ادامزات قوعامىنىڭ العاشقى كەزەڭىنەن باستاۋ الىپ، عاسىرلار بويى ءارتۇرلى قوعامداردا تۇرلىشە كورىنىستە جالعاسىپ كەلە جاتقان ءداستۇرلى قۇندىلىقتار جۇيەسى بار. ءداستۇرلى قۇندىلىقتار ءداستۇرلى قوعاممەن ۇندەستىكتە – سونىڭ اياسىندا قالىپتاسادى، ونىڭ ىشكى تۇراقتىلىعىنا قىزمەت ەتەدى جانە سول قوعام ارقىلى ساقتالادى. ءداستۇرلى قۇندىلىقتاردى قالىپتاستىرۋعا قوعامنىڭ بىرنەشە بۋىنى اتسالىسىپ، ولاردى قولداۋ جانە قولدانۋ ارقىلى تۇراقتاندىرادى.

«قۇندىلىق» ۇعىمىنىڭ ءمانىن جيناقتاي العاندا قوعام ومىرىندە قالىپتاسقان جاسامپاز يدەيالار مەن ەتيكالىق كاتەگوريالار، مورالدىق-ەستەتيكالىق نورمالار مەن ستەرەوتيپتەر جيىنتىعى، ماڭىزدى ماقسات-مۇراتتار مەن ولارعا جەتۋ جولدارى، مىنەز-قۇلىق مانەرى تۋرالى جيناقتالعان تۇسىنىكتەر دەۋگە بولادى. ياعني قۇندىلىق دەگەنىمىز تاريحي تاجىريبە نەگىزىندە تۇجىرىمدالعان ۇلت نەمەسە ادامزات مادەنيەتىنىڭ ءمانى بولىپ تابىلادى.

قۇندىلىقتار قوعامنىڭ دامۋ باعدارلارى مەن ءومىر ءسۇرۋ مانەرىن بەلگىلەيدى. قۇندىلىقسىز قوعام – باعدارسىز قوعام. قۇندىلىق – قوندىرما ەمەس، ول قوعامنىڭ ءوزى ىشىنەن قايناپ شىعادى، مەملەكەتتىك بيلىككە تاۋەلسىز قالىپتاسادى. ونىڭ يدەولوگيادان ايىرماشىلىعى دا وسىندا. قۇندىلىق – ۋاقىت سىنىنان وتكەن جانە زامان وزعان سايىن تۇلەپ وتىراتىن يدەيالار مەن ۇستانىمدار. ەشبىر وركەنيەتتى قوعام ۋاقىت سىنىنان ءوتىپ، ومىرشەڭدىگى مەن جاسامپازدىعىن دالەلدەگەن ءداستۇرلى قۇندىلىقتارسىز العا باسىپ كورگەن جوق. ويتكەنى ءداستۇرلى قۇندىلىقتار – ىشكى تۇراقتىلىقتىڭ تۇعىرى، رۋحاني قاۋىپسىزدىكتىڭ تىرەگى جانە ەڭ باستىسى – ۇرپاقتار ساباقتاستىعىنىڭ نەگىزى.

ءداستۇرلى قۇندىلىقتاردىڭ باسىم بولىگى ۇلتىنا، دىنىنە، جاسىنا، جىنىسىنا قاراماستان بارشا ادامزاتقا ورتاق. رۋحاني داعدارىس باسىمدىق الا باستاعان قازىرگى الەمدىك قاۋىمداستىقتا ءداستۇرلى قۇندىلىقتاردى جاڭعىرتۋ ماسەلەسى تابيعي تۇردە وزەكتى تاقىرىپقا اينالىپ وتىر. ءبىر ەرەكشەلىگى، بالكىم، كەمشىلىگى – بارشا قوعام مۇشەلەرىنىڭ الاڭداۋشىلىعىن تۋعىزۋى ءتيىس بۇل تاقىرىپ نەگىزىنەن ءدىن قىزمەتكەرلەرىنىڭ جانە بەلگىلى ءبىر دارەجەدە مادەنيەتتانۋشىلاردىڭ زەرتتەۋ-ناسيحاتتاۋ نىسانى بولۋمەن شەكتەلۋدە.

            ءاربىر قوعام مادەنيەتىنە ءتان وزىندىك قۇندىلىقتار كەشەنى بولادى. ءداستۇرلى قوعام وزگەرىسكە ۇشىراعان جاعدايدا دا ءداستۇرلى قۇندىلىقتار ءوز ماڭىزىن جويمايدى. ونىڭ ايقىن مىسالى – بۇگىنگى قازاق قوعامى.

ءتيىستى انىقتامالارعا سايكەس ءداستۇرلى قوعام دەگەنىمىز – ساياسي، الەۋمەتتىك جانە مادەني دامۋى ءداستۇرلى قۇندىلىقتارعا، سالت-ساناعا، اتا-بابا مۇرالارىنا نەگىزدەلەتىندىگىمەن ەرەكشەلەنەتىن الەۋمەتتىك ورتا. بۇل تۇرعىدان العاندا قازىرگى قازاق قوعامىن تولىق مانىندە ءداستۇرلى قوعام دەپ اتاۋ قيىن. ءداستۇرلى مادەنيەتى، ساياسي جۇيەسى، قۇقىقتىق ساناسى ءتيىستى دەڭگەيدە قالىپتاسقان قازاق قوعامى تاريحي ۇدەرىستەر سالدارىنان ەلەۋلى وزگەرىستەرگە ۇشىرادى. قازىر ول ءوز دامۋىن زامان تالابى تۋدىرعان قۇندىلىقتارمەن كوبىرەك بايلانىستىرۋدا. دەگەنمەن ۇلتتىڭ ءداستۇرلى قۇندىلىقتىق جۇيەسى، سونىڭ ىشىندە رۋحاني قۇندىلىقتارى جاڭا قوعامنىڭ باعدارىن ايقىنداۋدا نەگىزگى رەتتەۋشىلىك رول اتقارىپ وتىر.

ۇرپاقتار ساباقتاستىعى قۇندىلىقتار ارقىلى جالعاسادى. ۇلت تاريحى ءۇشىن وسى ساباقتاستىقتىڭ ماڭىزى زور. ءار بۋىن وزىنە دەيىنگى ۇلت تاجىريبەسىن بويىنا ءسىڭىرىپ، ارى قاراي دامىتا بىلمەسە، تاريحىن ەكشەپ-سارالاۋ ارقىلى بولاشاعىنا باعدار جاساماسا – ول قوعام كەرىتارتپا قوعامعا اينالادى. وتكەندى مانسۇقتاپ، تاريحتى وزىنەن باستاعان بۋىن مەملەكەتتى رۋحاني داعدارىسقا ۇشىراتادى. ونىڭ جەكەلەگەن كورىنىستەرى دە، وكىنىشكە وراي، قازىرگى قازاقستان قوعامىندا بوي كورسەتۋدە.

