كەيبىر اڭگىمەنى وقىعان شاقتا اتاقتى جاھانگەر ناپولەوننىڭ: ء“داستۇر ءبىزدىڭ كوپتەگەن اقىماقتىعىمىزدى مىنەپ-شەنەيدى، بىراق تا، ەڭ باستى اقىماقتىق ونىڭ قۇلاق كەستى قۇلىنا اينالۋ” دەگەن ءسوزى ويعا ورالادى. ول ءسوز ۇلت زيالىلارىنا قاراتا ايتىلعانداي: قۇلدىق داۋىردەگى ۇلتتى ادامگەرشىلىككە ۇندەۋ ءبىر بولەك، ال، ەگەمەندىك داۋىرىندەگى ميلەتتى تاۋباعا شاقىرۋ ءبىر بولەك. سونىمەن، ۇلتتىق ادەبيەتتە كوزگە شالىنبايتىن ەتيكا-ەستەتيكالىق سىنا قاعىلدى، بۇرىنعى قالامگەر تالىمگەرلىگى مەن بۇگىنگى جازۋشى تالىمگەرلىگى ەكى  باسقا دۇنيە. زامانا جازۋشىسىنان كەشەگى ءداۋىردىڭ ءتالىمىن قايتالاۋدى تالاپ ەتە المايسىڭ. ول ازات ەلدىڭ ءسوز ەگەسى رەتىندە ويىن بۇكپەي قازاعىنا ەمىن-ەركىن جەتكىزەدى. ءارى باتىستىق رەپەتتە كانوندانعان كەز كەلگەن ادەبي باعىت پەن اعىمنىڭ ىعىنا باسى ءبۇتىن جىعىلماي، اۆتورلىق وبراز اياسىندا ءوز پىكىرىن سىرتقا جايادى.

وي سالاتىن اڭگىمە بار، ويدى ۇركىتەتىن اڭگىمە بار. العاشقىسىن قۇلشىنا وقيسىڭ، سوڭعىسىنا بەكەرگە ۋاقىتىڭدى كەتىرگەنىڭە پۇشايمان بولاسىڭ. ارىدان ءسوز قوزعاپ، بۇگىنگى قازاق قوعامىنىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن تانىتا الاتىن تالاي اڭگىمەلەردى وقىپ ءجۇرمىز. سونداعى اڭعارعانىمىز، قازاق قالامگەرلەرىنىڭ قولدانعان اۆتورلىق ءسوز ساپتاۋلارىندا (تىلشىلەرشە ايتساق: ستيلدىك ايشىقتارىندا)  الدەبىر اياقتالعان ويعا يەلىلىك – وزىنە ءجىتى نازار اۋدارۋدى كەرەكسىنەتىندىگى. ونىڭ بويىندا كەيبىر تالىمدىك ءبىلىمدى، وتكەننىڭ جاڭعىرىعىن، ۇلتتىق جادىنىڭ كورىنىس بەرۋىن، تاريحي فاكتىلەردى، ۇلتتىق يدەيالاردى، يدەولوگيالىق شەشىمدەردى سالىستىرۋ مەن سالعاستىرۋ ورىن الادى.

وسى كەزدە ميفتەنگەن ءسوز بەلگىلى ءبىر فورماعا اينالىپ، ونىڭ ماعىنالىق تەرەڭدىگى ەكىنشى قاتارعا سىرعيدى دا، ۇيرەنشىكتى ءمان وقيعالاردىڭ قويماسىنا اينالادى. ءسوز بىلگەن جانعا جازۋشىلارىمىزداعى قولدانىستار دەگەنىمىز – ماعىنا مەن فورمانىڭ ماڭگىلىك جاسىرىنباق ويىنى. ميفتىك فورما بويىنداعى  ۇلت تاريحى اۆتور تاڭداپ العان كونتسەپتىدەن تۇرادى. قازىرگى زامانالىق قازاق اڭگىمەسىندە ءوزىن تانىتقان جازۋشىلارداعى ميفتىك كونتسەپتى ءبىر مەزەتتە ءارى وتكەن كۇندەردەن قيلى اۋاندا سىر شەرتەتىن تاريحي نارراتسيا، ءارى وتكەننەن ساباق العىزاتىن اۆتورلىق ەمەۋىرىندىك بولىپ كەلەدى. ميفولوگيالىق “الاش” كونتسەپتىسى ءار جازۋشى تۇگىل، ءبىر قالامگەردىڭ ءار شىعارماسىن ايتپاعاندا، ءبىر اڭگىمەسىنىڭ بويىندا اۆتورلىق تۇرلىنشە تاڭبالاۋعا يە بولىپ كەلەدى. ويتكەنى، اۆتورلىق ميف اڭعال وقىرماندى سان سوقتىراتىن جازۋشىلىق ەمەۋىرىنى ارقىلى ەكى ۇشتىلىقتىڭ حابارلاماسى. ول ءسوز شاقىرۋ رەتىندە وقىرمان ويىنا سالماق سالىپ، ءوزىن ۇعىنۋدى تالاپ ەتەدى. وعان ءوز وقىرمانىنىڭ دايىن جانە دايىن ەمەستىگىن قالامگەرلەر ەش قاپەرىنە المايدى. سەبەبى “الاش” كونتسەپتىسى تۇركى مەن دەشتى قىپشاق ۇعىمىنا، ورىستىق جانە الەمدىك تاريحي كونتسەپتىلەرگە كەرەعار كەلەدى. وسى ءتورت كونتسەپتىنى قولداۋشىلارعا ءوز قارسىلىعىن ءبىلدىرىپ، قازاقتى بارىنەن جوعارى قوياتىن اۆتورلىق ميف بارتشا وي تولعاساق: ۇرلانعان جانە قايتا ورالعان ءسوز. زەرتتەۋشى تاراپىنان وسى قايتا ورالعان ءسوزدىڭ ايتار ءۋاجىن جۇرتقا ءتۇسىندىرۋ عانا قالادى.

