تىنىشتىقبەك ابدىكاكىمۇلى

اقىن رىسبەك دابەيدىڭ عالىم بوقاشقا ارناعان «ۋاقىت ىشىندەگى ۋاقىت» اتتى ولەڭى ءبىزدى ەرەكشە تولعاندىردى. ولەڭ رۋحىن وتكىرلەپ تۇرارلىق سوز­دەر­دىڭ سۇرىپتالۋى مەن سويلەمدىك قۇرى­لىمدارداعى ازداعان ولقىلىقتارعا قارا­ماستان، ونداعى وي ەركىندىگى مەن كوركەمدىك شەشىم تاماشا. ەڭ باستىسى – اۆتوردىڭ بۇقارالىق ءدىني پسيحوزدى ەسكەرۋ ءداستۇرىن ساقتاي وتىرىپ جازعان ولەڭىندەگى سۇراپىل دوكترينا سۇلباسى تۇپكى ءمانىسىنىڭ الەمدە تەڭدەسى جوق اتا ءتىلىمىز بەن كەمەل دۇنيەتانىمىمىز ارقىلى كامىل ايقىندالاتىندىعى. ياعني ءبىزدىڭ ماقسات – اقىن ولەڭىن قىسقاشا تالداۋ جانە باعزى كوشپەلى بابالارىمىزدىڭ اتالمىش ولەڭگە تىكەلەي قاتىسى بار كوركەم دوكتريناسىنىڭ الەمدىك دىندەر جالعاندىعىن اشكەرەلەۋشى باستى قاعيدالىق مانىستەرىن دە بارىنشا از سوزبەن بايانداپ بەرۋ. ويتكەنى ماقالا كولەمى كوپ ءسوزدى كوتەرمەيدى. الايدا كەي مانىستەردى جان-جاقتى سارالاۋعا ءماجبۇرمىز. ويتپەيىنشە، اقىننىڭ ايتپاعىن ءوزىڭنىڭ ءتۇسىنۋىڭ دە، وزگەگە ءتۇسىندىرۋىڭ دە قيىن. ولەڭدى تالداۋداعى ءتاسىلىمىزدىڭ ادەتتەگى ادەبي سىن كانوندارىنان وزگەشە بولماعى دا سول سەبەپتى.

«مەشىت مۇناراسىنا كوتەرىلگەن عۇلاما (ازان اۋەلەپ، نيەت قىپ، قول بايلانعانشا) باسقا ءبىر كەڭىستىكتە عۇ­مىر كەشەتىن عاجايىپ قارا قۇسقا ءمىنىپ… سونشا زۋلاعان ۋاقىتتى سەزبەي ەسسىز مۇلگىگەن جۇرتقا تاڭ قالار ەدى، باياعى بىيىگىندە تۇرىپ». بۇل ءبىر، – شى­عىستىڭ اڭىزى. قول ساعاتىمىزعا كىرپىك قاقپاي قانشا ۇڭىلسەك تە، تىلشىك كورسەتە المايتىن شەكسىز ارالىق – ۋاقىت ىشىن­دەگى ۋاقىت، ۇمىتىلعان… بايىر­عى مۇنا­رانىڭ تۇبىندە تابانىما قيىرشىق تاس باتىپ، ءۇنسىز مۇلگيمىن. ەس­كى دۋالدى بوي­لاپ وسكەن شىرماۋىق پەن ورمەكشى تورلارى شىتىرمان…».
وسى اق ولەڭدەگى «مەشىت مۇنارا­سى» جاي مۇنارا ەمەس، رۋحاني مۇنارا. ونىڭ ءزاۋ باسىنان تومەندەگى ق ا ر ا ن ى ڭ [«قارا»: قارا(چەرنىي)-دەنە-حايۋان-سايتان – ن ا د ا ن ج ۇ ر ت] ساناسىن جارىق­­­تاندىراتىن اۋليەلىك نۇرلى ءسوز ايتىلۋى ءتيىس. دەمەك، «مەشىت مۇنا­را­سىنا كوتەرىلگەن عۇلاما»-نىڭ ءبىر ءمانىسى: «قار+قارا». ال «قار+قارا»-نىڭ (مودەلى: «التىنتوبەلدىرىكتى قارقارا) جەكە اڭگىمەگە لايىق ءوز عىلىمى بار. ءبىز «مۇنارا دەگەنىمىز نە؟ مۇنارا كۋلتى قايدان پايدا بولعان؟ «مۇنارا» ءسوزى نە دەيدى؟» سۇراقتارىنا جاۋاپ ىزدەيىك.
البەتتە، قاي-قاي مۇنارا دا – بىيىك عيمارات. ولاردىڭ وزگە بىيىك عيماراتتاردان ەرەكشەلىگى – باستارىندا ساۋلەسى اينالاعا تارالار ج ا ر ى ق ت ى ڭ (مەشىت مۇناراسىندا – جارىق ءسوز، كۇزەت م. – جارقىراعان كوز، ماياكتا – جارىق شام، ت.ت.) بولۋى. ياعني مۇنارا – «جارىق+بىيىك» بىرتۇتاستىعىنىڭ سيمۆولى. ونىڭ پالساپالىق نەگىزى كوشپەلى باعزى بابالارىمىزدىڭ ءوزىمىز ايتىپ تا، جازىپ تا جۇرگەن كوركەمتانىمدىق مىنا دانالىعى: «بۇ جالعان دۇنيە – «عالامات بىيىك تاۋ». ونىڭ ۇشار باسىندا كۇن تۇرىندە جالقىنداعان نۇرلى جۇماق بار. ول جۇماقتى باقشى (رۋحاني باعبان; قوش ءبىت-«گوسپود») قۇداي باسقارادى». ياعني جۇماق كۇن – «مۇنارانىڭ نۇرلى باسى»، «تاۋ»-بۇ دۇنيە – «مۇنارانىڭ تومەنگى بولىگى»، قوش ءبىت (كادىمگى كۇننىڭ جۇپار رۋح-قۇدايى) – «مۇنارا باسىنداعى ازانشى عۇلاما». ءدال سولايشا: «باس – «مۇنارانىڭ نۇرلى باسى»، دەنە – «مۇنارانىڭ تومەنگى بولىگى»، قوش ەگە (ادامدىق جۇپار رۋح-قۇداي) – «مۇنارا باسىنداعى ازانشى عۇلاما». ال جۇپار ىيە – شەكسىز عارىش تۇرىندەگى «قۇدىرەت مۇنارا-تاۋدىڭ» قۇدايى. مۇنارا كۋلتىنىڭ سونداي كونە كوركەمتانىم نەگىزىندە قالىپتاسقاندىعىن مۇنارانىڭ «مۇنارا» (ار. ءمانارا) اتاۋىنىڭ دا راستاۋى كەرەك. ونى ءبىلۋ ءۇشىن، بەستانىم (ادامتانۋ، تابيعاتتانۋ، كۇنتانۋ، عارىشتانۋ، ءتاڭىرتانۋ) عىلىمدارىنىڭ كىلتى – سوزتانىمعا جۇگىنبەك ابزال.