ياعني قازىر ەلىمىزدە ءداستۇرلى قۇندىلىقتاردى جاڭعىرتۋعا دەگەن تابيعي قۇلشىنىس پەن ونى قوعام ومىرىنەن ىسىرىپ تاستاۋعا دەگەن جاساندى تالپىنىس قاتار جۇرۋدە. ءداستۇرلى قۇندىلىقتاردى جاڭعىرتۋعا دەگەن قۇلشىنىستىڭ العاشقى سەرپىنى تاۋەلسىزدىك الۋمەن تىكەلەي بايلانىستى بولدى. ءۇش عاسىرلىق وتارلىق جانە كەڭەستىك ساياسات قىسىمىندا ۇلتتىق مىنەزىنەن، ساناسىنان، قۇندىلىقتارىنان كوز جازىپ قالا جازداعان ۇلت تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى كەزەڭىندە ءتىلىن، تاريحىن، ءداستۇرىن جانە ءدىنىن جاڭعىرتۋعا قۇلشىنا ۇمتىلدى. قازاق تىلىنە مەملەكەتتىك مارتەبە بەرۋ، ءتىل توڭىرەگىندە اتقارىلعان سان سالالى جۇمىستار، ۇلتتىق مەكتەپتەر مەن بالاباقشالار اشۋ، ۇلتتىق سايىستار ۇيىمداستىرۋ، «ناۋرىزدى» حالىقتىق مەرەكەگە اينالدىرۋ، تاريحي تۋىندىلاردى جارىققا شىعارۋ، ۇلت زيالىلارىن اقتاۋ ۇدەرىسى، مەشىتتەر مەن مەدرەسەلەر جۇمىسىن جانداندىرۋ، ءدىني باسىلىمداردى كوبەيتۋ – تاعى باسقا سان جەتكىسىز ءىس-ارەكەتتەر مەن ناتيجەلەر ۇلتتىڭ ءوز بولمىسىنا ورالۋدى اڭساعان تابيعي قۇلشىنىسىنان تۋىنداپ جاتتى.

بىراق بۇل قۇلشىنىستاردى نارىقتىق قاتىناستاردىڭ العاشقى اۋىر كەزەڭى ءبىرشاما كومەسكىلەندىردى. وسى سىندارلى ءساتتى تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە ورنىققان اشىق شەكارا ساياساتى مەن اشىق اقپارات كەڭىستىگىن پايدالانىپ سىنالاپ ەنە باستاعان سىرتقى كۇشتەر ءتيىمدى پايدالاندى. بارلىق اقپاراتتىق جانە زاڭنامالىق مۇمكىندىكتەردى قالت جىبەرمەي قولدانا وتىرىپ، جۇرتشىلىققا جات يدەولوگيالىق باعدارلار مەن قۇندىلىقتاردى تاڭۋدىڭ، ءداستۇرلى قۇندىلىقتاردى وزگەرتۋدىڭ بەلسەندى ارەكەتى باستالدى. قوعامدىق قۇرىلىمنىڭ وزگەرىپ، نارىقتىق قاتىناستاردىڭ تەرەڭدەۋى سالدارىنان قۇندىلىقتىق باعدارلاردىڭ ءداستۇرلى قالىپتان اۋىتقۋى ۇدەرىسىنە قولدان قوسىلعان ۇلتتىق رۋحانيات سالاسىندا تەرىس مازمۇندى اقپاراتتاردىڭ باسىمدىق الۋى ۇستەلدى.

قوعام قاجەتتىلىگىنەن تۋىنداعان تابيعي ۇدەرىستەر مەن سىرتقى ىقپالدىڭ اسەرىنەن قالىپتاسقان جاساندى ۇدەرىستەردىڭ ءوزارا قاقتىعىسى قاراپايىم قوعام مۇشەلەرىنىڭ ساناسىندا اق پەن قارانى اجىراتا المايتىن سارساڭ ءحال تۋىنداتتى. مۇنداي جاعدايدا يدەولوگيالىق سالانىڭ مەملەكەت تاراپىنان تولىق باقىلاۋعا الىنۋى جانە ۇلت زيالىلارى، زەرتتەۋشى عالىمدار، تالداعىشتار مەن ساراپشىلار كۇشىن بىرىكتىرە، ءتيىمدى پايدالانا وتىرىپ، ورتاق يدەولوگيالىق ماقساتقا جەگىلۋى، سول ارقىلى باسىمدىق بەرىلەتىن رۋحاني-يدەولوگيالىق باعدارلاردىڭ ايقىندالىپ، قوعامعا بەلسەندى تۇردە ەنگىزىلۋى قاجەت بولاتىن. بۇل تۇرعىدا بىرقاتار شارالار اتقارىلعانىمەن، بۇگىنگە دەيىن مەملەكەتتىڭ ستراتەگيالىق-ساياسي جۇيەسىنىڭ قوعامنىڭ نەگىزگى تۇعىرى سانالاتىن ءداستۇرلى قۇندىلىقتار قۇبىلىسىن جەتە باعالاماۋى جانە تولىق پايدالانا بىلمەۋى اڭعارىلۋدا. سونىڭ سالدارىنان عىلىمي قاۋىمداستىق پەن مەملەكەتتىك مەكەمەلەر اراسىنداعى بايلانىس شارتتى قاتىناستار اياسىندا قالىپ وتىر. كەز كەلگەن شەتىن قۇبىلىسقا قاتىستى مەملەكەت – رەالدى-ساياسي تۇرعىدان, ال عىلىمي قاۋىمداستىق قۇندىلىقتىق-پراگماتيكالىق تۇرعىدان پايىمداپ، ارەكەت ەتۋدە. مەملەكەتتىڭ ساياسي جۇيەسىن عىلىمي قاۋىمداستىقپەن بىرىكتىرەتىن ورتاق تۇعىرناما قالىپتاسقان جوق. تۇجىرىمدامالىق ۇستانىمداردى ناقتى ايقىنداپ الماۋدىڭ سالدارى ءارتۇرلى ناۋقاندىق يدەيالاردىڭ جەتەگىندە كەتۋگە سەبەپ بولىپ وتىر.