ءبىز اۆتورلىق ميفي قولدانىستى تاريحي دەپ تانىپ، ءارى اقيقات، ءارى بەياقيقات دەپ ۇعىنار بولساق، ۇلت كادەسىنە جارايتىن وي ايتۋعا قول جەتكىزەمىز. ءار قازاق قالامگەرى ءوزىنىڭ قازاق بولىپ تۋعانىن ماقتان تۇتادى. ۇلتتىق ماتىندەر بويىنداعى “ميف” وزگەلەر بىزگە وسى كۇنگە دەيىن شايناپ بەرىپ كەلگەن، كەيبىر عىلىمداعى قانداستارىمىز قانىن ىشىنە تارتىپ، ءوتى جارىلىپ كەتكەنشە قولدايتىن جالعان تاريحي تۇجىرىمداردى جوققا شىعاراتىن اۆتورلىق اعىنان جارىلاتىن جاڭاشا ءسوز ساپتاۋدان تۇرادى. ولار ءوزىنىڭ تاريحي تانىمىن ۇلتتىق بولمىس-بىتىمىزگە بەيىمدەپ، قۇر تسيفرلىق بەيكەلبەتتىلىككە وبرازدانعان تۇسىنىكتى سىيدىرادى دا، وتكەننىڭ جاڭعىرىعىن وقىرمان ساناسى ءۇشىن ۇعىنىقتى ەتە تۇسەدى.

سونىمەن، ميف ءسوزدى ۇرلايدى. اشەيىندە ەشكىمنىڭ سەزىمى مەن ساناسىنا قوزعاۋ سالمايتىن ءسوزدى ۇرلاپ، ونى ميفكە اينالدىرۋ –ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىن قالامگەرلىك باقىت. كۇندەلىكتى قاراپايىم ءسوزدى وبرازداندىرا ۇلت وقىرمانىنا ۇسىنۋدا ديداحمەت ءاشىمحانۇلىنىڭ “جىندى جەل” اڭگىمەسى – ءوزىن جەتە قاراستىرۋعا سۇرانىپ تۇرعان تۋىندى.

اۆتور جالپى قولدانىستاعى كۇندە ەكىنىڭ ءبىرى اۋىرىپ-سىرقاپ قالعاندا قولداناتىن “دەرت” ءسوزىن قالامگەرلىك قاجەتىنە جاراتىپ قولدى قىلىپ وتىر. كلاسسيكالىق قازاق اڭگىمەلەرىندە ء“سوز” ميفكە ەرىكتى تۇردە مويىنسۇنسا، قازىرگى قازاق ادەبيەتىندە كەرى ءۇردىس ورىن الۋدا. ءداستۇرلى ميفتىك تۇسىنىكتەردىڭ ورنىن اۆتورلىق ميفتىك قولدانىستار باسۋدا. سونىمەن، قۇرىلىمشىلدىقپەن: حاتتى – تاڭبا، ادەبيەتتى – ماعىنانىڭ ءرولىن اتقارۋشى دەپ سانار بولساق، وندا پروزاشىلارىمىز تولاسسىز ومىرگە اكەلىپ جاتقان: جاساندى ميف قازاق اڭگىمەسىنىڭ بۇگىنگى تىنىس تىرشىلىگىنىڭ كۇرە تامىرىنا اينالىپ وتىرعان جايى بار. ءوزىن ادەبي پروتسەستە ۇلتىنا تانىتا بىلگەن قالامگەرلەرىمىز پروزا مەن پوەزيادا ميفتىك ماقساتقا ءسوز ۇرلانۋىن جالعاستىرۋدا.

قازاق ادەبي شىعارمالارىن بۇرىنعىداي رەاليستىك جانە بەيرەاليستىك دەپ سارالاۋدان: ميفتىك جانە بەيميفتىك دەۋگە كوشە باستاۋ: ادەبيەتتانۋشىلارىمىزدى كەيبىردە رەاليزم مەن نەورەاليزمدى (ادەبي سينتەزدى) شاتاستىرىپ الۋشىلىققا ۇرىندىرۋدى.