«مۇنارا» ءسوزى – ب ءى ر ت ە ك ت ءى ءۇش جۇماق كۇن («باستاعى باق»-كۇن، كادىمگى كۇن جانە تۇپكى قۇدىرەت كۇن) مەن ولاردىڭ ا ت ت ا س ءۇش قۇدايىنىڭ قادىمداعى «ىرا» («ىر+ا»; وتكىرنۇرلى جۇماق كۇن; پاتشا; سلاۆياندىق ۇلگىسى: «ىر+ا+ي». جۇماق) تەرمينى نەگىزىندە قالىپتاسقان «جان ىرا»، «باق ىرا»، ء«بىت ىرا»، «قام ىرا»، «ال ىرا»، «شاش ىرا»، «مۇش ىرا»، ت.س.س. بولىپ كەتە باراتىن كونە اتاۋلارىنىڭ ءبىرى رەتىندەگى «مان ىرا» اتاۋىنىڭ تۋىندى قۇبىلعى ءتۇرى: مان ىرا → ء«مان ءارا» («مۇنارا»). ءبىر انالوگى – بەس ەنە («پەشەنە») → باشنيا».
تاعى دا سوزتانىمعا جۇگىنىس. «مان ىرا» ءسوزىنىڭ «مان» كومپونەنتى اۋەلدە «باق» (جۇماق) دەگەندى بىلدىرگەن. ونىڭ ن+د(ت) سيمبيوزىنان بۇلىنگەن «مان+د» (جۇماق) ءتۇرىنىڭ ەتىستىكتىك «مان+د+ى» ۇلگىسىنىڭ «جۇماقتانا ءوسىپ-ءون» دەگەندى بىلدىرمەگى دە; «ماند» (جۇماق) ءسوزىنىڭ قۇبىلعى جەتىلمە «ماڭد+اي» ۇلگىسىنىڭ «شەكە – ءوسىپ-ءونۋشى جۇماق» دەگەندى بىلدىرمەگى دە سودان. بابالار كوركەمتانىمى بويىنشا، ول جۇماق – «تاۋ (دەنە) باسىندا ورنالاسقان ەس جۇماعى». «مان» اتاۋى نەگىزىندە قالىپتاسقان بەستانىمدىق كونە «ەس-مان» (ەس-جۇماق; ىنجىلدىك بۇلىنگى جالعان ۇلگىسى: «گ+ە+ف+س+ي مان») تەرمينىنىڭ «جۇپار ماي وندىرىلەتىن تاۋباسىندىق باق» دەگەندى ايتپاعى دا سول سەبەپتى. ال ءبىز، ماقالا كولەمى كوتەرمەيتىندىكتەن، باعزى «ەس-مان» ءىلىمى قۇپياسىنىڭ دا «ماڭدايداعى باق»، «شەكەنىڭ جۇپار مايعا شىلقۋى» («ىرىس-قۇتقا كەنەلۋ»), ت.ت. فرازەولوگيزمدەر مەن «ەس» (لات. ءبۇل. ۇلگىسى: «ي+ەس+ۋس»), «كىرىس» (باق-قۇت-ىرىس; حريستياندىق ءبۇل. جالعان ۇلگىسى: «حريس+ت+وس»; «شەكەسى جۇپار مايعا شىلقىعان پاتشا»), «كىرەس» (سلاۆيان. ءبۇل. تولىقشا ءتۇرى: «كرەس+ت»), ت.س.س. ەستانىمدىق كونە تەرميندەر ارقىلى كامىل اشىلاتىندىعىن مالىمدەۋمەن عانا شەكتەلەمىز.
«ماندى»، «ماڭداي» سوزدەرى تۇرىندە دە تىرلىك ەتەتىن «مان» اتاۋى «جۇپار قۇداي-ادام» دەگەندى دە بىلدىرگەن. سوعان ءتىل تىرلىگىندەگى تەكورات زاڭدىلىعىنان ءبىر-ەكى مىسال: «باق» (كونەسلاۆيان. «بوح»: «قۇداي») → «باق» (جۇماق); «ىرىس» (ى+د+رىس»: «جۇماق ادامى») → «ىرىس» («ف+ەر+د+و+ۋ+س»: ير. جۇماق); ءۇر (جۇپار رۋح) → ءۇر («ح+ور». يسلام. ميف. جۇماق). سول سياقتى، «مان» (جۇماقتى باپتاۋشى جۇپار قۇداي-ادام) → «مان» (جۇپارلانا ءوسىپ-وركەندەۋشى جۇماق).
«جۇپار قۇداي-ادام» دەگەن ءمانىسى «باقمان» («باعبان»; باقتى يا جۇماقتى باپتاۋشى قۇداي-ادام) تەرمينىنەن دە بەلگىلى «مان» (باعبان قۇداي-ادام; جۇپارلى جۇماق كۇن) تەرمينى الەمدىك ميفتەردە «العاشقى ادام» دەگەندى عانا بىلدىرەدى. ال «مان ىرا» اتاۋىنىڭ تۇراقتى «ن+ت(د)» سيمبيوزىنان بۇلىنگەن «مان+ت ىرا» (شاشىراعان نۇر) ءتۇرىنىڭ ەتىستىكتىك اۋىس ءمانى: «شاتپىراقتا».
كوشپەلى بابالارىمىزدىڭ كوركەم­تانىمى بويىنشا، «قۇداي باعىمىنداعى جۇماق كۇننىڭ ءوزى «عالامات بىيىك تاۋ» رەتىندەگى جالعان دۇنيەنىڭ باسىندا ورنالاسقان». سوندىقتان سول «تاۋ»-الەمنىڭ ءوزى دە، سول «تاۋ»-الەم» ۇعىمىنا وراي «الەم»-تاۋ» سانالعان تاۋلار دا «مان ىرا» اتالعان. التاي مەن تارباعاتاي ارالىعىنداعى تاۋ جوتالارىنىڭ «مان ىرا» (بۇلىنگى ۇلگىسى: «مانىرا+ق»; ونىڭ كەيىن «قوي ماڭىراق»+«قوزى ماڭىراق» بولىپ تۇرلەنۋىنىڭ دە وزىندىك ءمانىسى بار) اتاۋى – سونداي اتاۋلاردىڭ ەڭ كونەسى. سول تاۋكۋلتىندىك اتاۋدى ەرتەدە كوشپەلى بابالارىمىز موڭعوليا مەن تيبەت ارقىلى ءۇندى اپارعان. ونىڭ ءتىل تىرلىگىندەگى جوعارىدا ايتىلعان تۇراقتى «ن+د» سيمبيوزى ارقىلى وزگەرگەن ءتۇرى – «ماندارا» («مان+د ارا»; يندۋيزم. ميف. «ۇشار-باسىن قۇدايلار مەكەندەيتىن قاسيەتتى تاۋ»): «مان ىرا → «مان(د)ارا». ءبىر انالوگى: «ال ەم (الەم) → «وليم(پ)».