ءوز ساياساتىنا مىعىم وركەنيەتتى ەلدەردە عىلىم ساياساتتىڭ الدىندا جۇرەدى. ىشكى-سىرتقى ساياساتتاعى باعدارلار مەن باسىمدىقتاردى دۇنيەجۇزىلىك تاجىريبەنى ساراپقا سالىپ، «جەتى رەت ولشەپ، ءبىر رەت كەسەتىن» عىلىمي ينستيتۋتتار ايقىندايدى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ جاعدايىندا ادام فاكتورىنىڭ باسىمدىق الۋى, ياعني بەلگىلى ءبىر تۇلعالاردىڭ دەربەس زەرتتەۋلەرىنىڭ، سىننان وتپەگەن ساراپتامالارىنىڭ، وبەكتيۆتىلىگى مەن سۋبەكتيۆتىلىگى ارالاس تالدامالارىنىڭ نەگىزىندە يدەولوگيالىق-ساياسي كوزقاراستاردىڭ قالىپتاسۋى جانە قوعامعا كەڭىنەن ۇسىنىلۋى ورىن الۋدا. بۇل عىلىمي ورتا تاراپىنان دا نارازىلىق تۋدىرىپ، سونىڭ سالدارىنان عىلىمي پىكىرلەردىڭ بىرنەشە جىككە ءبولىنىپ، ورتاق ۇستانىمداردىڭ ورنىقپاۋىنا سوقتىرۋدا. 

ايتىلعانداردىڭ سالدارىنان كوپتەگەن شەتىن قۇبىلىستارعا، راديكالدى اعىمدارعا قاتىستى مەملەكەتتىڭ كەسىمدى ءسوزى ايتىلعان جوق. ءدىن سالاسىنداعى رۋحاني باعداردىڭ حالىققا ۇسىنىلماۋى سەنىمسىزدىكپەن، نارازىلىقپەن قوسا اداسۋشىلىقتى دا كۇشەيتۋدە, باسقاشا ايتقاندا تىيىم سالماعاننىڭ ءبارى رۇقسات ەتىلگەن نارسە رەتىندە قابىلدانۋدا. تەوريا مەن تاجىريبە سايكەستەندىرىلمەگەن جانە بىردەي دارەجەدە ارەكەت ەتپەگەن جاعدايدا ونىڭ ناتيجەسى ارەكەتسىزدىككە تەڭ بولىپ شىعاتىنىن ەسكەرۋ قاجەت.

بۇل ورايدا دا ءبىز تاريحي تاجىريبەمىزدەن ساباق الا الماي وتىرمىز. كەشەگى قازاق قوعامىندا دا رۋحاني-يدەولوگيالىق باعداردى ايقىنداۋدا ۇلت زيالىلارى مەن رۋحاني ۇستازدارى شەشۋشى رول اتقاردى. ءدىن، عىلىم، رۋحانيات سلاسىنداعى قاجىرلى ىزدەنىستەرىنىڭ ناتيجەسىن سانا سۇزگىسىنەن وتكىزىپ، توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى رەتىندە ەل جۇرەگىنە جەتكىزىپ بەرىپ وتىرعاندار سولار ەدى. ال حالىق بۇل ءىلىمدى «جامان بولادى»، «ۇيات بولادى»، «وبال بولادى»، «ساۋاپ بولادى» دەگەن قىسقا دا نۇسقا تىيىمدارىنىڭ اياسىنا سىيعىزىپ، ۇرپاقتان ۇرپاققا شاشاۋ شىعارماي جەتكىزە ءبىلدى. ءداستۇرلى قوعامنىڭ ءداستۇرلى قۇندىلىقتارى وسىلاي قالىپتاسقان بولاتىن.

            بۇگىنگى ەكسترەميزم مەن تەرروريزمگە قارسى ءىس-قيمىلعا كەلگەندە ءبىز كوپ جاعدايدا قۇبىلىستىڭ سەبەبىمەن دە، وزىمەن دە ەمەس، سالدارىمەن كۇرەسۋدەمىز. بۇل – كۇرەستىڭ ەڭ ناتيجەسىز جولى. مەملەكەت ءوزىنىڭ ۇستانىمىن تىكەلەي ەمەس، ازاماتتىق قوعام وكىلدەرى ارقىلى جەتكىزەتىنى جانە جۇزەگە اسىراتىنى بەلگىلى. بۇل ورايدا تاعى دا عىلىمي قاۋىمداستىقتىڭ اقىل-وي الەۋەتى جەتكىلىكتى دەڭگەيدە پايدالانىلماي وتىرعانىنا نازار اۋدارۋعا تۋرا كەلەدى. راديكالدى يدەولوگيانىڭ الدىن الۋداعى جانە جالپى ءدىن سالاسىن رەتتەۋدەگى نەگىزگى نازاردى تۇجىرىمدامالىق-ساراپتامالىق نەگىزدە يدەولوگيالىق باعداردى ناقتىلاۋعا شوعىرلاندىرۋ – كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلە.

            تاعى ءبىر سىننان وتپەستەن تاجىريبەگە ەنە باستاعان سەنىمسىز قادام – دىنگە دەگەن مەملەكەتتىك كوزقاراستى عىلىمي تۇرعىدا بەكىتۋدىڭ ورنىنا نازاردىڭ زايىرلىلىقتى كۇشەيۋگە اۋدارىلۋىندا بولىپ وتىر. بۇل ەكەۋى (دىنگە كوزقاراستى عىلىمي تۇرعىدا بەكىتۋ مەن زايىرلىلىقتىڭ كۇشەيتىلۋى) ءبىرىنىڭ ورنىنا ءبىرى جۇرگەندە نەمەسە ءبىرى باسىڭقى، ەكىنشىسى باعىنىڭقى بولعاندا ەمەس، تەڭ دارەجەدە ارەكەت ەتكەندە عانا جەمىسىن بەرەتىنىن ۇمىتپاۋ قاجەت. قوعام قۇندىلىقتاردى ءوزى سۇرىپتايدى. ونىڭ ەكى ۇدەرىسكە بىردەي سۇرانىسى بار. زايىرلىلىقتى كۇشەيتۋگە باعىتتالعان قادامدار ءدىندى السىرەتۋگە اسەر ەتىپ جاتسا، ول ناعىز دىنسىزدىك كورىنىسى رەتىندە قابىلدانىپ، ەلەۋلى نارازىلىق تۋدىرادى. زايىرلىلىقتى كۇشەيتۋ ءدىندى السىرەتۋمەن ءبىر بولا المايدى. زايىرلىلىقتى قانشا كۇشەيتسەك دە، ءدىني قىزمەت بەلسەندى تۇردە جالعاسا بەرەدى. ءدىني قىزمەتپەن ساناسپاۋعا بولمايدى، ونى جاي عانا قاداعالاۋ ەمەس، ساپالى جانە ناتيجەلى تۇردە قاداعالاۋ قاجەت. ءدىن سالاسىنداعى قىزمەت باعىتتارىن كۇشەيتۋ – ءدىندى كۇشەيتۋ ەمەس، ءدىني قىزمەتتى ساپالى جانە ناتيجەلى تۇردە قاداعالاۋدى كۇشەيتۋ دەپ ۇعىنىلۋى قاجەت.