ءسوز الەمىندەگى ەرلىك نەدەن تۇرادى؟ مادەني كەڭىستىكتەگى حات بەدەلىن ادەبي باتىلدىقپەن جوققا شىعاراتىن شىعارماشىلىق ءىس-ارەكەتتەن تۇرادى. وعان قادام باسۋعا قالامگەرلەردىڭ كوبىنىڭ باتىلى بارمايتىنى راس، سونداعى ءۋاجدارى وقىرماندارىم ۇقپاي قالادى دەپ ادەبي قاۋىمدى الداۋسىراتۋ. ويتكەنى، ادەبي ەرلىك جاساۋ بارشا قالامگەردىڭ ماڭدايىنا جازىلا بەرمەيدى. ول جازۋشىنىڭ ادەبي قورجىنى تولىعىپ، ۇلتتىڭ مادەني ونەرى كەڭىستىگىندەگى وڭى مەن سولىن تانىعان شاقتا قول جەتىزەتىن باقىت قۇسى. ونى قاتتى قىساڭ ءولتىرىپ الاسىڭ، بوس ۇستاساڭ ۇشىرىپ الاسىڭ.

قولىندا ادىلدىك قۇسى بار قالامگەر عانا قوعامنىڭ توڭمويىن كەرتارتپا پىكىرىنە قامشى ءۇيرىپ، شىندىقتىڭ كوك بالاق قارشىعىسىن توبەسىنەن ءشۇيىلتىپ، ءوزىنىڭ ازاماتتىق قارسىلىعىن ءبىلدىرىپ، باسىنا قارا بۇلت ۇيىلدىرەدى. ءتىپتى وسى جولدا ونى زامانداستارى تۇسىنبەۋى دە ىقتيمال، ونىڭ ەش وقاسى جوق. تەك ونىڭ جان ايقايىن بوداندىق قارعىس تاڭباسىنان ادا كەلەر ۇرپاق ۇعادى. ويتكەنى، الماس قىلىشتاي ءسوز اقيقاتىن ەشقاشان توت باسپاق ەمەس.

ءالى كۇنگە ءبىر وكىنىشتىسى، ءوزىنىڭ ورتالىق ازياداعى ادەبي كوشباسشىلىعىنا توقمەيىلسيتىن قازاق ادەبيەتتانۋى ورىستىڭ ىلىمىنە مالدانىپ، باتىستىق ءسوز اسىلىنىڭ قىزىعىن كورە الماۋى اقىل-ويعا تۇساۋ سالىپ كەلەدى. ءوز دىلىمىزگە ىقشامدالعان، دىنىمىزگە بەيىمدەلگەن ەۋروپالىق ءىلىم گۋمانيتارلىق عىلىمدا قولدانىس تاپسا، ورىسشا تالدانىپ، قازاقشا ارلەنىپ جۇرگەن قالامگەرلەرىمىزدىڭ تالاي تانىلماي جۇرگەن سونى قىرلارى جارقىراپ تانىلا تۇسەر ەدى.

مەن ديداحمەت اعامنىڭ ءبىر اڭگىمەسىنە وقىرمان رەتىندە قۇلاي عاشىق بولدىم. ەۋروتسەنتريزم ۇستەمدىك قۇرعان قوعامدىق سانانى ودان ارىلۋعا شاقىراتىن تۋىندىلار لەگىنىڭ تاسقىنى ادەبيەتىمىزدە دۇركىن-دۇركىن ادەبي قاۋىمدى ءدۇر سىلكىندىرىپ وتىرادى. مىنە، وسىنداي تۋىندىلاردىڭ ىشىندە وزىندىك دەربەس ادەبي بولمىسىمەن بولەكتەنىپ تۇراتىن تۋىندى – “جىندى جەل”.

كەزىندە «تاريح دەگەنىمىز – بۇل قىلمىستار، ەسسىزدىك پەن قايىرسىزدىقتىڭ جيىنتىعى»، دەگەن فرانتسۋز فيلوسوفى ۆولتەرگە اعىلشىن تاريحشىسى ەدۋارد گيببون  جوق اۋىز وزىمدىكى ەكەن دەپ، ۇلانعايىر كەڭىستىكتى ءويتىپ شومشيتۋگە بولمايدى: «تاريح دەگەنىمىز – قىلمىستار، ەسسىزدىك پەن قايىرسىزدىقتىڭ جيىنتىق تىزبەگىنەن دە ۇلىع دۇنيە” دەپ ءۋاج ايتادى. رومانعا ارتىلار جۇكتى كوتەرىپ تۇرعان “جىندى جەل” اڭگىمەسىنىڭ بويىندا رۋح بار. ال، رەسمي تاريحتا تەك قۇر تسيفلار تىزبەگىنەن تۇراتىن تاريحي وقيعالار تىزبەگى بار. ءارى ءار تاريحشى ءبىر وقيعانى دەرەك كوزدەرىنە وراي تۇرلىنشە ۇعىندىرىپ، عىلىمي پاراسات مايدانىندا تەك مەنىكى عانا ءجون دەپ ءوزارا جاعا جىرتىسىپ جاتادى. “جىندى جەلدەگى” تاريح بارىمىزگە تۇسىنىكتى، ويتكەنى، ونىڭ بويىندا عىلىمي باسىلىمداردا ەش كورىنىس تاپپايتىن: الاشتىڭ عۇمىرىنداعى: قىلمىستار، ەسسىزدىك پەن قايىرسىزدىقتىڭ وبرازدانۋى بار. ال، وبرازدانعان اقيقات ماڭگىلىك، وعان ەشبىر عىلىمي بەدەل مادەني-رۋحاني تەكسەرىس جاساپ، ىسكە العىسىز قىلا المايدى.

