سالافيلەر دەگەنىمىز كىمدەر جانە ولاردىڭ ابدۋل ۋاحابتىڭ  جولىن ۇستاعان  سالافيلەردەن ايىرماشىلىعى قانداي؟

 مۇحامبەت پايعامبار ءبىر حاديسىندە: «ۇمبەتىمنىڭ ەڭ قايىرلىسى مەنىمەن بىرگە ءومىر سۇرگەندەر جانە ولاردىڭ ىزىنە ەرگەندەر مەن ودان كەيىنگى كەلگەن ۇرپاق», - دەگەن. مۇنى يسلامدا العاشقى ءۇش بۋىن دەپ اتايدى. ياعني، ءبىرىنشىسى – ساحابالار (پايعامباردىڭ كوزىن كورگەن، زامانداستارى), ەكىنشىسى – تابيندەر (ساحابالاردان كەيىنگى كەلگەن ۇرپاق), ءۇشىنشىسى – اتبا ۋت-تابين (پايعامباردان كەيىنگى ءۇشىنشى ۇرپاق). بۇلاردى ء«سالافتار» نەمەسە ء«سالافيس سوليحين» دەپ اتايدى. ءسالافيس سوليحين «العاشقى قايىرلى بۋىن» دەگەندى بىلدىرەدى.

وسى ءۇش بۋىنىڭ يمانى، امالى مەن ءىلىمى كەيىنگى مۇسىلماندار ءۇشىن ۇلگى ورنەك بولىپ ەسەپتەلەدى. بۇل كەزەڭنەن كەيىنگى داۋىردە ءومىر سۇرگەن عۇلامالاردى، ءمازحاب يمامدارىن ء«حالافتار»، ياعني كەيىنگىلەر دەپ اتايدى. يسلام تاريحىندا، كەز كەلگەن داۋىردە ءومىر سۇرگەن عۇلامالار مەن فاكيحتەر (قۇقىقشىلار), سوپىلار مەن كالامشىلار (اقيدا ءىلىمىنىڭ بىلگىرلەرى) حاق جولداعى ءسالافتار مەن ءحالافتاردى ۇلگى تۇتىپ، ء«احلى سۋننا» (پايعامبار نۇسقاعان تۋرا جولداعىلار) جولباسشىلارى رەتىندە تانىپ كەلەدى.

19 عاسىردان باستاپ يسلام الەمىندە، اتاپ ايتقاندا مىسىر، ءۇندى تۇبەگى، وسمان يمپەرياسى جانە رەسەي وتارىنا اينالعان مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ اراسىندا «يحيا»، «ىسلاح»، «جاديد» (جاڭالانۋ، جاندانۋ، ورلەۋ) سەكىلدى اتاۋلارمەن كورىنىس تاپقان «رەفورماتورلىق» ارەكەتتەر تۇتاس سيپات الا باستادى. رەفورما كەزىندە افعاني، ابدۋح، يقبال، گاسپرينسكي، مارجاني سەكىلدى ساياسي-اعارتۋشىلىق باعىتتى ۇستانعان عالىمدار شوعىرى شىقتى. ولار يجتيحات (قوعامداعى شارتتارعا سايكەس ۇكىم شىعارۋ) رۋحىن ءتىرىلتىپ، يسلامدى رەفورمالاۋدى كوزدەگەن ولار، تاقليد (ەلىكتەۋشىلىك) پەن حۋرافالىقتى (سەنىمگە قايشى اڭىزدارعا سەنۋشىلىك), ناداندىقتى سىناۋمەن قاتار، باتىستىڭ تەحنيكالىق يگىلىكتەرى مەن عىلىمىن يگەرۋگە شاقىردى. ولار، العاشقى ءۇش بۋىن كەزىندەگى ء(سالافتاردىڭ) يسلامنىڭ رۋحى مىقتى ەدى، ءبىلىم بەرۋدى دامىتۋ كەرەك دەگەن باعىتتى قولدادى. بىراق تۇتاستاي ءمازحاب يمامدارى مەن ءداستۇرلى تۇسىنىكتەردى جوققا شىعارمايتىن.