«مان ىرا»-نىڭ ىقشامدالعان «مان ىر» ۇلگىسى تولىقشالانا، «مانار» تۇرىندە قولدانىسقا يە بولادى. ودان، كۇننىڭ مەزگىلدىك ءتۇر-تۇسىنە بايلانىستى، «مانار» (قاز. اق) ءھام تۇراقتى «ر+ت(د)» سيمبيوزىنان بۇلىنگەن «مانارت» («مانار+ت»; قاز. قىزىل) تۇرلەرى تارالعان. «مانار» (كۇن.،) ءسوزىنىڭ ء«مانار» (ار. ماياك) جانە «م~ب(ف.،)» قۇبىلىنان وزگەرگەن «فونار (ور. شام) ءتۇرى دە بار. ال نەگىزىندە، «باعبان» قۇدايدىڭ دا، ونىڭ «باعىمىنداعى» جۇماق كۇننىڭ دە، ۇشار-باسىندا سونداي جۇماق كۇن ورنالاسقان «تاۋ»-الەمنىڭ دە ورتاق باعزى ءبىر اتاۋى – مان ىرا («مانار»). ءتۇيىن: مان ىرا → «مان(ت)ىرا، مۇنارا ء(مانارا), مانىرا(ق), مان(د)ارا، مانار».
* * *
ك ءو ش پ ە ل ءى بابالارىمىزدىڭ كوركەم دە كوسەم تانىمى بويىنشا، «مان ىرا» دەگەنىمىز – «ب ا ق ش ى (رۋحاني باعبان) قۇ­داي مەن جۇماق كۇن ءھام «تاۋ»-الەم» ۇشتىگىنىڭ بىرتۇتاستىعى. سوعان وراي، «تاۋدىڭ شار («ۇ+شار») باسىنداعى باقشى مەن تاۋدىڭ شار-باسى ءھام تاۋدىڭ تومەنگى بولىگى» كۋلتى پايدا بولادى. «تاۋ باسىنداعى حان مەن اقتۇڭلىكتى شاڭىراق (كۇن سيمۆ. «حاندىق تاق») ءھام تاۋدىڭ تومەنگى بولىگى» ۇشتىگى تۇرىندەگى يناۋگۋراتسيالىق اتريبۋت پەن ء«بىي»، «بىي+لىك»، «بىي+ىك» ۇشتىگى تۇرىندەگى ءبىي كۋلتىنىڭ دە تۇپكى ءمانىسى سوندا. فورمۋلالارىنىڭ باستى ەكەۋى: «تاۋ باسىنا حان كوتەرۋ»، «توبە باسىندا – توبە ءبىي». ياعني باقشى، حان، ءبىي – «كۇن قۇدايىنىڭ جەرلىك وكىلدەرى»، كىشى قۇدايلار.
قوش، «تاۋدىڭ شار باسىنداعى باقشى مەن تاۋدىڭ شار-باسى ءھام تاۋدىڭ تومەنگى بولىگى» تانىمى، كەيىن، «مۇنارا باسىنداعى جارشى مەن مۇنارا باسى ءھام مۇنارانىڭ تومەنگى بولىگى» تۇرىنە وزگەرىپ كەتەدى. سەبەبىن قىسقا دا نۇسقا ايتايىق. «­كۇننەن ­ تارا­لار تولقىن-تولقىن نۇر» زاڭدىلىعى نەگىزىندە، ءبىر زاماندارداعى ءبىرتىلدى وراسان ك ءۇ ن ت ە ك ت ءى قاعاناتتان الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرى­نە زامانالار بويى توپ-توپ جۇرتتار لەك-لەك كوشۋمەن بولادى; بەستانىمنىڭ «كۇن → كۇن نۇرى→اۋا→سۋ→توپىراق» بەستىگى زاڭدىلىعىنا ساي ونداي كوشتەر جەتكەن-جەتكەن جەرلەرىندە «توپىراق» يشاراتىندا تۇبەگەيلى وتىرىقشىلانادى. ال وتىرىقشىلاردىڭ قالا سالۋىنا تاۋلى جەردەن گورى، جازىقتىق قولايلى. ءسويتىپ، ولار جازىق وڭىرلەردە قالا سالادى، ەجەلگى «مان ىرا» كۋلتىن ۇستانادى. بىراق ماڭايدا مانىرالىق كۋلتكە لايىق قاسيەتتى تاۋ بولماعان سوڭ، «تاۋ ورنىنا – مۇنارا ء(التارى توبەسىندە ورنالاسقان زيككۋرات-مۇنارا، ازاندىق م.، قوڭىراۋلى م.، ت.س.س.)» قارەكەتى ىسكە اسادى. ءاۋ-باستاعى كوشپەلىلىك «مان ىرا» كۋلتىنىڭ وتىرىقشىلىق «مۇنارا» كۋلتىنە وزگەرمەگىنىڭ ءبىر سىرى سوندا. وكىنىشكە قاراي، زامانالار وتە كەلە، مۇنارالاردىڭ مانىرالىق باستاپقى ءمانىسى ادىرا قالدى.

كونەمىسىرلىق، امەرين­دوستىق، شىن-ماشىندىق مۇنارا-پيراميدالار نەگىزىنىڭ دە قادىمداعى سول «كۇن قۇدايى مەن كۇن + «تاۋ»-الەم» كۋلتى ەكەندىگى ءدال سولايشا ۇمىتىلعان. مىسالى، سلاۆيانداردىڭ ءتىل تىرلىگىندەگى «مايق(ى) («كۇن-ءبىي») → ماياك» سىندى، «مان ىرا → فونار» تۇزىلىمىنەن دىم بىلمەيتىنىندەي، ارابتار دا «مان ىرا → ءمانارا (مۇنارا)»، «مان ىرا → ءمانار (ماياك)» تۇزىلىمدەرىنىڭ كۋلتتىك قۇپياسىنان مۇلدە حابارسىز. ال «ۋاقىت ىشىندەگى ۋاقىت» ولەڭىنىڭ ءمانىسى مەن ماڭىزى «مان ىرا + مانار («تاۋ»)» دانالىعىندا. «تاۋ» دەمەكشى، ەلدىڭ جاپپاي اۋليە بولمايتىنى سەكىلدى، تاۋلاردىڭ دا تاۋى بار. ونداي تاۋلار – جۇماق كۇندەگى («توزاق» تا سوندا) تىلسىم الەمنىڭ «بەسەنەلىك-ينفورماتسيالىق» قۇپيا ەنەرگەتيكاسى (ابايشا ايتقاندا، «حاقتىقتىڭ ساۋلەسى») ەرەكشە مول «قۇيىلار» كەپيەتتى تاۋلار. ء«تاڭىرىنىڭ قۇدىرەتىن كورەم دەسەڭ، تاۋعا بار» (قازاق ماقال-م. التىن كىتابى. قۇراست. ج.كەيكين. «ارۋنا Itd.») ناقىلى دا سونى ايتادى. ولاردىڭ قاسيەتتىلىگى پوشىمىندا نەمەسە بىيىكتىگىندە يا الاسالىعىندا ەمەس، كوورديناتتارىندا. باعزى باقشى بابالارىمىز سونداي قاسيەتتى تاۋلاردىڭ باسىندا جۇماق ءارى تامۇق كۇن-الەممەن تىكەلەي بايلانىس تۇزگەن. ونىڭ جالعان دىندەردەگى ميفتىك جاڭعىرىعى: «قۇدايدان تاۋ باسىندا ايان الاتىن پايعامبارلار». «جۇرەكتىڭ كوزى اشىلسا…» اتتى ماقالامىزدا (قا. №7. 14. 02. 2014) ءبىز قۇدايلىق تىلسىم عالام رەتىندەگى كۇننىڭ «حاقتىق ساۋلەسى» ادامدىق «ت ءو ب ە ك ءو ز» (توبەدەگى «كوز»-رۋح) ارقىلى، اقىلعا قالايشا داريتىندىعىن دا قىسقاشا بايان ەتكەنبىز. «رۋح+سانا+دەنە» تۇرىندەگى ءبىرتۇتاس بولمىستىڭ دا «ت ءو ب ە ك ءو ز» (كىشى توبەكوز) اتالماعى سودان. ءدال سونداي، بىراق ء«داۋ توبەكوز» جايىنا ءبىز تومەندە توقتالامىز. 