قازىر الەمدىك گۋمانيتارلىق عىلىمدا تىلشىلەردىڭ تاسى ورگە دومالاپ تۇر. ولار ادەبيەتتانۋدىڭ ءوزىن ءتىل ءبىلىمى سالاسىنىڭ ءبىر قۇرامداس بولشەگىنە اينالدىرىپ تاستادى. ءتىپتى، كەيبىرىمىز قۇدايداي تابىناتىن لوتمان مەن بارتتار دا ءتىلدىڭ ىعىنا كەتىپ قالدى. كەرىسىنشە، فيلوسوفتار وزدەرى قالاماسا دا، ادەبيەتتانۋدى ءتىل ءبىلىمىنىڭ قۇلدىعىنان باسى ءبۇتىن ازات ەتتى. بۇنى بايقاعاندار جاھاندىق عىلىمدا ساناۋلى. نەگە ادەبيەت ءتىلدىڭ ىعىندا كەتتى، نەگە فيلوسوفتار ونى ازات ەتتى دەگەن ساۋالدىڭ جاۋابى بىرەۋ عانا. ول – ادەبيەتتىڭ تالىمگەرلىك فۋنكتسياسى. ادەبيەت تەك وسى جاعىنان عانا قارالىپ كەلسە، وتكەن عاسىردىڭ 80-ءشى جىلدارىنان باستاپ، “اۆتور وبرازى” ۇعىمى عىلىمدا ورىنىقتى. بۇل ۇعىم ءار ۇلتتىڭ بەتكە ۇستاعان ءسوز زەرگەرلەرىنىڭ تەك تالىمگەر عانا ەمەس، ءارى فيلوسوف، ءارى يدەولوگ ەكەندىگىن تانىتىپ ۇلگەردى. وسى ۇشەم بىرلىكتە الىنعاندا عانا قازىرگى اعا بۋىن وكىلدەرىنىڭ شىعارماشىلىق الەۋەتىنىڭ تىلسىمىنا بويلاي الامىز. جانە تىلشىلىك عىلىمي تىرلىكتىڭ سانامىزدى بايلاپ-ماتاپ تاستاعان عىلىمي قۇرساۋىنان قۇتىلامىز. تىلدىك ىقپالمەن جازىلعان ادەبي سىندا ماتىننەن ءبولىنىپ العان سالا قۇلاش مىسالدار كەلتىرىلىپ، وعان  بىردە قيسىندى، بىردە قيسىنسىز تۇسىنىكتەر بەرىلىپ، تۇسىنىك بەرۋشى سكريپتور ءوز ويىن جاريا ەتەدى. ال، اۆتور ويى تاسادا قالادى. وسىنداي اۆتور ويى تاسادا قالمايتىن، ءارى ونىڭ وبرازىنىڭ ۇلت ۇستازدىعىمەن قاتار، فيلوسوفتىق ابىزدىعى، يدولوگتىق دەگدارلىعى تانىلاتىن سۋبەكتيۆتى بەينەسىن ءتىل ءبىلىمىنىڭ ادەبيەتكە تانعان كانوندارىنىڭ شاڭىنان ارشيتىن ويدى “جىندى جەل” اڭگىمەسىنە قاتىستى وربىتپەكپىز. ءارى بۇل ماقالا وسى اڭگىمەنى وقىعان ادەبي قاۋىمعا ارناپ جازىلىپ وتىر. 

باتىستىڭ ويى ءبارىن جاۋلاپ الدى. سوندىقتان ەۋروتەكتىلىك يدەولوگياسى بۇرىن وتار بولعان ەلدەردىڭ زيالى قاۋىمىن وزىنە تابىندىرىپ وتىرۋعا بەيىم، ەگەر ودان ورتالىق ازيا  قالامگەرلەرى باس تارتسا، وعان ەشكىم قايىرا قويداي قايىرىپ قايتا ورالتا قاماي المايدى. ءبىرىنشى قارسىلىقتى لاتىن امەريكاسى ادەبيەتى تانىتىپ، ءوزىنىڭ ۇمىتىلعان حريستياندىقسىز ءتۇپ نەگىزىنە ورالۋدى جولعا قويدى. وسى پروتسەسس ءبىزدىڭ ۇلت ادەبيەتىندە دە ورىن الا باستادى. ءبىز وسىنداي ۇلت مادەني كەڭىستىگىندەگى جاسامپازدىق ۇردىستە وزىندىك قولتاڭباسىن قالدىرعان ديداحمەت ءاشىمحانۇلىنىڭ اۆتورلىق وبرازىن اشىپ كورسەتۋدى ءبىر اڭگىمەسىنىڭ وزەگى بويىنشا الدىمىزعا ماقسات ەتىپ قويىپ وتىرىمىز.