ءدىن ماسەلەسى – رۋح ماسەلەسى. ءدىن ماسەلەسىن دىنيلەندىرۋ دە، زايىرلىلاندىرۋ دا ەمەس، رۋحانيلاندىرۋ قاجەت. بىزدە وسى ماسەلەگە قاتىستى بىرجاقتى كوزقاراستار بەلەڭ الۋدا. ءدىن ماسەلەسىن رۋحانيلاندىرۋ ورنىنا زايىرلىلاندىرۋ كەرى ناتيجە بەرەدى. ءدىن ءولۋى مۇمكىن، بىراق ەشقاشان زايىرلىلانبايدى. ءار قۇبىلىسقا ءوز تابيعاتىنا سايكەس ادىستەمە قاجەت. ءدىندى رۋحانيلاندىرۋ ارقىلى ماڭگىلىك يدەيالارعا، زايىرلىلىق يدەيالارىنا پايدالانۋعا بولادى. سول ارقىلى بارلىق جوعالتقانىمىزدى تۇگەندەپ، مىزعىماس قۇندىلىقتار قالىپتاستىرا الامىز. ءداستۇرلى رۋحاني قۇندىلىقتاردىڭ نەگىزىندە دە ءدال وسى – ءدىندى رۋحانيلاندىرۋ ۇدەرىسى جاتقانىن ۇمىتپاۋىمىز قاجەت.

زايىرلىلىق قاعيداتتارىن جەتە ءتۇسىندىرۋ ءدىننىڭ رۋحاني مادەنيەت فەنومەنى ەكەنىن مويىنداۋدىڭ مىندەتتىلىگىن تۋدىرادى. ياعني ء«دىن مەملەكەتتەن بولىنگەن، ەشبiر دiن مەملەكەتتىك نەمەسە مىندەتتى ءدىن رەتىندە بەلگىلەنبەيدى، بارلىق ءدىني بىرلەستىكتەر زاڭ الدىندا تەڭ – زايىرلىلىق دەگەنىمىز وسى» دەگەن تاپتاۋرىن انىقتاما جاھاندانۋ ۇدەرىسىنە دەندەپ ەنگەن قوعامدى قاناعاتتاندىرمايدى. ءدىن ماسەلەسىن ءدىندى سەزىنە وتىرىپ قانا شەشۋگە بولادى. ءدىن قوعامدىق سانا نەگىزدەرىنىڭ ءبىرى، ادام ومىرىنە ماعىنا مەن رۋحانيلىق دارىتۋشى كۇش، رۋحاني مادەنيەت فەنومەنى، ادامزات بولمىسىنىڭ اينىماس قاجەتتىلىگى، اجىراماس بولشەگى، تابيعي بولمىسى رەتىندە تولىق مويىندالعاندا عانا وعان قاتىستى ستەرەوتيپتەر مەن ادىستەر ءوز-وزىنەن وزگەرەدى، جاندى، قوعاممەن بايلانىسى بار، رۋحتاندىرۋشى جانە رۋحانيلاندىرۋشى ادىستەمەگە اينالادى، مەملەكەتتىك ينستيتۋت پەن ءدىن ينستيتۋتى اراسىنداعى پسيحولوگيالىق كەدەرگى جويىلادى. ءدال وسى پسيحولوگيالىق كەدەرگىنىڭ راديكاليزاتسياعا تىرەك بولىپ وتىرعانىن، سول ماقساتقا بەلسەندى تۇردە پايدالانىلعانىن ەستە تۇتۋ قاجەت. راديكاليزاتسياعا تىرەك بولاتىن قۇبىلىستاردان ارىلۋ – شىن مانىندەگى ونىڭ الدىن الۋ شاراسى بولىپ تابىلادى. بۇل ورايدا دا ءداستۇرلى قۇندىلىقتاردى تىرەك ەتكەن كەشەگى قازاق قوعامىندا ءدىننىڭ ءدىل (مەنتاليتەت، بولمىس، مادەنيەت) رەتىندە تانىلعانىن، سوندىقتان دا مەملەكەتتىك مۇددە مەن ءدىني مۇددەنىڭ اراسىندا قايشىلىق بولماعانىن نازاردا ۇستاۋ قاجەت.

ءدىن مەن ءداستۇرلى قۇندىلىقتاردىڭ بايلانىسى تەرەڭ تامىرلى. ءدىن دەگەنىمىز تەك سەنىم جۇيەسى ەمەس، ول – ءومىر ءسۇرۋ مانەرى، مورالدىق نورمالار، قارىم-قاتىناس ادەبى، جاقسى مەن جاماندى، ادال مەن ارامدى اجىراتۋشى رۋحاني قاعيدالار جۇيەسى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا ءدىن – رۋحاني مادەنيەت فەنومەنى، ول قوعامداعى كەز كەلگەن فەنومەننەن اناعۇرلىم باي، ماڭىزدى جانە ىقپالدى.

يسلام ءىلىمى بويىنشا ادام بالاسىنىڭ بۇكىل ءىس-ارەكەتتەرى ءۇش توپقا بولىنەدى: يبادات، مۋامالات، احۋالۋ-شاحسيا. يبادات (عيبادات) دىندەگى بۇكىل عيبادات-قۇلشىلىقتاردى قامتيدى، ول تولىعىمەن سەنىم نەگىزدەرىنە قاتىستى بولادى. ال مۋامالات (مامىلە) قارجىلىق، ساۋدا-ەكونوميكالىق، ەڭبەك جانە باسقا دا قوعامدىق قاتىناستاردى، احۋالۋ-شاحسيا (جەكە باس جاعدايلارى) وتباسىلىق جانە جەكە باسقا قاتىستى باسقا دا ازاماتتىق حال-احۋالداردى قامتيدى. يسلام ىلىمىندە بۇل اتالعاندار اقيدا، فيكھ جانە احلاق سالالارىنا جىكتەلىپ قاراستىرىلادى. سونىڭ ىشىندە سوڭعى ەكەۋى – فيكھ جانە احلاق تولىعىمەن رۋحاني-مورالدىق قۇندىلىقتارعا نەگىزدەلەدى. دەمەك، ءدىن تەك سەنىممەن عانا ەمەس، رۋحاني قۇندىلىقتارمەن دە تىعىز بايلانىستى. سوندىقتان دا قازاق «يماندى» دەپ بارلىق ادامي ىزگى قاسيەتتەردى بويىنا جيناقتاعان رۋحاني دەڭگەيى جوعارى تۇلعانى ايتادى. مۇحاممەد پايعامباردىڭ: «مەن كوركەم مىنەز-قۇلىقتاردى كەمەلدەندىرۋ ءۇشىن جىبەرىلگەنمىن» دەگەن ءحاديسى دە رۋحاني-مورالدىق قۇندىلىقتاردىڭ دىندەگى ەرەكشە ورنىن ايعاقتايدى.            

