارىنىڭ دە نيەتى ءتۇزۋ. تۇڭعىش مۇسىنشىگە ءوز ەلىندە ەسكەرتكىش قويۋ ءۇشىن 5 جىل كۇتۋدىڭ قاجەتى جوق ەدى. ول كىسى- حالىق سۋرەتشىسى ءابىلحان قاستەەۆپەن قاتار تۇرعان تۇلعا. قاستەەۆ قازاقستاندا تۇڭعىش سۋرەتشى بولسا، ناۋرىزباەۆ – تۇڭعىش ءمۇسىنشى.

- حاكىمجان ناۋرىزباەۆ  اتاعى جەر جارعان، قازاقتىڭ تۇڭعىش ءمۇسىنشىسى، الماتىداعى ابايدان باستاپ  جامبىل،  شوقان،  امانگەلدى،  قۇرمانعازى، دينا ، مانشۇك ەسكەرتكىشتەرىنىڭ اۆتورى، مەملەكەتتىك دارەجەدەگى قايراتكەر،  قر مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى، نەسىن ايتاسىز  ونەردەگى تاريحي  تۇلعا. ول كىسىگە ەسكەرتكىش ورناتۋ ەل ۇكىمەتى دەڭگەيىندەگى قولعا الاتىن شارا ەمەس پە ەدى؟

- سولايى سولاي عوي... بىراق، ءبارى ءسىز ايتقانداي بولسا، وسى وبلىسقا كومەك سۇراپ كەلەر مە ەدىم؟. ونى ايتاسىز،  ەندى جاسىرىپ كەرەگى نە، حاكىمجان ناۋرىزباەۆ اعامىز دۇنيەدەن وزعاندا باسىن سۇيەپ، جانازاسىنا قاتىسىپ، سوڭعى ساپارعا اتتاندىرار ساتتە  بىردە-ءبىر تۋعان-تۋىسقانى بولمادى.. قازاقستان سۋرەتشىلەر وداعىنىڭ توراعاسى  بايتۇرسىن ومىربەكوۆ، حالىق سۋرەتشىسى ەركىن مەرگەنوۆتەردىڭ اتسالىسۋىمەن جەرلەدىك. وكىنىشكە قاراي، مەملەكەت تاراپىنان كومەك تە بولعان جوق، باسشىلاردىڭ بىرەۋىنىڭ توبەسىن دە كورە المادىق. سۋرەتشىلەر وداعى قاراجات جيناپ، كەڭسايداعى زيراتىنا ەسكەرتكىش ورناتتى. سۋرەتشىلەر وداعى حاكىمجان اعانىڭ اتىنا كوشە بەرۋ تۋرالى اكىمشىلىككە ءوتىنىش حات جازىپ بەردى. حاتتى مەن اكىمشىلىككە الىپ باردىم. ءوزىم تۇرىپ جاتقان كوشە ەۆگەني سيدوركيننىڭ اتىندا. سيدوركين مەن حاكىمجان اعا دوس بولعان، جاقسى ارالاسقان عوي، سول سەبەپتى قيىلىسقان كوشەگە اتىن بەرۋىن سۇرادىق. الماتى اكىمى احمەتجان ەسىموۆ ول كىسىنىڭ قادىرىنە جەتىپ، ءتۇسىندى. سۋرەتشىلەر وداعىنىڭ حاتى بويىنشا باسقا جەردەن، جاڭادان اشىلعان الاتاۋ اۋدانىنان ۇلكەن ءبىر  داڭعىل الىپ بەردى. قازىر الماتىداعى الاتاۋ اۋدانىندا -  ناۋرىزباەۆ داڭعىلى بار!  

- ايتپاعىڭىز، مىنا زاماندا قانداي قايراتكەر بولسا دا، ىزدەۋشىسى بولماسا، ەسكەرۋسىز قالۋى ىقتيمال عوي. سىزگە ول كىسى  نەگە سونشالىقتى قىمبات؟