قازاقتىقتان، وزبەكتىكتەن بۇرىن “الاشتىقتى”، “تۇراندىقتى”، “پانبابىلدىقتى” باستى ورىنعا قويۋدى سينتەزدەنگەن قازاق پەن وزبەك نەورەاليزمدەرى ومىرگە اكەلىپ جاتىر. سول سەبەپتى رۋحانيات الەمىندە مىقتاپ ورنىققان ەۋروتەكتى تۇجىرىمدارعا قارسى ادەبي بۋنت ءار قالامگەردە ءتۇرلى قىرىنان، ءتۇرلى اڭىستا كورىنىس بەرىپ وتىرادى. بۇل كورىنىس لاتىن امەريكاسى ادەبيەتىندە جوعالعان، ءارى شەتتەتىلگەن حالىق وبرازىندا توبە كورسەتسە، ورتالىق ازيالىق قازاق، وزبەك پەن تاتار اڭگىمەلەرىندە شەتتەتىلگەن يدەيالاردىڭ تۇركى دۇنيەسىنىڭ ءبىر بولشەگى سانالاتىن ءوز ۇلتىنا باسىمدىق بەرە وتىرىپ قايتىپ ورالۋى تۇرىندە ايشىقتالادى.

ادەبيەت – قالامگەردىڭ قالام قارىمىن تانىتاتىن شىعارماشىلىق جوبالارى مەن شەشىمدەرىنىڭ جيىنتىعى. وسى باعىتتا اۆتور شىعارماشىلىق جوباسىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن بەلگىلى ءبىر كونتسەپتسيانىڭ پايداسىنا قاتىستى مادەني تاڭداۋ جاساپ، بەلگىلى ءبىر ادەبي امال-تاسىلدەر ارقىلى ءوز ويىن ۇلتىنا اۆتور وبرازىنىڭ بويىنا توعىستىرا وتىرىپ ۇسىنادى. مۇسىلمان جازۋشىسىنىڭ ءوزى شىعاماشىلىعىندا جازۋدى دوعارۋىنان گورى، ۇلتى ءۇشىن ويلاۋدى دوعارۋى – حاھ يسلامنان باس تارتقانمەن بىردەي. ويتكەنى، الاش جازۋشىسى – قوعامدى رۋحاني ەمدەۋشى مادەنيەت ءتاۋىبى.

وسىنداي مادەني تاۋىپتىك رەسەي وتارىندا بولعان قازاقتى قىزىل بيلىك قۇتقارادى، ءبىر كەزدەرى ارتتا قالعان الاش بالاسى جوعارى رۋحاني دامۋعا قول جەتكىزەدى دەگەن ساكەن ءوزىنىڭ تاماشا پوەتيكالىق كوركەمدىكپەن جازىلعان “كوكشەتاۋ” پوەماسىنا پوستمودەرندىك فينالدىق ءالسىز تۇيىندەۋشى جاپسىرمانى سانالىلىقپەن ەنگىزدى. وسىنداعى اۆتور وبرازى قازاقتىڭ بوداندىققا تۇسۋىنە رەسمي جانە ءدىني بيلىككە يەلىك ەتكەن تورە مەن قوجالار كىنالى دەگەن قالامگەرلىك يدەيادان تۇرادى.  شىعارمانىڭ كەيدە ءارىن كىرگىزەتىن، كەيدە قۇتىن قاشىراتىن جاڭاشىلدىق ەجەلدەن بار. ونى كەيىن فيلوسوفتار پوستمودەرن اتاندىرىپ، ءتۇرلى تەرمينمەن الدى ارتىن وراپ، جۇرتقا تۇسىنىكسىز ەتىپ تاستادى.

بوداندىقتان قازاق ەكى رەت قۇتىلدىم دەپ ويلادى: ءبىرى – 1917 جىلى، ەكىنشىسى – 1991 جىلى. بىراق ونىڭ اسەرىنىڭ بويىمىزعا تەرەڭدەپ سىڭگەنىن اڭعارتاتىن ميفپەن ورىمدەلگەن اۆتورلىق تۇيىندەمە “جىندى جەل” اڭگىمەسىنىڭ وزەگى بولىپ تابىلادى. ونى اۆتور ءارى فيلوسوفتىق، ءارى يدەولوگتىقپەن ەلىنە تانىتادى.