ءداستۇرلى ءدىني سانانىڭ ەرەكشەلىكتەرىن زەردەلەپ، تانىماي تۇرىپ، وعان قاتىستى ءتيىمدى ىقپال ەتۋ تەتىكتەرىن قالىپتاستىرۋ مۇمكىن ەمەس. زەرتتەۋشىلەر ءدىني سانانى تۇرمىستىق، تاجىريبەلىك، كاسىبي دەگەن ءۇش تۇرگە ءبولىپ قاراستىرادى. ال قازاقى بولمىسقا كەلسەك، تۇرمىستىق جانە تاجىريبەلىك ءدىني سانانىڭ استاسىپ جاتقانىن، ولاردىڭ كاسىبي ءدىني سانادان باستاۋ الىپ، كۇندەلىكتى تىرشىلىككە تەرەڭدەي ەنگەنىن اڭعارۋعا بولادى. ياعني قازاق ءۇشىن ءدىن – دۇنيەدەن تىس تۇرعان الدەبىر تىلسىم كۇش ەمەس، قازاقتىڭ تال بەسىكتەن جەر بەسىككە دەيىنگى بۇكىل تۇرمىس-تىرشىلىگىن، ءداستۇرىن، دۇنيەتانىمىن كوكتەي ءوتىپ جاتقان نەگىزگى ارقاۋ بولاتىن. بۇل جەردە وزدەرى قول جەتكىزگەن كاسىبي ءدىني سانا ارقىلى يسلامنىڭ نەگىزگى قاعيدالارىن حالىقتىڭ جۇرەگىنە جاقىن، ساناسىنا قونىمدى تىلمەن تۇسىنىكتى ەتىپ جەتكىزە بىلگەن ۇلتتىڭ اعارتۋشى ۇستازدارى مەن ءدىن عۇلامالارىنىڭ ۇلەسى زور. سولاردىڭ ەرەن ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسىندە قازاق حالقى يسلامنىڭ رۋحىن سەزىنىپ، جانىمەن قابىلدادى. ءدىن قاعيدالارىن حالقىمىز ءاربىر ماقال-ماتەلىنە، اڭىز-اڭگىمەسىنە، جىر-داستانىنا، ەرتەگىسىنە، شەشەندىك سوزىنە، دانالىق ناقىلىنا، تۇرمىس-سالت ولەڭدەرىنە ءسىڭىرىپ، كۇندەلىكتى تۇرمىسىندا باسشىلىققا الار رۋحاني جانە يماني قۇندىلىقتارىنا اينالدىردى. قازاق حالقىنىڭ ءدىني-يسلامي تۇسىنىكتەرى ونىڭ رۋحاني-مورالدىق قاعيدالارىندا كورىنىس تاپتى.

وسى ورايدا ءبىر نارسەنى ەسكەرۋ قاجەت. ەگەر يسلام قازاق دالاسىنا قازىرگى راديكالدى اعىم وكىلدەرىنىڭ: «قۇران مەن سۇننەتتەن باسقانىڭ ءبارىن تارك ەتەسىڭ، تاريحىڭنان تامىرىڭدى ۇزەسىڭ، مادەنيەتىڭە بالتا شاباسىڭ، ءداستۇرىڭدى دىنسىزدىك دەپ تانيسىڭ، تاريحىڭ بىزدەن باستالادى» دەگەن اگرەسسياشىل ۇستانىمدارىمەن كەلگەن بولسا، ونداي ءدىندى ەشبىر حالىق قابىلداماس ەدى. يسلام قازاق جەرىنە ءوزىنىڭ شىنايى بولمىسىمەن – كەڭدىگىمەن، ىزگىلىگىمەن، مامىلەگەرلىگىمەن، بەيبىتسۇيگىشتىگىمەن جانە ەڭ باستىسى – تازالىعىمەن كەلدى. سونىسىمەن دە ول ۇلت بولمىسىنا ءسىڭدى، ونىڭ قۇندىلىقتار جۇيەسىن قۇراعان رۋحاني وزەككە اينالدى.

ءدىن اتىن جامىلىپ، ءداستۇرلى قۇندىلىقتارعا سىنا قاعىپ جۇرگەن قازىرگى جات اعىمداردىڭ ەڭ قاتەرلىسى – ءدىن تازالىعىن وزدەرىمەن عانا بايلانىستىرىپ، راديكالدى شەتىن كوزقاراستاردى ناسيحاتتاپ جۇرگەن، قازاقتىڭ ءداستۇرىن دىنىنە قارسى قويىپ، مۇسىلماندىعىن جوققا شىعارعىسى كەلەتىن يسلام اتىن جامىلعان اعىمدار. راديكالدى اعىمداردىڭ بۇل باعىتتاعى ارەكەتتەرى مىڭ جىل بويى حالىقتىڭ وزىمەن ءبىر جاساسىپ كەلگەن، تۇرمىسىنا، ساناسىنا، بولمىسىنا ءسىڭىپ، رۋحىمەن تۇتاسىپ كەتكەن ءدىندى قول جەتپەس كۇردەلى دۇنيەگە ۇقساتىپ، قيلى-قيلى تاپسىرمەن ءتۇسىندىرىپ، حالىقتان قاساقانا الىستاتۋ ۇدەرىسىنەن كورىنىس تابۋدا. يسلامعا دەيىنگى جەتىستىكتەردى جوققا شىعارۋ، حالىقتى دىنسىزدىككە شاقىرىپ جۇرگەن «تاڭىرشىلدىك» اعىمى تۋرالى جالعان داقپىرت تاراتۋ، قازاق سالت-داستۇرلەرى مەن ىرىم-تىيىمدارىن تەرىستەۋ، قابىر زياراتى ادەبىن اللاعا سەرىك قوسۋ كۇناسىمەن بايلانىستىرۋ، كەڭەستىك كەزەڭدى رۋحاني تۇلدىر ءداۋىر رەتىندە تانىتۋ – وسىنىڭ بارلىعى قازاقتى يسلامعا جاڭا كىرگەن ەل سەكىلدى كورسەتىپ، عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ءداستۇردى، عۇلامالار جۇرگەن جولدى مانسۇقتاپ، قازاق رۋحانياتىنىڭ كۇرە تامىرىن قىرقۋعا باعىتتالعان استىرتىن ارانداتۋشى ارەكەتتەر بولىپ تابىلادى.