- ماعان ەستەن كەتپەس جاقسىلىق جاساعان، اكەلىك قامقورلىق كورسەتكەن وسى – حاكىمجان ناۋرىزباەۆ. اتاپ ايتقاندا حاكىمجان اعا شىمكەنتتە جۇرگەن جەرىمدە  الماتىعا شاقىرتتى. «قازاقتىڭ رۋحىن بويىنا تەرەڭ سىڭىرگەن، ۇلتتىق سالت-ءداستۇردى مەڭگەرگەن ءوزىڭ سياقتى مۇسىنشىلەر بىزدە سيرەك. سوندىقتان سەن ول جاقتان گورى بىزگە كوبىرەك كەرەكسىڭ»،-دەدى. «الماتىعا بارعاندا نە ىستەيمىن، ءۇيىم دە، كۇيىم دە جوق» دەپ تارتىنشاقتاپ ەدىم، سەن بالالىق جاساما، بارىنە ءوزىم كومەكتەسەمىن دەگەن سوڭ، 1986 جىلى الماتىعا كەلدىم. اعامىز بەكزاتتىلىعىن كورسەتىپ،  بار جاعدايىمدى جاسادى. ءتىپتى مەنى ءوز  ۇيىنە بالا-شاعاممەن تىركەدى. جەلتوقسان قۋدالاۋىنان دا قورعاپ قالدى.

-  سىزگە حاكىمجان اعانىڭ قاي قاسيەتى ايرىقشا قاستەرلى؟

- قاراپايىمدىلىعى مەن قايرىمدىلىعى. ول كىسى ەشقاشان ءبىرىنشى ءمۇسىنشىمىن، مەن حالىق سۋرەتشىسىمىن دەپ كەۋدە قاققان ەمەس. ماعان ۇنەمى «ەكەۋمىز ۇقساسپىز، ەكەۋمىز دە اۋىلدا جالاڭ اياق توپىراق باسىپ، اۋىلدىڭ تابيعاتىندا وستىك» دەپ ايتىپ وتىراتىن. ەشكىمگە جاماندىق ويلامايتىن، بىرەۋدىڭ سىرتىنان ءسوز ايتۋ دەگەندى بىلمەيتىن جايدارلى كىسى بولاتىن. قاي جەردە جۇرسە دە كۇلىپ جۇرەتىن. «لەنيندىك سىيلىققا» داۋىس بەرەتىن كوميسسيا مۇشەسى بولعاندىقتان، «مەن قالاي الامىن، كوميسسيا مۇشەسىمىن عوي، باسقالار السىن» دەپ لەنين اتىنداعى بۇرىنعى مەملەكەتتىك سىيلىقتان باس تارتقان. باسقا كىسى بولعاندا الىپ كەتەر ەدى. وسىدان-اق ول كىسىنىڭ قانشالىقتى قاراپايىم بولعانى بەلگىلى. «سەن تۇڭعىش ءمۇسىنشىسىڭ عوي، نەگە باس تارتاسىڭ؟» دەپ مۇحتار اۋەزوۆ كەزىندە ول كىسىگە رەنجىگەن دە كورىنەدى. بىراق كەيبىر گازەتتەر الدى دەپ جازىپتى، شىندىعىندا ول كىسى العان جوق. ءبىر قاراعاندا كەمەڭگەر ءمۇسىنشى اسا كوزگەدە تۇسە بەرەمەيتىن ەدى. عابيت مۇسىرەپوۆ قايتىس بولعاندا  ارنايى كوميسسيا كەڭساي زيراتىنا بارىپتى. ۇستىنە كۋفايكە، ءبىر كوزى قىسىق، كىشكەنتاي قارا تورى   كىسى  جەردى ولشەپ، الاي-بۇلاي  ءجۇرىپ دامىل تاپپاسا كەرەك. كوميسسيانى باسقارىپ جۇرگەن  مۇحتار شاحانوۆ كور قازۋشىنىڭ ءبىرى بولار   دەپ، «اينالايىن، بىلاي تۇرشى» دەسە، الگى باكەنە بويلى كىسى ۇندەمەي شەتكە شىعىپ تۇرا سالىپتى. ەرتەڭىنە ء بارى عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ ۇيىنە جينالعاندا، توردە وتىرعان كەشەگى باكەنە كىسى -  حاكىمجان اعا ەكەندىگىن بىلگەن شاحانوۆ سول ساتتە ورنىنان تۇرىپ كەشىرىم سۇراپتى.

-  تىلەكە،  حاكىمجان اعامىزدىڭ وتباسىنان كىم بار، كىم قالدى؟

- وتباسىنىڭ تراگەدياسى كوپ . ايەلى  سال اۋرۋىمەن توسەك تارتىپ جاتتى.  ونىڭ قايتىس بولعانى اعاعا اۋىر ءتيدى. كوپ كۇيزەلدى. ءتىپتى كولىك اپاتىنا ۇشىراپ،  اۋرۋحانادا جاتىپ، ازاپ شەكتى. دۇرىس تاماق تا ىشپەدى.