* * *
اتالمىش ولەڭدەگى «مەشىت مۇنارا­سىنا كوتەرىلەتىن عۇلاما» حاقىندا ايتپاس بۇرىن، «عۇلاما» ءسوزىنىڭ دە قايدان شىققانىن بىلمەك ابزال. بۇلىنگى «عۇلاما» (ار. ع+ۇلام+ا; وقىمىستى دانا) ءسوزى – ءمانىسى ء«سوز سوزدەن تۋادى، سويلەمەسە قايدان تۋادى» امبەباپ ناقىلىمەن ايقىندالاتىن ءتىل تىرلىگىندەگى زاڭدىلىق بويىنشا، بايىرعى «ال ەم» [شيپالى اق (ەمشەك) كۇن; الەم] اتاۋىنان اراب تىلىندە «پارازيت «ع» (ع،ك.،) دىبىسى كەسىرىنەن بۇلىنە تۋىنداعان «عالام» (ع+الام), «كالام» (ك+الام), «كاليما» (ك+اليم+ا), «عىلىم» (ع+ىلىم), ت.س.س. سوزدەردىڭ ءبىرى رەتىندەگى بۇلىنگى «عالىم» («ع+الىم) ءسوزىنىڭ تۋىندى ءبىر ءتۇرى. كوپماعىنالى «ال» اتاۋى نەگىزىندە قالىپتاسقان «ال ەم» اتاۋىنىڭ انالوگيالىق قاتارى قازاق دۇنيەتانىمىندا «ال ءون»، «ال ءوس»، «ال باس»، «ال ىرا»، «ال جار»، «ال مان»، «ال جاۋ»، ت.ت. بولىپ كەتە بارادى. ءبىز وسىنداعى «ال» (بەلوە سولنتسە.،) اتاۋىنىڭ دا «مان ىرا» دوكتريناسىنا قاتىستى الەمدىك سانسىز ب ءۇ ل ءى ن گ ءى ۇلگىلەرىنىڭ تورتەۋىن عانا كەلتىرەمىز: 1. «گ+ەل+ي+وس» (گرەك. كۇن; كۇن قۇدايى). 2. «ال(ل)+ا» (اراب. قۇداي). 3. «گ+ىل+اۆ+ا» («گلاۆا»; كونە سلاۆ. باس; باسشى). 4. «گ+ول+گ+وف+ا» (ارامەي. «لوبنوە مەستو»; ح و ل م). ال كۇن مەن كۇن قۇدايىنا ءھام جارىق دۇنيەگە ورتاق كونە اتاۋلاردىڭ ءبىرى رەتىندەگى «ال ەم» (الەم) اتاۋىنىڭ تۇراقتى «م+ب(پ.،)» سيمبيوزىنان وزگەرگەن بۇلىنگى «وليم+پ» (كونەگرەك. ميف. «شار-باسىن قۇدايلار مەكەندەيتىن تاۋ»), بۇلىنگى «ح+ولم» (ور. توبە) ۇلگىلەرى دە بار. سوراقى بۇلىنگەن ۇلگىسى – ومىردە مۇلدە بولماعان «گومەر («گ+ومەر») جىراۋعا» تەلىنەر «وديسسەيا» [«وديس(س)+ەي»; «اداش»: قاز. ساپارلاس ادام; «جيھانگەر»] جىرىنداعى «جالعىزكوزدى ءداۋدىڭ» «پ+ول+ي ف+ەم» اتاۋى.
ءتۇيىن: ال ەم → الەم، (ع)ۇلام(ا), (ح)ولم، وليم(پ), (پ)ول(يف)ەم.
بۇل تىركەستىڭ ايتارى دا سول باياعىداي: «ال ەم» دەگەنىمىز – «عۇلاما قۇداي مەن كۇن-الەم (و دۇنيە) ءھام «وليمپ-تاۋ»-الەم (بۇ دۇنيە)» بىرتۇتاستىعى. وسى بىرتۇتاستىق اتاۋىنىڭ بابالار كوركەمتانىمى بويىنشا «الەم» («پ+ول+ي ف+ەم»; «جالعىزكوزدى ءداۋ») بولماعى دا زاڭدى. ياعني «ورتانشى توبەكوز» بولىپ تابىلاتىن «جالعىزكوزدى ءداۋدىڭ» كوركەمتانىمدىق ءمانىسى: «كۇن قۇدايى (رۋح) – «جالعىز كوز»، كۇن (و دۇنيە) – «نۇرلى باس»، «تاۋ» (بۇ دۇنيە) – «الىپ دەنە».
«ال ەم» (گر. «پ+ول+ي ف+ەم»), «كوك ۇل» (گر. «كيك ىل+وپ»), «قورقىت بابا» جىرىنداعى «توبەكوز»، ت.س.س. «جالعىزكوزدى ءداۋ» تۋراسىنداعى الەمدىك بارشا ءميفتىڭ تۇپكى ءمانىسى: «عۇلاما-قۇداي مەن كۇن-الەم ءھام «تاۋ»-الەم» (رۋح-ق ۇ د ا ي + و د ءۇ ن ي ە-«­­باس» + ب ۇ د ءۇ ن ي ە-«د ە ن ە» ). ءتىل تىرلىگىندە «جاۋ (كۇن; كۇن نۇرى) – تاۋ – ءداۋ» تىزبەگى تۇرىندە دە كورىنەتىن ونىڭ «مۇنارالىق» سيپاتى بىلاي دا تۇسىنىكتى. كەمەل ادام بالاسى دا – وزىنشە ءبىر رۋح «مۇناراسى»: كىشى قۇداي-رۋح + كىشى كۇن-سانا + دەنە («ازانشى مەن مۇنارا باسى ءھام مۇنارانىڭ تومەنگى بولىگى») نەمەسە «كىشى توبەكوز». كىشىتوبەكوزدىك سانانىڭ «كىشى كۇن» ەكەندىگى «اقىل دەگەن – ولشەۋسىز ءبىر جارىق نۇر» (شاھكەرىم) ناقىلىنان دا ءمالىم. ياعني «كىشى قۇداي مەن سانا ءھام دەنە» –– «قوش ەگە + كىشى و دۇنيە + كىشى بۇ دۇنيە».