بۇل ارەكەتتەردى جۇزەگە اسىرۋشى سالافيلىك وكىلدەرى قازىر وزدەرىنىڭ ءدىني نەگىزدەگى الاۋىزدىق تۋدىراتىن وسىنداي شەتىن ۇستانىمدارىن جانە سودان تۋىنداعان تاكفىرشىلىك-جيھادشىلىق يدەيالارىن تەك تاكفىرشىلىك اعىمىنا اۋدارىپ، تاكفىرشىلىكتى باستاۋى بولەك باسقا اعىم رەتىندە تانىتۋعا، ال وزدەرىن اقيدا ماسەلەسىمەن عانا شەكتەلەتىن بەيبىت تە بايسالدى اعىم ەتىپ كورسەتۋگە ارەكەت ەتۋدە. ياعني بارلىق شەتىن كوزقاراستار مەن ەكسترەميستىك يدەيالاردى تاكفىرشىلىككە اۋدارۋ ارقىلى وزدەرىن اقتاپ الۋدىڭ جاڭا ادىستەمەسىن جۇزەگە اسىرۋدا. بىراق جوعارىدا سانامالانعان شەتىن ۇستانىمداردى بىلاي قويعاندا، قازاق قوعامىنىڭ مىڭ جىل بويى ورنىققان اقيداسىنا (سەنىم نەگىزدەرىنە) اۋىز سالعىسى كەلەتىن سالافيلىك ءداستۇرلى قوعامعا ىرىتكى سالاتىن الاۋىزشىل اعىم بولىپ تابىلادى. مۇنداي اعىم ەشقاشان بەيبىت تە، بايسالدى دا بولا المايدى.

ال تاكفىرشىلىككە تىيىم سالۋ تالپىنىسى ساياسي ويىندارعا الدانۋعا سوقتىرادى. مۇنداي تىيىمنىڭ راديكالدى اعىمداردى بولشەكتەپ بولسا دا ەڭسەرە بەرۋگە ىقپال ەتۋى مۇمكىن، بىراق ول بولاشاقتا باسقا شەتىن كوزقاراستاعى اعىمدارعا، نەگىزىنەن سالافيلىككە تىيىم سالۋعا مۇمكىندىك قالدىرمايدى. سەبەبى بارلىق ايىپتار مەن ىرىتكى سالۋشى كوزقاراستار تاكفىرشىلىككە اۋدارىلعاننان كەيىن سالافيلىككە سىن ايتۋعا نەگىز قالمايدى. تاكفىرشىلىك – سالافيلىكتىڭ بەل بالاسى. بالاسىن سوتتاپ، ونى سولاي تاربيەلەگەن اكەسىنىڭ ەمىن-ەركىن باسقا دا لاڭكەستەردى تاربيەلەي بەرۋىنە جول بەرۋ، «قالىپتى» سالافيلەر بار دەپ ءبىلۋ – ىشكى تۇراقتىلىققا نۇقسان كەلتىرۋ ماقساتىندا جاسالعان ارنايى جوبانىڭ استىرتىن يدەولوگياسىنا يلانۋ بولىپ تابىلادى. تاكفىرشىلىكتى سالافيلىكتەن ءبولىپ الىپ، جەكە-دارا ۇكىم شىعارۋعا بولمايدى. سالافيلىك جانە ونىمەن تامىرلاس تاكفىرشىلىك، مادحاليتتىك، سۋرۋريلىك، ت.ب. راديكالدى اعىمدار ءبىر ولشەممەن قارالۋى قاجەت.

سالافيلىكتىڭ جاڭا ءبىر ادىستەمەلىك كوزقاراسى – كۇنى بۇگىنگە دەيىن وزدەرى مويىنداماي كەلگەن قازاق حالقىنىڭ ەجەلدەن مۇسىلمان ەكەنىن تانۋ (مويىنداۋ), سونىڭ نەگىزىندە يسلامنان تىس ءومىر ءسۇرۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگىنە سەندىرە وتىرىپ، يسلامدىق مەملەكەت فورماسىن ناسيحاتتاۋ. سونىمەن ءبىر مەزگىلدە يسلامنىڭ جەرگىلىكتى ءومىر ءسۇرۋ فورماسىن ناداندىق رەتىندە تانىتاتىن يدەيالاردى استىرتىن سىڭىرە وتىرىپ، ءدىن تازاسىن سالافيلەر اكەلگەندىگىنە دەگەن سەنىمدى ورنىقتىرۋ جالعاستىرىلۋدا. بۇل ورايدا ولار «مۇسىلمان قازاق، حريستيان قازاق بولىپ قاتار ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىن بولمايدى، بۇل مىندەتتى تۇردە ىشكى سوعىسقا، اپاتقا الىپ كەلەدى» دەگەن يدەيانى سىڭىرۋگە تىرىسادى. مۇنداي قۇبىلىستىڭ سالدارىن وڭ باعالاۋ راسىندا دا مۇمكىن بولىپ تابىلمايدى، بىراق بۇل يدەيانى ولار قازاقتىڭ مۇسىلماندىعىن ساقتاۋ مۇددەسىنە ەمەس، كوپدىندىلىك اپاتىمەن ۇركىتۋ ارقىلى يسلامدىق مەملەكەت فورماسىن يدەالداندىرۋعا پايدالانۋدا.

ءدىن اتىن جامىلعان راديكالدى اعىمداردىڭ بەلسەندى ارەكەتى سالدارىنان ءداستۇرلى قازاق قوعامىن قالىپتاستىرعان رۋحاني قۇندىلىقتار كۇيرەۋگە ۇشىراپ، ىشكى تۇراقتىلىققا قاۋىپ تونۋدە. ۇزدىكسىز جانە استىرتىن، ەڭ باستىسى ەل ساناسىن وڭاي جاۋلايتىن ادىسپەن – ءدىن اتىن جامىلىپ جۇرگىزىلگەندىكتەن مۇنداي ارەكەتتەر تۇرعىن حالىقتى اي-كۇننىڭ امانىندا يمانىنان جاڭىلدىراتىن اسا قاۋىپتى ارەكەتتەر بولىپ سانالادى. وسى تيپتەگى اعىمدار ادەتتە ءدىني بىرلەستىك رەتىندە تىركەلمەي يدەولوگيا رەتىندە ارەكەت ەتەتىندىكتەن ولارعا قارسى كۇرەستىڭ جالعىز جولى دا تەك يدەولوگيالىق اعارتۋ شارالارى بولىپ وتىر.