 كىندىگىنگەن ءۇش بالا. ۇلكەن ۇلى راحىمجان - ء مۇسىنشى،   ەكىنشىسى نۇرتاس – ساۋلەتشى، ديزاينەر ەدى. وكىنىشكە قاراي، ەكى بالاسى دا ۇزاق ءومىر سۇرمەدى. قازىر كوزى ءتىرى راۋشان ەسىمدى قىزى عانا..

- تۇسىنىكتى.. قوستانايعا ەكىنشى كەلگەنىڭىزدە....

- ەكىنشى كەلگەنىمدە  وبلىس اكىمى نۇرالى سادۋاقاسوۆ قابىلدادى. كەڭ وتىرىپ ەكەۋارا اڭگىمەلەستىك. مەن  حاكىمجان ناۋرىزباەۆ توڭىرەگىندەگى  اڭگىمەنىڭ ءبارىن تۇگىن قالدىرماي ايتىپ بەردىم. نۇرالى مىرزاعا ريزا بولدىم. مەنى اسىقپاي مۇقيات تىڭداپ الىپ، ايتقان ۇسىنىستارىمنىڭ ءبارىن قۋاتتادى، قولدادى. ونەردى تەرەڭنەن تۇسىنەدى ەكەن. وسى ماسەلەنى پىسىقتاۋعا تاعى  ءبىر كەلەرسىز دەگەن. سول ەكى ارادا ءتۇرلى سەبەپتەرمەن ۋاقىت وتكىزىپ الىپ، قوستانايعا  ءۇشىنشى رەت كەلۋىمنىڭ رەتى وسى بولدى.

- بۇل جولعى ولجاڭىز قانداي ەندى؟

- اكىم بۇ جولى دا ىجاھاتپەن تىڭداپ، حاكىمجان ناۋرىزباەۆقا  وبلىستا بيۋست ورناتىلاتىندىعىن ايتتى. قوستانايدا ما، ۇزىنكول اۋدانىندا ما، مۇمكىن  وبلىس ورتالىعىنداعى ءبىر مەكتەپكە ۇلى ءمۇسىنشىنىڭ ەسىمىن بەرىپ ، الدىنا ەسكەرتكىشىن قويۋ كەرەك پە، وسىنداي بىرنەشە ۇسىنىستار ساراپتالىپ،  پىسىقتالاتىن بولدى. اكىم مەنىڭ كوزىمشە بۇل حاقىندا ورىنباسارىنا (س.بەكتۇرعانوۆقا)  تاپسىرما بەردى.  اكىم وبلىستا حاس ءمۇسىنشىنى  كەڭىنەن تانىتىپ،  جان-جاقتى ناسيحاتتالماي وتىرعانىنا  قىنجىلىس ءبىلدىردى.

-  بۇل جەردە اكىمدىكى شىندىق. بىزدەر ، مەنىڭ ارىپتەستەرىم ءبارىن جازىپ، ءبارىن ايتىپ، ءبارىن كورسەتىپ ءجۇرىپ حاكىمجان ناۋرىزباەۆقا  كەلەگەندە ساراڭدىق تانىتتىق... بىراق ءالى دە كەش ەمەس. قوستاناي جۇرتى، جالپى قازاق ەلى  حاكىمجان ناۋرىزباەۆتى  جاقسى تانىپ، تاماشا پەرزەنتىنىڭ وشپەس مۇراسىنان ونەگە، تاعلىم الۋى  كەرەك-اق. بالكىم،  كوزى ءتىرى اعايىن- تۋىستارى بار شىعار، ەستەلىك ايتىپ ەسكە تۇسىرەر. ەلىمىزدىڭ قالا مەن اۋداندارىندا حاكىمجانوۆقا ارنالعان ونەر كەشتەرى، سۋرەت كورمەلەرى، زيالى قاۋىممەن كەزدەسۋلەر تاعى باسقا دا ءار الۋان شارالار ۇيىمداستىرىپ، وتكىزۋ -  پارىز.

       بىلە بىلگەنگە، حاكىمجانوۆ دارىنى سيرەك. عاسىردا ءبىر-اق رەت تۋى مۇمكىن. قازىر دە مۇسىنشىلەر بار. بىراق دارىندىلارى  جوقتىڭ قاسى. ەندەشە، قايتالانباس وعىلان ارۋاعىنا  باس يەمىز. سونىڭ ءبىر كورىنىسى  -  حاكىمجان ناۋرىزباەۆقا ەسكەرتكىش ورناتۋ !

جانۇزاق ايازبەكوۆ   

Abai.kz