مىنە، ەندى رىسبەك ولەڭىنىڭ قۇپيا ءمانىسى شىنداپ اشىلا باستايدى. ياعني، «مەشىت مۇناراسىنا كوتەرىلگەن عۇلاما» – كەمەل ادام. ونداي كەمەل ادامدى بابالارىمىز «باسىنا باق قونعان» دەگەن. «باق» دەگەنى – جۇماق ەس (كىشى كۇن). ىيە-قۇدايى – باقشى («باق+شى»: باق ىيەسى; رۋحاني باعبان). باقشىنىڭ «پىراق» (پ+ىراق، «قاناتتى جىلقى»-رۋح), «جەل-مايا» («قاناتتى تۇيە»-رۋح), «قۇماي» («ق+ۇماي»: «يت+قۇس»-رۋح), ت.س.س. ­كىيەلىك سيپاتتارىنىڭ ءبىرى – «قۇس». «باق قۇسى» (باقىت قۇسى) دەلىنەدى. قازاق دۇنيەتانىمىندا وتە كوپ ونداي «قۇستاردىڭ» ەڭ زورى «سامۇرىق» اتالعان. ول اتاۋ – «جام ۇرىك» [«يام ۇرىك»; جۇماق كۇن-ەستىڭ جۇپار رۋحى; مۇنداعى «ۇرىك» («سامال»-رۋح) كومپونەنتىنىڭ ەۆرەيلىك بۇلىنگى ۇلگىسى – «رۋاكح» («دىحانيە»-دۋح), اراب. ءبۇل. ۇلگىسى – «ريح/رۋح» («ۆەتەر»-دۋح); بۇلىنگى «پ+ىراق» ۇلگىسى ايتىلدى] تەرمينىنەن تۋىنداعان كىيەلىك اتاۋ. ال «ۋاقىت ىشىندەگى ۋاقىت» ولەڭىندە «مەشىت مۇناراسىنداعى عۇلاما مىنەتىن عاجايىپ قارا قۇس» – «سەمۇرىگ» («سامۇرىق» اتاۋىنىڭ ارىقشا ءتۇرى; كونە تۇرك. «كىشكەنتاي سايراۋىق قۇس») دەپ تە اتالعان «باق قۇسى» ياكي ادامدىق «قۇس»-رۋح. شاھكەرىمدە ول – «اقىل قۇسى»: «اقىل قۇسى اداسپاي اسپانداسا، الەمدە نارسە بولماس كوزدەن تاسا. «جەتى كوك» جەردەن وڭاي «باسقىش» بولىپ، عارىشقا قول جەتەدى، قارمالاسا!». رىسبەك ولەڭىندە ونىڭ «باسقا كەڭىستىكتە عۇمىر كەشەتىن قارا قۇس» تۇرىندە سۋرەتتەلۋى دە زاڭدى. ويتكەنى بىرىنشىدەن، جوعارىدا ايت­قانىمىزداي، ادامدىق رۋح پەن سانا – «كىشى و دۇنيە»، ادامدىق دەنە – «كىشى بۇ دۇنيە». ياعني «اقىل قۇ­سى» بولىپ تابىلاتىن «قارا قۇس» – «كىشىودۇنيەلىك قۇس». كادىمگى بۇ دۇ­نيەمەن سالىستىرعاندا دا، «كىشى و دۇنيە» – مۇلدە «باسقا كەڭىستىك». ەكىن­­­شىدەن، قارا قۇس («قاراعۇس») – مىيدىڭ جەلكە تۇستاعى «اقىلقۇسىندىق» بولىگى.
قالاسا، كادىمگى عارىش-كۇنگە (و دۇنيەگە) «قول جەتكىزەتىن» بۇدۇنيەلىك الگىندەي قاسيەتتى جاندار سانالى تۇردە كۇناعا بارسا، «باعى بايلانىپ»، سورلاپ قالماق. «باستان باقتىڭ تايۋى»، «باستان باق قۇسىنىڭ ۇشىپ كەتۋى»، ت.ت. فرازەولوگيزمدەر – سونداي بەيباقتىقتىڭ فورمۋلالارى. ال پەندەلەر «قۇسىنىڭ» كادىمگى تاۋىقتان ايىرماشىلىعى از.
ولەڭدە «قارا قۇسقا مىنگەن عۇلامانىڭ باياعى ءوز بىيىگىنە ۇشىپ بارعاندىعى» ايقىن. تاۋ (مۇنارا) كۋلتى بويىنشا، ول «بىيىك» – قۇداي-رۋح مەكەندەيتىن جۇماق كۇن. ول نەلىكتەن «عۇلامانىڭ باياعى ءوز بىيىگى»؟ قازاق دۇنيەتانىمىندا وعان دا جاۋاپ جەتكىلىكتى. سولاردىڭ باستى ءبىرى: «جانىمىز – كۇننەن كەلگەن نۇردان، ءتانىمىز – توپىراق پەن سۋدان» (شاھكەرىم). ياعني رۋح (جان) اتاۋلى، اۋەلى، و دۇنيە بولىپ تابىلاتىن كۇندە («باياعى ءوز بىيىگىندە») جارالىپ، «جەر-ەنە قۇرساعىنا ەگىلەدى»; جەرلىك عۇمىردان كەيىن، ء«وز بىيىگىنە»-كۇنگە قايىرا ورالماق. ياعني: «كەتەدى جانىم نۇرعا تامان…» (شاھكەرىم). مۇنداعى «نۇر» – تامۇقتىق كەڭىستىگى دە بار كۇننىڭ جۇماقتىق الەمى. قىسقاسى، و دۇنيەدەن (كۇننەن) كەلگەن جان (رۋح), «ق ا ي ت ى س» («سمەرت»; ­ۆوزۆراششەنيە ) تۇرىندە، ءوزىنىڭ و دۇنيەسىنە (كۇنگە) قايىرا «ۇشىپ» كەتەدى; بۇدۇنيەلىك «توپىراق پەن سۋدان جارالعان» ءتان ءوزىنىڭ بۇدۇنيەلىك توپىراعى مەن سۋىنا ء«تۇسىپ» كەتەدى.

* * *
«باياعى ءوز بىيىگىنە (جۇماق كۇنگە) عۇلامانىڭ قارا قۇسقا ءمىنىپ-ۇشىپ باراتىنى» جونىندە تاعى ءبىر ءسوز. «قارا قۇس» ياكي «باق قۇسى» «باسىندا باعى بار» وتە قاسيەتتى ادامداردا عانا بولادى. سونداي ادامداردىڭ قاي-قايسىسى دا ءوزىنىڭ «سەمۇرىگتىك-قاراقۇستىق» قابىلەتىن ىسكە قوسسا-اق بولدى، شاھكەرىم ايتپاقشى، «عارىشقا قول جەتەدى، قارمالاسا» كەرەمەتى شىنعا اينالماق! ولەڭدەگى «عۇلاما» دا عارىشقا ء(«وز بىيىگىنە»-كۇنگە) سولايشا قول جەتكىزەدى»! ونى ءسوزتانىم بىلايشا ۇعىندىرادى. ارابتىق بۇلىنگى تۋىندى «ع ا ر ى ش» («ع+ارىش»; اسپان، كوسموس) ءسوزىنىڭ باستاپقى تازا نۇسقاسى – كوپماعىنالى «ىرىس» ءسوزى. كونەدەگى باستى ءمانى: «جۇماق كۇن مەن ونىڭ باعبان قۇدايى». «ىرىس» تەرمينىنىڭ جوعارىدا كەلتىرىلگەن بۇلىنگى «ى+د+رىس»، «ف+ەر+د+و+ۋ+س» ۇلگىلەرى دە سونى ايتادى. يسلامدىق ميفتە بۇلىنە مەتاتەزالانعان «ع+ارسى»، «گ+ۇرسى» تۇرلەرى دە بار. جالپى، جۇماق كۇننىڭ كونە اتاۋلارىنىڭ ءبىر پاراسى «باق»، «قۇت»، «ىرىس» سينونيمياسىنان باستالادى. سايكەسىنشە، كۇن قۇدايىنىڭ اتاۋلارى دا سولايشا: «بوگ»، «قۇد(ا)»، «ى(د)رىس».