      راديكالدى اعىمدار يدەولوگياسىنىڭ الدىن الۋ جولدارى ولاردىڭ ءوز ادىستەمەسىنە سايكەس قالىپتاسۋى قاجەت. كەز كەلگەن جاڭا ءدىني اعىم قوعامداعى قالىپتاسقان قۇندىلىقتاردى كۇيرەتۋ ارقىلى ءوزىن ورنىقتىرۋعا جول اشادى. ال بۇل ءوز كەزەگىندە ءداستۇرلى قۇندىلىقتارمەن بىرگە ىشكى تۇراقتىلىقتىڭ السىرەۋىنە الىپ كەلەدى. رۋحاني ىزدەنىستەردىڭ ءداستۇرلى ارناعا باعىتتالۋى جانە ۇلتتىق قۇندىلىقتار اياسىندا دامۋى قوعامنىڭ رۋحاني جاڭعىرۋىنا سەرپىن بەرەدى. ال ونىڭ راديكالدى يدەولوگياعا اربالۋى تۇلعا بولمىسىنىڭ قۇلدىراۋىنان باستاپ، ىشكى تۇراقتىلىق پەن مەملەكەت تۇتاستىعىنىڭ بۇزىلۋىنا دەيىن الىپ كەلەتىن قاۋىپتى سالدارلارعا سوقتىرادى. سوندىقتان ءبىز ءۇشىن ۋاقىت سىنىنان ءوتىپ، ۇلتتى قالىپتاستىرعان قۇندىلىقتاردى قورعاۋ – ەلدىڭ ىشكى تۇراقتىلىعى مەن مەملەكەت ىرگەسىنىڭ بۇتىندىگىن قورعاۋ بولىپ تابىلادى. «ۋدى ۋ قايتارادى» ۇستانىمى بويىنشا، راديكالدى اعىمداردىڭ اۋىز سالاتىنى ءداستۇرلى قۇندىلىقتار بولعاندىقتان، الدىن الۋ جۇمىستارىنىڭ ەڭ بەلسەندى ءارى ىقپالدىسى – ءداستۇرلى قۇندىلىقتاردى جاڭعىرتۋ بولماق.

      بۇل ورايدا بىرىنشىدەن، ۇلت بويىنداعى جوعالماعان رۋحاني الەۋەتتى پايدالانا ءبىلۋدىڭ ماڭىزى زور. يسلام جايىنداعى ءۇستىرت تۇسىنىكتەرگە، جات مادەنيەت ىقپالىنا كوزسىز ەرۋگە، راديكالدى يدەولوگيانىڭ جەتەگىندە كەتۋگە قارسى تۇرا الاتىن بىردەن-ءبىر كۇش – ءبىزدىڭ قازاقى مۇسىلماندىعىمىز. ءبىزدىڭ قوعام ەڭ الدىمەن ءوزىنىڭ مىڭ جىلدىق مۇسىلماندىق تاجىريبەسىن – حالىقتىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاستىرعان رۋحاني قۇندىلىقتارىن جاڭعىرتىپ، جانداندىرىپ، قوعام ومىرىنە كەڭىنەن ەنگىزۋى قاجەت. جان تازالىعىنا، ار تازالىعىنا نەگىزدەلگەن، سىرتقى كورىنىستەگى ەمەس، جۇرەكتەگى يماندى قاسيەت تۇتقان ۇلتتىق رۋحاني قۇندىلىقتارىمىزعا ورالۋ، ولاردى كەڭىنەن ناسيحاتتاۋ ارقىلى راديكالدى يدەولوگياعا توسقاۋىل قويۋعا بولادى.

      ەكىنشىدەن، ءاربىر ۇلتتىڭ ءداستۇرلى رۋحاني قۇندىلىقتارىنىڭ سان عاسىرلىق ۋاقىت سىنىنان ءوتىپ، ءداستۇرلى قوعامدى قالىپتاستىرعانى، ونىڭ رۋحاني باعدارلارىن ايقىنداپ، يدەولوگيالىق تۇتاستاندىرۋ جانە قوعامدىق رەتتەۋ قىزمەتىن اتقارعانى بەلگىلى. جاسامپاز ءداستۇرلى قۇندىلىقتاردىڭ الداعى ۋاقىتتا دا قازاقستاندىق قوعام تۇراقتىلىعىنا تىرەك بولىپ، ونىڭ ومىرشەڭدىگىنە سەپتەسەرى ءسوزسىز. ءداستۇرلى رۋحاني قۇندىلىقتاردى جاڭعىرتۋ جالپى جۇرتشىلىقتىڭ، اسىرەسە جاستاردىڭ تەرىس پيعىلدى اعىمداردان بەرىك قورعالعان، پسيحولوگيالىق وڭدەۋگە بەرىلمەيتىن، قورعانىس قابىلەتى مەن قارسى تۇرۋ يممۋنيتەتى مىقتى بولىپ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتەتىن ماڭىزدى يدەولوگيالىق قۇرال بولىپ تابىلاتىنى ءسوزسىز. سونىمەن قاتار بۇل تەك ءدىني سالانى رەتتەۋ قاجەتتىلىگىنە عانا ەمەس، جالپى قوعام ومىرىنە باعدار بولاتىن كونەرمەيتىن، ماڭگىلىك ادامگەرشىلىك-ونەگەلىك قۇندىلىقتاردى قايتا ساراپتاپ، جۇرتشىلىققا ۇسىنۋ، قولدانىسقا ەنگىزۋ قاجەتتىلىگىنە دە قىزمەت ەتەدى.

ۇشىنشىدەن، كەز كەلگەن تۇلعا ءدىندى جەكە-دارا سەنىم كۇيىندە ەمەس، بارشا رۋحاني قۇندىلىقتارمەن، تۇلعالىق ۇستانىمدارمەن، ءومىر ءسۇرۋ سالتىمەن تۇتاستىقتا قابىلدايدى. وسى نەگىزدە ءدىننىڭ ءومىر ءسۇرۋ فورماسى بولىپ تابىلاتىن ءداستۇرلى رۋحاني قۇندىلىقتاردى جاڭعىرتۋدى مەكتەپ قابىرعاسىنان باستاپ جۇزەگە اسىرۋ رۋحاني دەڭگەيى جوعارى، زايىرلى، زياتكەر (ينتەللەكتۋال), تولىققاندى تۇلعالاردىڭ قالىپتاسۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى. مۇنداي اۋديتوريا ەل حالقىنىڭ باسىم كوپشىلىگىن قۇرايتىندىقتان ولار قوعامدىق ويدىڭ قوزعاۋشى كۇشى سانالادى. ولار بەرىك يدەولوگيالىق شەپ رەتىندە قالىپتاسا كەلە وزدەرىمەن سالىستىرعاندا از ساندى بولىپ تابىلاتىن تەرىس پيعىلدى، راديكالدى يدەولوگيانى ۇستانۋشىلاردى ءسىڭىرىپ الاتىن نەگىزگى باسىمدىققا اينالا الادى.