ءبىز قالامگەر شىعارماسىنىڭ ماتىندىك كەڭىستىگىنە وي جۇگىرتكەن شاقتا ونىڭ بويىنداعى جازۋشى سىنالاپ ەنگىزگەن ءبىر-بىرىمەن بىتەقايناسقان ءۇش كەڭىستىكتى: ەجەلگى، ورتا جانە زامانالىق  ۇلتتىق ءومىر بەدەرىن بەيمارال اڭعارامىز. بۇعان جازۋشىنىڭ تۋىپ وسكەن تابيعاتى اسەم، ىشىنە تالاي سىر بۇككەن التايىن ارالاعان كوكىرەگى وياۋ جان نەلىكتەن اۆتورلىق تاڭداۋ ۇلتتىق مادەني-رۋحاني ورتالىق قاسيەتتى تۇركىستانعا ەمەس، التايعا تۇسكەنىمەن داۋ ايتپاي كەلىسەدى.

ويتكەنى، قۇمداۋىت جەردەگى اڭشى مەن قۇرباندىقتى سۋرەتتەۋ مەن قىتىمىر تابيعاتى بار جەردەگى اڭشى مەن قۇرباندىقتى سۋرەتتەۋ ەكى بولەك. وسى اسەم تابيعات اياسىندا ادامزات وركەنيەتىندەگى ماڭگىلىك شايقاس: اڭشى مەن قۇرباندىق اراسىندا ورىستەيدى. قاسقىر كەيىپ “اڭشىلار” – وتارشى ەلدەر دە، قۇرباندىق – ونىڭ قالاعان ۋاقىتىندا ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك، رۋحاني جانە مادەني جاقتان اۋناتىپ جەيتىن قوي كەيىپتى تۇركى الەمى. الاش قاسقىردان قويعا اينالعان مۇسكىن دەگەن سۋىق وي ساناڭدا جىلتىڭ ەتەدى.

وسى سانادا جىلتىڭداعان وي تۋىندى بويىنداعى الاشتىڭ ءۇش ىشكى الەمىنىڭ ۇشتىعىن قولىمىزعا ۇستاتادى. ولار: كوش، ءولىم جانە التىن وقيعالارى تاريحي حرونولوگيانى ساقتاپ، ۇلت ەسكىلىگى مەن بۇگىنگى ءومىرىنىڭ ايناسىنا اينالادى. ءار ۇعىمعا اۆتور تەرەڭ فيلوسوفيالىق تۇيىندەۋلەردى سىيدىرعان ونى ءار ادەبيەت سىنشىسى وزىنشە ۇعىندىرا الادى. ءۇش ماڭگىلىك ءموتيۆتىڭ توعىسى “ۇلتتىق اقىرزاماننىڭ ەلەسىن” ايشىقتايدى. بار بولۋ مەن توز بولۋدى اۆتور وقىرماننىڭ وزىندىك وي تۇيىندەۋىنىڭ ەنشىسىنە قالدىرادى.  ديداحمەت اعامىزدىڭ قۇدىرەتتى قالامى قاي كەزدە بولماسىن ارىدان وي تولعاپ، بەرىدەن ءسوز قوزعايتىن وزىندىك نارراتسياسىمەن كوزگە ەرەكتەنە تۇسەدى. وسىنى جاقسى اڭعارعان  باعاشار تۇرسىنبايۇلى: “«قۇدايسىزدار» دەگەن اڭگىمەڭىزدە ءتورت بۋىننىڭ وكىلى بار. الدىڭعى ءۇش بۋىننىڭ كىم ەكەنى ايقىن جازىلعان. ال سوڭعى بۋىن – تيپتىك وبراز رەتىندە بۇگىنگى جاستار...” جازۋشىمەن بولعان سۇحباتىندا ورىندى سۇراق قويىپ، وعان ديداحمەت ءاشىمحانۇلى تاراپىنان تۇششىمدى جاۋاپ العان بولاتىن (كەلتىرىلگەن ءۇزىندى قالامگەردىڭ 2013 جىلى “اق جەلكەن” جۋرنالىنا بەرگەن سۇحباتىنان الىندى).

پوستمودەرنيست عالىمدار ءسۇيىپ قولداناتىن ءماتىن ەروتيكاسى دەگەن تەرميندى قۇلاعىنان سۇيرەپ، اعامىزدىڭ بارشا شىعارماسىنا قاتىستى قولدانعالى وتىرعانىمىز جوق. “ەتەگى اشىلعان ەلدىڭ بولاشاعى جوقتىعىن” اۆتور وبرازىنىڭ ۇلتقا ايتپاق بولعان اقىلماعاندىعى رەتىندە عانا ءسوز ەتىپ وتىرمىز. قالامگەردىڭ اشىق شاشىقتىقتان اۋلاق جاسىرىن ەروسى وسىنى تانىتادى. ۇلتتىڭ كەيبىر الەۋمەتتىك توبىنىڭ جيىنتىقتالعان اردان اتتاعان بەينەسى – جازۋشى ءۇشىن جات. وسى داستۇردەن اتتاۋدى جازۋشى، سىنشى، حالىقارالىق “الاش” سىيلىعىنىڭ يەگەرi قۇلبەك ەرگوبەك قالامگەردىڭ كەلەسى ءبىر اڭگىمەسى جايىندا بىلاي دەيدى: “جازۋشى ديداحمەت ءاشiمحانۇلىنىڭ “تاسقالا” دەپ اتالاتىن اڭگiمەسi بار. “تاسقالا” پروتوتيپi (تۇپتۇلعاسى) – ۋست-كامەنوگورسك اتالىپ كەلگەن وسكەمەن بولۋى ابدەن مۇمكiن. نە جاسىرارى بار، ورىستانعان قالا. ديداحمەتتiڭ تاسقالاسى دا ورىستانعان قالا. تاسقالانى بiر قالاعا تەلiپ قويىپ، جازۋشى شىعارماسىنا نەگiز بولعان بiر شاھاردىڭ ءباسiن اسىرىپ، تۋىندىنىڭ تىنىسىن تارىلتۋدىڭ دا قاجەتi شامالى. شىنتۋايتىنا كەلگەندە، “تاسقالا” – تۇتاس قازاق قوعامى.