عارىش – كۇننىڭ ءار اياسىندا ءبىر پلانەتا اينالاتىن عالامدىق «كەمپىرقوساعى» دا – عارىش. ونداي عارىشتىڭ ەڭ زورى – توعىز قات اسپان (قۇدىرەت كەمپىرقوساق). «باسىندا»، شىن مانىسىندە، كىندىك-«وسىندە» تۇپكى جۇماق كۇن (جۇپار ىيەنىڭ قۇدىرەت باعى) جايناعان تاڭ-عاجايىپ ول «مۇنارا-تاۋعا» و دۇنيەدەگى كەمەلدەر عانا «كوتەرىلە» الادى. ياعني يەرارحيالىق تۇتاستىق قۇرايتىن كۇنباستى ءۇش قۇداي بار. ولار جونىندە «ۇلتتىق يس…» (قا. №№ 47-50. 2012.) اتتى ماقالامىزدا ايتىلسا، ء«وزىڭ بىلمە، …» اتتى ماقالامىزدا (قا. № 20. 2013) كۇننىڭ ەشقانداي «شام» دا، «تەرمويادرولىق جۇلدىز» ەمەستىگى دە ايتىلعان.
ءجا، «…عۇلاما ءوزىنىڭ باياعى بىيىگىنە جەتكەندە، تومەندە، سونشا زۋلاعان ۋاقىتتى ەش سەزبەگەن ەسسىز مۇلگىمە جۇرتقا تاڭ قالادى». رىسبەك ولەڭى سولاي دەيدى. وندا ءۇش نارسە جۇمباقتالعان: 1. باق قۇسىنا ءتان تىلسىم ۋاقىت («ۋاقىت ىشىندەگى ۋاقىت»). 2. ء«سات» (مگنوۆەنيە+ۋداچا; «ىلەز» – وزىنشە ءبىر اڭگىمە) دەپ تە اتالاتىن ول ۋاقىتتان بەيحابار بۇدۇنيەلىك قارا. 3. و دۇنيەگە كوتەرىلىپ، بۇ دۇنيە جالعاندىعىنا كوز جەتكىزگەن باقشى. ال كوشپەلى بابالارىمىزدىڭ «ۋاقىت» («ۋ+اق+ىت»; ۆرەميا) حاقىنداعى تانىمى دا عاجاپ كوركەم ءىلىم. «جۇپار ىيە يەلىگىندەگى قۇدىرەت باق-كۇن → ق. ەماناتسيا → ق. ۋاقىت → ق. قوزعالىس → كوسموس» بەستىگىنەن باستالاتىن سودان ءبىر عانا ءسوز. مىسالى، «باستاعى باق» (جۇماق ەس) ۋاقىتى، «باق» (ورىسشا ۇلگىسى: بوگ; باعبان قۇداي) اتاۋى نەگىزىندە، «باقىي» («باق+ىي»; باعبانقۇدايلىق ماڭگى ۋاقىت) دەپ تە اتالعان. «باستاعى باق» ۋاقىتىن باقىي ەتىپ تۇرعان نەگىزگى باقىي – وتكەندى، بۇگىنگىنى، كەلەشەكتى تۇتاس قامتىپ تۇراتىن باقىشىندىك ۋاقىت (ولەڭدە: «ۋاقىت ىشىندەگى ۋاقىت» – «تىلشىك كورسەتە المايتىن شەكسىز ارالىق»); بيولوگيالىق، حرونولوگيالىق ۋاقىتتاردى تۇتاس قامتيتىن «بەسەنەلىك» تىلسىم ۋاقىت، «باق قۇسىنىڭ» ۋاقىتى; ساعات تىلىمەن دە، جۇرەك لۇپىلىمەن دە ولشەنبەيتىن قوشەگەلىك باقىي. كەز كەلگەن «كىشى توبەكوزدىڭ» ءوز وتكەنىن دە، بولاشاعىن دا «ىلگەرىندى-كەيىندى ەركىن ارالاپ»، كۇندەگى جۇماقتىق-تامۇقتىق الەمگە دە «ساپارلاتا» الاتىندىعى سودان. ولەڭدەگى «عۇلاما» دا – سونداي، «كىشى توبەكوز». ونىڭ «تومەندە (جالعان دۇنيەدە) ەسسىز مۇلگىگەن جۇرتقا تاڭ قالاتىنى» دا سوندىقتان. بۇل تۇرعىدا، ء«ۇش باق» (جالعان ۇلگىسى «ۇشپاق»: جۇماق) اتالمىش ءۇش جۇماق كۇننىڭ ءۇش قۇداي-رۋحىنىڭ-ۇشەۋىنىڭ ۋاقىتتارىنىڭ دا «باقىي» ەكەندىگىن بىلگەنىمىز ءجون. بىراق جۇپارىيەلىك باقىي – ابسوليۋت ۋاقىت. وعان قوشبىتتىك باقىي دا تەڭ كەلمەيدى…
ولەڭ سوڭى: «بايىرعى مۇنارانىڭ تۇبىندە تابانىما قيىرشىق تاس باتىپ، ءۇنسىز مۇلگيمىن. ەسكى دۋالدى بويلاپ وسكەن شىرماۋىق پەن ورمەكشى تورلارى شىتىرمان…». مۇنداعى «بايىرعى مۇنارا» – «باسىندا جۇماق كۇن ورنالاسقان عالامات تاۋ»-الەم; ء«ۇنسىز مۇلگىپ وتىرعان» كەيىپكەر – قازاق ءتىلى مەن دۇنيەتانىمىندا كەمەل دە كامىل ساقتاۋلى باعزى بەستانىم عىلىمدارىنان مۇلدە بەيحابار اقىماق ادامزاتتىڭ جيىنتىق وبرازى. كەيىپكەردىڭ «تابانىنا باتقان قيىرشىق تاس» – جەربەتىندىك اشكوز تىرلىكتىڭ تاۋسىلماس تاۋقىمەتى. «ەسكى دۋال» – پەندەشىلىك ءمانىسى قادىم­نان بەرى ەش وزگەرمەگەن بۇدۇنيەلىك قىسقا عۇمىردىڭ تار اياسى. «شىتىرمان شىرماۋىقتار مەن ورمەكشى تورلارى»، سايكەسىنشە، – ءتۇرلى ساياسات ايارلىعى مەن الەمدىك دىندەر جالعاندىعى.