تورتىنشىدەن، ءدىني كىتاپتارعا كانوندىق ءماتىن رەتىندە ەمەس، رۋحاني تاربيە كوزدەرى رەتىندە قاراۋ قاجەت. وسى تۇرعىدان ولاردى شىعارۋعا مەملەكەتتىڭ مۇددەلى بولۋى جانە ۇلەس قوسۋى – ىشكى ساياسات تۇرعىسىنان بولسىن، زايىرلىلىققا ءتان رۋحاني-مورالدىق قاعيداتتار تۇرعىسىنان بولسىن – زاڭدى قۇبىلىس. تۇرعىن حالىقتا تۇراقتى ءدىني سانا قالىپتاسقانعا دەيىنگى تاياۋ ونجىلدىقتاردا بۇل ماسەلەنى مۇددەلى ەمەس مەكەمەلەردىڭ نەمەسە ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ قولىنا بەرىپ قويۋعا بولمايدى. ۇلت رۋحانياتىن قالپىنا كەلتىرۋدى مەملەكەت قانا جۇزەگە اسىرا الادى.

بەسىنشىدەن، رۋحاني تاربيە وشاعى بولىپ تابىلاتىن ءدىني وقۋ ورىندارىن دامىتۋدى رۋحاني تاربيەنى ساپالى نەگىزگە كوشىرۋ رەتىندە قاراستىرعان ءجون. ولارعا ءمان بەرمەۋ جانە نەگىزگى باقىلاۋدى مۇددەلى مەملەكەتتىك ورگان نازارىنان تىس قالدىرۋ – قولداعى ۇلكەن كۇشتەن ايرىلۋ جانە سول كۇشتى مۇددەلى تاراپتاردىڭ ەركىن پايدالانۋىنا، مۇددەلى ەمەس تاراپتاردىڭ نەمقۇرايدى حالگە تۇسىرۋىنە جول اشۋ بولماق. دىنگە ىقىلاس ۋاقىت وتكەن سايىن كۇشەيە تۇسپەك – ويتكەنى ول ادام بولمىسىندا بار قاجەتتىلىك ءارى قاسيەت. وسى ىقىلاستى ءتيىستى ارناعا بۇرۋدىڭ پارمەندى تەتىگى رەتىندە ءدىني وقۋ ورىندارىن پايدالانۋ قاجەت. ولاردىڭ قىزمەتىن رەتتەۋ – مەملەكەتتىڭ مۇددەسىن بەكىتە ءتۇسۋ دەگەن ءسوز.

التىنشىدان، ءدىن ماسەلەسىن ءتىل ماسەلەسىنەن بولەك قاراستىرماۋ كەرەك. ءتىل – مادەنيەتتىڭ جەمىسى. ءتىل جوعالسا ۇعىمدار جوعالادى، ۇعىمدارمەن بىرگە قۇندىلىقتار كۇيرەيدى، قۇندىلىقتارمەن قوسا مادەنيەت جوعالادى. ءتىلدى تىرىلتسەك، ءداستۇرلى رۋحاني قۇندىلىقتاردى تىرىلتەمىز. ءداستۇرلى قۇندىلىقتار ۇلتتىق بولمىستى، ۇلتتىق مىنەزدى تىرىلتەدى. قازاق ءوز مىنەزىنە ورالسا، ەشقاشان شەتىن ءدىني كوزقاراستارعا بوي الدىرمايدى. سەبەبى قازاق – مامىلەگەر (تولەرانتتى) حالىق، ونىڭ بولمىسىندا شەتىن كوزقاراسقا بەيىمدىلىك جوق.

جەتىنشىدەن، قازاقتىڭ مامىلەگەرلىگى – شاراسىز كونبىستىك ەمەس، پاراساتتى مامىلەگەرلىك; عاسىرلار تاجىريبەسى نەگىزىندە قالىپتاسقان ءومىر ءسۇرۋ ونەرى، ادەبى، مادەنيەتى. مامىلەگەرلىك كەلىسىمگە قاراي ءبىر قادام ارتىق جاساۋدان تانىلادى. بىراق مامىلەگەرلىك – مومىندىق تا، توزىمدىلىك تە ەمەس. ول – كەڭدىك (دۇنيەتانىمنىڭ، وي-ءورىستىڭ، پايىمداۋ قابىلەتىنىڭ كەڭدىگى), كەلىسىمپازدىق، بەيبىتسۇيگىشتىك، دارحاندىق، جان جومارتتىعى سەكىلدى ابزال قاسيەتتەردىڭ جيىنتىعى. ونىڭ شەگى «اشىلىپ كەلگەنگە الاقان، جۇمىلىپ كەلگەنگە جۇدىرىق» قاعيداتىمەن بەلگىلەنگەن. ءبىزدىڭ تولەرانتتىلىق تۋرالى يدەيامىز – تىڭ يدەيا ەمەس، ۇلت بولمىسىنا ءسىڭىپ، تامىرلانعان ومىرشەڭ يدەيا. بىراق تولەرانتتىلىقتى توزىمدىلىكپەن شاتاستىرىپ، جاسامپاز يدەيانى جاتتىڭ مۇددەسىنە قىزمەت ەتەتىن جالعان يدەياعا اينالدىرۋدان ساق بولۋىمىز قاجەت.

قازىرگى قوعامداعى الەۋمەتتىك-ساياسي قاتىناستاردى رەتتەۋشى جانە ىشكى ساياسي ۇدەرىستەردى تۇراقتاندىرۋشى رەتىندە ءداستۇرلى قۇندىلىقتاردى جاڭعىرتۋدىڭ ماڭىزى ولشەۋسىز. ءداستۇرلى قۇندىلىقتارىنان – رۋحاني تامىرىنان قول ۇزبەگەن قازىرگى قازاق قوعامىنىڭ ىشكى الەۋەتى – ءبىزدىڭ راديكالدى اعىمدارمەن كۇرەستەگى نەگىزگى كۇشىمىز ءارى ءۇمىتىمىز.

ا.ابدىراسىلقىزى، قر ءدىن ىستەرى اگەنتتىگى توراعاسىنىڭ كەڭەسشىسى، فيلول. ع. ك.

Abai.kz