“تاسقالا” – كەڭەستiك كەزەڭنiڭ جانازاسىن شىعاراتىن ۋىتتى شىعارما. قازاق قوعامىنىڭ كەلەشەگiنە كۇمان كەلتiرەتiن زاپىراندى شىعارما. كەشەگi كەڭەستiك كەزەڭ عانا ما؟ ولاي دەسەك “بۇگiنگi كۇننiڭ اڭگiمەسi” اتاۋىنا دۇدامالدانعانىمىز سەكiلدi جازۋشىنىڭ قالامگەرلiك ءورiسiن تارىلتقان، شىنايى جازۋشىلىعىنا كۇمان كەلتiرگەن بولامىز دا شىعامىز. شىعارمانىڭ پوليفونيالىق سيپاتىنا سەنسەك، تۋىندىدان قازاق قوعامىنىڭ بۇگiنi دە ەرتەڭi دە شەت قالعالى تۇرعان جوق. ءيا، قازاق قوعامى!”-دەيدى.  جازۋشى قازاق قوعامىنداعى كەلەڭسىزدىكتى – قالا مادەني كودى ارقىلى بەرسە، ەندى بىردە – اردان اتتاۋدى ءوزى جيرەنە وتىرىپ، ەروسقا جۇگىپ، تراگەديالىق سيتۋاتسيا تۋدىرا العان. ءبىز جازۋشى اڭگىمەسى بويىنشا ءۇزىندى كەلتىرىپ جاتۋدى قۇپ كورمەدىك.

تۋىندىداعى ەرەك توقتايتىن تاعى ءبىر دۇنيە ەروس توڭىرەگىنە توپتاستىرىلعان رۋحاني بيلەۋشى مەن رۋحاني تۇتقىنداردىڭ جيىنتىق وبرازىنىڭ جۇيەسى.  ءبىر اتاپ وتەتىنى جازۋشى ءوز پەرسوناجدارىن جالاڭاشتامايدى، جانى كۇيىپ تۇرىپ، قازاق ەلىندە ورىن الىپ جاتقان سەكسۋالدى توڭكەرىستى فيلوسوفتىق تۇرعىدان ايىپتايدى، ءارى ماتىندىك تۇيىندەۋى ارقىلى ءوز كەسىگىن بىلايشا بىلدىرەدى: “كوكتەن ءتۇستى مە، جەردەن شىقتى ما، الدە جەلمەن بىرگە جەتى مە، تايپا ىشىنەن بەلگىسىز ءبىر ىندەت شىعادى. بۇل الدىمەن جان-جانۋار، مالدان بىلىنەدى. قوتاندا قويلار باستارىن ءبىر جاعىنا قيسايتىپ، اينالىپ-اينالىپ قۇلاپ تۇسەدى. ۇيىردە ايعىرلار قۋىپ ءجۇرىپ ءوز جاتىرىنا شابادى. تۇيەلەر جاڭا تۋعان بوتاسىن تىزەمەن تاپتاپ تاستايدى. ۇيدەگى يتتەر يەسىن قابادى. بۇنىڭ سوڭى ادامدارعا جەتەدى. ەركەكتەر بەسىكتەگى قىزىنا ۇمتىلادى، قاتىندار قارشاداي ۇلدى ۇستەرىنە جىعادى. بالالار اكە-شەشەسىمەن ەمەس، قولدارىنداعى اينامەن سويلەسەدى. ولاردىڭ نە دەپ وتىرعانىن ەشكىم تۇسىنبەيدى. تىلدەرى باسقا بولادى.

وسىنىڭ ءبارىن كورىپ-بىلگەن تايپا اقساقالى:

– بۇلار ەندى ءتىرى ولىك. تايپانىڭ كۇنى باتتى، – دەيدى كۇڭىرەنىپ. بۇل ونىڭ سوڭعى ءسوزى بولادى”.