* * *
تەگىندە، جەربەتىندىك بارشا تىر­شىلىك يەلەرى رۋحاني مانارىنىڭ (مايا­گىنىڭ) قۇپيا جايناعان جارىعى – و دۇنيە بولىپ تابىلاتىن جۇماق كۇن. ءار ادامنىڭ جالعاندۇنيەلىك تۇگەل تىرلىگىنىڭ تۇپكى ماقساتى دا – «مۇنارا»–بۇ دۇنيەنىڭ باسىنداعى سول جۇماققا «كوتەرىلۋ». سونداعى «مۇنارا-تاۋ» باسىنا كوتەرىلۋ امالدارى» سان تارماق عىلىمدارىنىڭ ءبىر ءمانىسىن ءبىز «باق قۇسى» ارقىلى مىسالدادىق. ال عۇلاما اباي «37-سوزىندە» بىلاي دەگەن: «بىيىك مانساپ – بىيىك جارتاس; ەرىنبەي ەڭبەكتەپ جىلان دا شىعادى، ەكپىندەپ ۇشىپ قىران («باق قۇسى» وبرازى ت.ءا.) دا شىعادى». مۇنداعى «جارتاس» – پەندەلىك تىرلىك «مۇناراسى». بۇ جالعاندا (بۇ دۇنيەنىڭ «جالعان» دەپ اتالۋىندا دا عاجاپ عىلىم بار!) اركىمنىڭ سونداي ءوز «بىيىگى» بولادى. سونداي «بىيىككە كوتەرىلۋ» ءۇشىن، ءار ادام الدىنا قانداي ماقسات قويادى، ماسەلە سوندا. جاقسىلاردىڭ ونداعى ماقساتى – و دۇنيەلىك جاننىڭ قامى، جامانداردىكى – بۇدۇنيەلىك ءتاننىڭ قامى. «قايتىس» بولعان اركىمنىڭ «مۇنارا»-بۇ دۇنيە باسىنداعى و دۇنيە-كۇننىڭ جۇماقتىق يا تامۇقتىق الەمىنە تاپ بولۋى دا ولاردىڭ سونداي ماقساتتارىنا ساي. وكىنىشكە قاراي، بۇ دۇنيەدە «كەتەدى جانىم نۇرعا تامان…» (شاھكەرىم) دەپ ايتا الاتىندار وتە سيرەك. جالپى العاندا، بۇكىل الەم دە بۇدۇنيەلىك ءتاننىڭ قامىمەن عانا ءجۇر دەۋگە بولادى. ويتكەنى جۇماق پەن تامۇق تۋرالى ءپالساپا سوققىش الەمدىك دىندەردىڭ سۋقيتتىعىن بەك اشكەرەلەيتىن كونەدەگى «مۇنارا-تاۋ» دوكتريناسى الدەقاشان ەرتەككە اينالىپ كەتكەن. سول ەرتەك جونىندەگى ءبىر-ەكى سوزبەن ءبىز اڭگىمەمىزدى اياقتايمىز. ول ەرتەك – «بابىل مۇناراسى» تۋرالى.
«بابىل مۇناراسى» جونىندەگى كونە ەكى اڭىزدىڭ ورتاق ءمانىسىنىڭ بيبليالىق قىسقاشا مازمۇنى (بىت. 11. 1-9): «جەربەتىندىك بارشا حالىق ءبىر تىلدە سويلەيتىن. شىعىستان سەنناار جازىعىنا اۋىپ بارعاندارى ورتاق ءتىلدى جانە بىرلىكتى ساقتاۋ ءۇشىن، «باب ەل» اتالمىش قالا جانە توبەسى شىن مانىندە كوككە جەتەرلىك عالامات مۇنارا سالا باستادى. سوعان نازالانعان قۇداي ولاردى ءار تىلدە سويلەتىپ، الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە تاراتىپ جىبەردى. مۇنارا قۇرىلىسى اياقتالماي قالدى».
اۋەلى، ء«بىر تىلدە سويلەپ، ­­­شىعىستان سەنناار جازىعىنا جەتكەن جۇرتتاردىڭ» دا ءبىزدىڭ ارعى بابالارىمىزدان ەكەندىگىن ايتايىق. ول جۇرتتار دا – قادىمدا كولەمى قيىر ش ى ع ى س ت ا ع ى ءولوڭ («لەن+ا») مەن كامشات («كامچات+كا») وڭىرلەرىنەن باستاپ، جاۋ («قاپ») مەن ءۇر ۇل («ورال») تاۋلارىن دا قوسا قامتىعان; ءبىر تىلدە سويلەگەن; دەنى كوشپەلى، ەۆرازيالىق ۇلان-عايىر جۇپار-ءۇر («گيپەر ب+ور+ەي») قاعاناتىنان ءبىر زامانداردا بولىنە كوشىپ، شىعانعا اۋىپ كەتكەندەر. رىسبەكتىڭ عۇلاما مەن مۇنارا تۋراسىنداعى حيكايات جونىندە: «بۇل ءبىر، – ش ى ع ى س ت ى ڭ اڭىزى» دەۋىنىڭ استارىندا سونداي ءمان بار. ال «جۇپار-ءۇر» قاعاناتىنىڭ الەمدەگى بىردەن-ءبىر كەمەل ميراسقورى – كۇنى كەشە عانا وتىرىقشىلانعان ايبىندى قازاق ەلى. ءدىني ەرتەككە اينالىپ كەتكەن اتالمىش ەكى اڭىزدىڭ تۇپكى حاق نۇسقالارىنىڭ تومەندە باياندالار ورتاق فورمۋلاسىنىڭ دا قازاق دۇنيەتانىمىندا تازا ساقتالىپ قالعاندىعى سودان. بيبليالىق ەرتەكتەگى «مۇنارالى قالانىڭ» اتاۋى دا «باب ەل» («ۆاۆيلون»; باتىسسەميت. «قۇداي قاقپاسى») ەمەس، – «باۋ ۇل». «نۇح» ء(ون) پايعامبار» تۋرالى ءدىني ەرتەك استارىنداعى كونە اقيقات تا قازاق ءتىلى مەن دۇنيەتانىمى ارقىلى وڭاي انىقتالادى. بىراق ماڭىزدىلىعىنا قاراماستان، ءبىز ولاردى دا تالداپ جاتپايمىز.