جوعارىدا ءبىز ءسالاف ۇعىمىنىڭ نە ەكەنىن جانە قانداي باعىتتى مەڭزەگەنىن كورىپ وتىرمىز. ال ەندى بۇل پروتسەستى مۇلدەم بولەك باعىتقا بۇرىپ العان جانە اراب ۇلتشىلدىعىن قوزدىرعان مۇحاممەد ابدۋل ۋاحابتىڭ ارەكەتى يسلامنىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسىپ كەلە جاتقان باي مادەنيەتىن، ۇكىم شىعارۋ تاسىلدەرىن، ءمازحاب عالىمدارىن تۇتاستاي جوققا شىعاراتىن ءۇردىس قالىپتاستىردى. ولار تەك قانا وزدەرىن ء«سالافۋس ءسوليحيننىڭ» ءىزباسارلارىمىز دەپ تانىتتى. افعاني، ابدۋح، يقبال، گاسپرينسكي، مارجاني سەكىلدى ساياسي-اعارتۋشىلىق باعىتتى ۇستانعان عالىمدار ءدىني تاجىربيەنى سىنعا السا، بۇلار مۇلدە جوققا شىعارۋعا كىرىستى.  كەز كەلگەن قۇبىلىستىڭ باسى، ورتاسى جانە اياعى بولاتىنى سەكىلدى، ءدىني تاجىربيەنىڭ وتكەنى مەن بۇگىنى، كەلەشەگى ساباقتاستىقپەن ءورىلىپ وتىراتىن دۇنيە. ابدۋلۋاحاب جولىنداعىلاردىڭ ءدىني تاجىربيەنى ورتا بەلىنەن تەرىسكە شىعارۋ ۇستانىمدارى يسلام مادەنيەتىنىڭ كەمىندە 10-12 عاسىرلىق باي مۇراسىن تارك ەتۋمەن بىردەي قۇبىلىس بولدى. ولاردىڭ قاتقىل، ءماتىنشىل ۇستانىمدارى يسلام ءدىنى اياسىندا ءوزىن مۇسىلمان سانايتىن كەز كەلگەن ۇلتتاردىڭ ءداستۇرلى مادەني مۇرالارىن «بيدعات» دەپ سانايتىن كوزقاراستى قالىپتاستىردى. ولاردىڭ تۇسىنىگىندەگى يسلام ءدىنى – قوعامدىق شارتتارعا ۇيلەسە المايتىن، ءبىرتيپتى اراب مۇسىلماندىعىن كۇشتەپ تاڭاتىن، مۇسىلمانداردى جىككە ءبولىپ، بەيبىت تۇرعىنداردى قاندى قاساپقا سالاتىن «جيحاد» ۇرانىمەن الەمگە ۇرەي تۋعىزدى. ءابۋ حانيفانى «سالافتاردىڭ» داۋىرىندە ءومىر سۇرگەندىگى ءۇشىن، عالىم رەتىندە بىلگەنىمەن، حانافي ءمازحابى دەگەندى مويىندامايدى. ال، ءاشاري مەن ماتۋريدي سىندى سەنىمدەگى ەكى ءمازحاب يمامدارىن ء«سالاف» كەزەڭىنەن كەيىن ءومىر ءسۇردى دەگەن جەلەۋمەن ءتىپتى دە مويىندامايدى. ولاردىڭ تۇسىنىگىندە يسلام اقيداسىندا وزىندىك ۇلكەن ورنى بار قوس  عۇلامانىڭ يسلام سەنىم نەگىزدەرىنە بايلانىستى اقىل مەن ناسستى (قۇران مەن سۇننەت) قولدانا وتىرىپ، دامىتقان اقيدالىق مۇرالارى كۇپىرلىك رەتىندە انىقتالدى. نەوحاريجيزم (ازىرەتى ءاليدىڭ حاليفالىق تۇسىندا بۇلىك شىعارعان ءدىني-ساياسي توپ) رەتىندە تانىلىپ جۇرگەن ۋاحابيلىك ارەكەتتى قالاي الساقتا «العاشقى ءۇش بۋىننىڭ» جولىنداعى ءسالافتار رەتىندە تاني المايمىز جانە ء«سالافتاردىڭ» جولىنا ەشبىر قاتىسى جوق ەكەنىن باسىن اشىپ ايتۋىمىز كەرەك. كەرىسىنشە ابدۋلۋاحابتىڭ ء«سالاف» ماعىناسىن ۇرانداتىپ، راديكالدى جولعا ۇرىندىراتىن بىردەن ءبىر جول قىلىپ جىبەردى.

پايعامبار مەڭزەگەن ءسالاف عالىمداردىڭ شاريعي ۇكىمدەرى مەن دانالىق تۇلعالارى قوعامدى بىرلىككە، تاتۋ تىرلىككە، زامان تالابىنا ساي دامۋعا، ناداندىقتان قاشۋعا، ادامزاتتى سۇيۋگە شاقىراتىن جول ەدى. وسى جولدى ۇستانعان، تاريحي ساباقتاستىق جولىمەن يمان ىزدەگەن ءاربىر قازاق ۇلانى حانافي ءمازحابى اياسىندا دا شىنايى ء«سالافتاردىڭ» ءىزباسارى ءھام پايعامباردىڭ ۇلگىلى ۇممەتى سانالا الادى.

اسىلتاي تاسبولات - ءدىنتانۋشى.

Abai.kz