پەرسوناجدارىن جىنىستىق جاقتان ادامي جانە حايۋاني تۇرپاتتا جۇيەلەي وتىرىپ، بەيمەزگىلدىك اۆتورلىق سەمانتيكالىق ءسوز ساپتاۋى نەگىزىندە بۇگىنگى زاماننىڭ ءبۇلىنىپ، اپاي-تويى شىققاندىعىن مەڭزەي وتىرىپ، رۋحاني جالاڭاشتانۋدى العا شىعارا وتىرىپ، سەكسۋالدى مىنەزدەۋلەرگە قۇرىلعان ەروتيكالىق كورىنىستى الدىمىزعا تارتادى. وسىلايشا، ديداحمەتتىڭ ميفتەنگەن ءماتىن ەروتيكاسى ءارى بەيرەالدى، ءارى رەالدى ءومىر شىندىعىنان حابار بەرەدى. اۆتورلىق سەمانتيكالىق ءسوز ساپتاۋ بويىنداعى “جارىق” – ۇلتتىڭ ارى، ال، “كولەڭكە” – ۇلتتىق ازعىندىق. اۆتورلىق ميف وسى ەكەۋىنىڭ ماڭگىلىك كۇرەسىنە قۇرىلعان. قالامگەردىڭ جەكە باستىق قاۋپى دە، ۇلتتىڭ فەتيشى – “جارىق”  ەمەس، “كولەڭكەگە” اينالىپ كەتە مە دەگەن اۋىر وي-تولعاۋدان تۇرادى. بۇنداي ءومىر شىندىعى جانىڭدى رۋحاني جارالايدى، ساناڭدى مادەني جالاڭاشتايدى. ۇلتتىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگىنىڭ باتىستىڭ تۇمانىندا رۋحاني اداسىپ جول تابا الماي ءجۇرۋى دە قالامگەر نازارىنان ەش تىس قالماي وتىر.

الەم تاريحى بىرەۋدىڭ بيلەپ توسەپ، ەكىنشىسىنىڭ ونىڭ قۇلاق كەستى قۇلى بولۋىنا قۇرالعان. بيلىكتە ەكى ۇلتقا بىردەي ورىن جوق. ۇلتتىق كەڭىستىكتىڭ بۇرىن دا تارىلعانى، ەندى دە تارىلىپ تۇرعاندىعى وتىرىك ەمەس. تارىلعان كەڭىستىكتە تەك جات كوزقاراس عانا ۇستەمدىك قۇرادى، ول ەشكىممەن ساناسپاي باتىستىڭ قۇلدىعىنا تۇسكەن تۇركى حالىقتارىنىڭ بارىنە تاڭىلىپ وتىر. اۆتور اۋەلى الەمدىك ء“بىز” تۇتاستىعىن قاققا جارىپ جىبەرەدى دە، ودان كەيىن ۇلتتى دا ەكىگە بولشەكتەپ جىبەرەدى.

اۆتوردىڭ ۇلتقا ايتپاق ويى رۋحاني قۇندىلىقتان اجىراپ، ماتەريالىق قۇندىلىقتاردىڭ جەتەگىندە كەتۋ – باتىستىڭ مادەني الەمىن جۇتاتىپ وتىرعانداي، ءبىزدى دە جارعا جىعاتىنى. ۇلت اناسى ء–ولدى، ۇلت اكەسى – شاراسىز، ومىرگە جىندى جەلگە ىلەسىپ، دوللارعا بوككەن التىنىڭ بۋىنىڭ تەگەۋىرىنى ەندى. تاعدىر جازىمىشى ۇلت اناسىنىڭ جەرلەنبەي قالۋى ارقىلى ۇلتتىق كۇنانى تاعدىر جازىمىشىمەن ومىرگە اكەلدى.  

بۇدان ارىلۋ جولى – اكەلەر مەن بابالار كۇناسىن ولاردىڭ ۇرپاعىنىڭ ارقالاپ، تىعىرىقتان شىعۋ جولى – ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا وزگەلەردىڭ پايداسىنا باس تارتۋدى دوعارۋ. اڭگىمەدە كوسەم مەن توبىر اراسىنداعى كونفليكتىگە قۇرىلعان كۇرەس بار. وسى كۇرەستىڭ شەشىمىن اۆتور “ۇلتتىق جان ايقاي” ارقىلى ادەبي ارەناعا شىعارىپ، ءبىز سانامالاعان مادەني كودتار ارقىلى كەسىكتى جاۋابىن بەرەدى.

قازاق اڭگىمەلەرى تاريحي تاڭبالار جۇيەسى تۇرعىسىنان قاراستىرىلعان جوق، تەك جانرلىق تۇرعىدان ءسوز ەتىلىپ كەلدى دە، ۇلتتىڭ ەتنوستىق بولمىسىنىڭ كەسكىن-كەلبەتىن تانىتۋ ءۇشىن اۆتورلاردىڭ ويعا العان زاتتىق الەمى، الەۋمەتتىك الەمى، مادەني الەمى نازاردان تىس قالىپ كەلدى. ءبىز وسى ماسەلەنى ديداحمەت ءاشiمحانۇلىنىڭ “جىندى جەل” اڭگىمەسى ارقىلى اۆتور وبرازىمەن بىرلىكتە الا وتىرىپ كوڭىلدە جۇرگەن ويىمىزدى جۇرتقا جايدىق.

ءابىل-سەرىك ابىلقاسىمۇلى الىاكبار

Abai.kz