«توپاننان كەيىنگى نۇح اۋلەتىنەن تارالعاندار باۋ ۇل قالاسىندا تۇرعىزباق بولعان عارىشتىق مۇنارا» (ميفتىك ءبىر ءپروتوتيپى – «توپاننان كەيىنگى جايىق اۋلەتىنەن تارالعاندار تۇرعىزباق بولعان عارىشتىق «تاۋ») تۋرالى بيبليالىق ەرتەكتىڭ تۇپكى ءمانىسى مىنا ناقىلدا: «باس-باسىڭا ءبىي بولساڭ، مانار تاۋعا سىيماسسىڭ. باس القاڭىز بار بولسا، جانعان وتقا كۇيمەسسىڭ». اڭگىمە باسىندا ايتىلعان «مان ىرا + مانىرا(ق)» ياكي «مان ىرا + مانار» (قۇداي باعىمىنداعى جۇماق كۇن + «تاۋ»-بۇ دۇنيە) دوكتريناسىنا ورايعى بۇل جۇمباق ناقىلدىڭ شەشۋى: «توبەسىندە قۇداي يەلىگىندەگى جۇماق-كۇن جايناعان عالامات بىيىك تاۋ» سيپاتىنداعى وسى جالعان دۇنيە – ءبىر تەكتەن جارالىپ، ءبىر تىلدە سويلەيتىن وراسان قاعاناتتاعى تايپا-تايپا بارلىعىمىزدىڭ ورتاق مەكەنىمىز. ماڭگىلىك باعىمىز – بىرلىگىمىز. ەگەر، ارقايسىمىز قاعاناتتىق باس القاعا باعىنباي، ءوز پاتشالىعىمىزدى قۇرماق ءۇشىن شارتاراپقا شاشىراپ كەتسەك، ورتاق تەگىمىز بەن ءتىلىمىز ۇمىتىلىپ; تۋىندى دا بۇلىنگى الۋان تىلدە سويلەيتىن تەكسىز، جات جۇرتتارعا اينالامىز دا; ءوزارا ۇدايى قىرقىسۋىمىزدىڭ كەسىرىنەن، «تاۋ»-الەم بىزگە تار توزاق بولادى. ال قاعاناتتىق باس القاعا ۇنەمى جۇگىنىپ، ورتاق تەگىمىز بەن ءتىلىمىزدى ىنتىماقپەن ساقتاي بىلسەك، «تاۋ» باسىنداعى و دۇنيەدە دە توزاق وتىنا كۇيمەي، جۇماقتا ءومىر سۇرەمىز». مىنە، بايىرعى دانا بابالارىمىزدىڭ وسى عارىشتىق وسيەتى باعزى جۇپارۇرلىك («گيپەربورەيلىك») ورتاق قاعاناتتان زامانالار بويى شار-تاراپقا شاشىراپ، ءتۇرلى-ءتۇرلى ءتىل ء(تىل: سالت-ءداستۇر، دۇنيەتانىم، ءدىن.،) تۇزگەن; جوعارىدا ايتقانىمىزداي، «تاۋ ورنىنا – مۇنارا» قۇبىلىسىن تۋىنداتقان; بارا-بارا، بارىنشا تەكسىزدەنە جادسىزدانۋلارى كەسىرىنەن، ء«ۇش باق» (يەرارحيالىق ءۇش قۇداي مەن ءۇش كۇن) ءىلىمىن دە تۇبەگەيلى مانسۇق ەتكەن سانسىز وتىرىقشى جۇرتتار­دىڭ «سەميتتىك» ءبىر توبىنىڭ ساناسىندا الگىندەي قىرىقوتىرىكتىك ميفتەرگە اينالىپ; اقىرى، ءدىني ەرتەك تۇرىندە بيبلياعا ەنىپ قانا قويماي، قۇراندىق ء«جۇنىس»، ء«ھۇد»، «ناحىل» سۇرەلەرى اياتتارىنا (19; 118; 26) دا نەگىز بولادى. جۇپارۇرلىك ارعى بابالارىمىزدىڭ ء«ۇش باق»-قا قاتىستى عارىشتىق دانا وسيەتىنىڭ سولايشا ءبىرجولاتا ۇمى­تى­لۋى ادامزاتتى جاھاندىق قاسىرەتكە جو­لىقتىردى. ەل-ەل اراسىنداعى تىلدىك، ناسىلدىك، دىندىك، ەكونوميكالىق، ت.ت. تۇر­لەردەگى قىرعىن باقتالاستىقتارعا تولى قازىرگى جىندىسۇرەي «مانار» تاۋ»-الەم («سالىنىپ بىتپەي قالعان باۋ ۇل مۇناراسى») – سول قاسىرەتتىڭ ايقىن كورىنىسى. قۇداي سوعان «نازالى». الايدا قۇدايلىق ءسات (مگنوۆەنيە+ۋداچا) كەرەمەتىنىڭ بولماشى ءبىر بولىگىنىڭ ءوزى – ادامزاتقا وزىنشە ءبىر ءداۋىر. «باۋ ۇل مۇناراسىن سالدىرتپاي قويمايتىن» ول د ءاۋىردىڭ بار اۋىرتپالىعى – پەندەلەر ناداندىعىنان. ال وتباسىلىق، اۋلەتتىك، رۋلىق، تايپالىق، ت.س.س. «يەرارحيالىق مۇنارالارعا» جىكتەلەتىن «مانار» تاۋ»-الەم» كەرەمەتىنىڭ باياندىلىق كەپىلى – «مۇنارا-حرام» سيپاتىنداعى كەمەل ادام­دار. مىسالى، «مۇنارا»-پەندەنىڭ تومەنگى بولىگى» – دەنە. دەنەدەگى 12 مۇشە – «12 تايپا». مىي – «باس القا»، ەگو-رۋح – «باس القانى باسقارار توبە ءبىي». «كۇلتوبەنىڭ باسىندا كۇندە كەڭەس» وتكىزەتىن سول «توبە ءبىي» اسقان عۇلامالىققا جەتسە عانا، مىي ءىشى جايناعان جان ء(بۇل. ۇلگىسى: ء«جان(ن)+ا»; ار. جۇماق) بولماق. سولايشا، «دەنەڭ – جان نۇرلى بولسا، – جوندەلمەك» (شاھكەرىم). ەگەر، «كىشى تاۋ»-دەنەدەگى 12 مۇشە «باس القاعا باعىنباي، باس-باسىنا ءبىي بولعىسى» كەلسە شە؟ قازىرگى «تاۋ-دەنە»-الەم دە ءدال سولايشا قۇتىرۋدا! ءتان (دەنە) راھاتى ءۇشىن جاپپاي جانتالاس! ساياساتكەرلەر مەن ساۋداگەرلەر باستاتقان پەندە اتاۋلى الەكە-جىلانداي جالانۋىن ەش قويار ەمەس! الەمدىك دىندەر ەرتەلى-كەش ەرتەك ايتىسا سەمىرىپ، التىنعا مالىنۋدا. قايتەسىڭ، قۇدايلىق ءسات با­رىسى سولاي ازىرشە. اقىننىڭ ءتۇيىندى سوزىنەن ەرەن شىمىركەنەتىنىڭ دە سودان: «بايىرعى مۇنارانىڭ تۇبىندە تابانىما قيىرشىق تاس باتا، ءۇنسىز مۇلگيمىن. ەسكى دۋالدى بويلاپ وسكەن شىرماۋىق پەن ورمەكشى تورلارى شىتىرمان…». سولايشا شىمىركەنە تۇرىپ، اۆتورعا ىشتەي راحمەت جاۋدىرۋمەن دە بولاسىڭ! شاھكەرىمشە: «ەندى ەسىڭدى جيساڭشى، مانار تاۋعا سىيساڭشى!.. بۇل جالعاندى قىيساڭشى» (بۇ دۇنيەنىڭ وپاسىز قىزىقتارىن تارك ەتسەڭشى! ت.ءا.) دەگىڭ دە كەلەدى وزىڭە! وزگەلەرگە دە…
قۇدايىم-اي، جۇپارۇرلىك باعزى بابا­لارىنىڭ وسىنشاما تەڭدەسسىز عارىشتىق وسيەتىن اۋەلى قازاقتىڭ ءوزى تۇسىنە الار ما ەكەن دەسەڭىزشى؟!..

"انا ءتىلى" گازەتى