ءۇى. « ... قىرىق جەرگە قويما قويىپ، قۋ تىلمەن قۋلىق ساۋعان زاڭ...»

«ماڭگىلىك ەلدىڭ» بەسiنشi كەپiلى – سالت پەن ءداستۇردi ساقتاۋ كەپiلدiگi, ياعني، ءداستۇرلى زاڭ ارقىلى  ءادiل دە ادەپتi بيلiك ورناتۋ.  بيلiك يەسi جاتقا “جاقىن قونىپ، سوسىن ولاردىڭ ادەپسiز قىلىقتارىن ۇيرەنۋگە...  پاك قىزدارىنىڭ – كۇڭ، بەك ۇلدارىنىڭ قۇل بولۋىنا، تۇرك اتىن جوعالتىپ، جات ۇلتتىڭ اتىن يەمدەنۋگە” جول بەرمەۋi تيiس. بۇل ماسەلە ءوزiنiڭ ءمان-ماڭىزىن بۇگiن دە جويعان جوق. تiپتi تۇرك قاعاناتى تۇسىنداعىدان دا كورi قاعىنىپ تۇرعان قانداۋىر جايت. تۇرك قاعاناتىندا  28 بيلiك ساتىسى بولعان. سونىڭ ءار ساتىسىنا لايىقتى ادام سايلانعان. “وڭىنداعى – شاد پەن بەكتەردi, سولىنداعى تارقان مەن بۇيرىق بەكتەردi, وتىز توعىز بەكتiكتi” حالىق الدىندا تاعايىنداپ، ولاردىڭ ادالدىعىنا كەپiلدiك بەرگەن. بۇل بيلiك دارەجەسiن شىڭعىس حان  “جاسى” ارقىلى ودان ءارi جەتiلدiردi, الايدا ول قۇرىلىم ابىلاي زامانىنا دەيiن ەش وزگەرiسسiز قولدانىلىپ كەلدi. وكiنiشكە وراي، “ماڭگiلiك ەل مەن ماڭگiلiك بيلiك” نىساناسىن  نەگiزدەگەن كوك تۇرك قاعاناتىنىڭ تۇبiنە  دە وسى “بيلiك كەپiلدiگiنiڭ” دۇرىس ساقتالماۋى جەتتi. تونىكوكتiڭ قىزى، بiلگە قاعاننىڭ بايبiشەسi بوپە پاتشايىم  وڭ قول مەن سول قولدىڭ بيلiك ءتارتiبiن بۇزىپ، مۇراگەرلiك زاڭعا قيانات جاساعاندىقتان دا قاعاناتتىڭ شاڭىراعىن ورتاسىنا ءتۇسiردi. ءوزi اتا جاۋى تابعاشتاردىڭ «كەپiل حانشايىمى» بولىپ، ماڭگiلiك بوداندىقتىڭ قۇرساۋىندا قالدى. قازىر ءبىر ەمەس، بۇرىنعى ءۇش بىردەي پرەزيدەنت، ءۇش بىردەي حانىم، ءۇش بىردەي حانشايىم «ماسكەۋدىڭ» كەپىلدىگىمەن مىرزاقاماقتا ماسكەۋدە قالعان كۇنىن وتكىزىپ جاتىر. بىزدەن پالەسى اۋلاق بولعاي.

ءبىرتۇتاس الاش يدەياسىنىڭ بەسىنشى، تۇجىرىمى ءتۇيىنى دە وسى   – ۇلتتىق داستۇرگە نەگىزدەلگەن زاڭ ارقىلى تاۋەلسىز عىلىمعا سۇيەنگەن ۇلتتىق دەموكراتيالىق مەملەكەت قۇرۋ. وسى ارادا «ماڭگىلىك ەل» ۇستانىمى: زاڭدى ۇلتتىق سالت، داستۇرگە نەگىزدەي وتىرىپ قابىلداۋعا بەت بۇرعىزا ما، قانداي ۇلگىدەگى مەملەكەت قۇرماق:  جاپونيانىڭ ۇلگىسىندەگى ۇلتتىق-دەموكراتيالىق مەملەكەت پە، امەريكا سياقتى ازاماتتىق مەملەكەت پە، ءبىر ۇلتتىڭ مۇددەسىنە نەگىزدەلگەن مەملەكەت پە، جوق، جالپاقشەشەي مەملەكەت پە؟ – دەگەن ەڭ باستى سۇراق تۋىندايدى. زاڭ – مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتىڭ دۇنيەتانىمىنا، ءومىر ءسۇرۋ فورماسىنا، ۇلتتىق دىلىنە (مەنتاليتەتىنە) وراي قالىپتاسقان ءداستۇر مەن سالتىنىڭ جالپىعا ورتاق مويىندالعان ءتۇزىلىمى.

ال، اششى شىندىققا وراي بىزدە 100 زاڭ شىقسا، سونىڭ بىردە بىرەۋى ۇلتتىق داستۇرىمىزگە نەگىزدەلمەگەن. وعان مەملەكەتتىك ءتىل، مەملەكەتتىك ءدىن، مەملەكەتتىك عىلىم، مەملەكەتتىك ءبىلىم قۇرىلىمى تۋرالى زاڭداردىڭ شيكىلىگى مەن دۇمبىلەزدىگى، تانىمدىق تەكسىزدىگى ايعاق.  مۇندايدا مالايزيانى  الدىعا تارتادى.   تىم بولماسا ۇلتتىق مۇددەسى بار اناۋ جاپونيانىڭ، سوناۋ، فرانتسيانىڭ، مىنا گەرمانيانىڭ، انا اعىلشىننىڭ، ء  تىپتى، سونشاما الپاۋىت قارجىنىڭ يەسى، ەلىنىڭ ەكونميكاسىنا ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك توندىرەدى دەپ ەسەپتەپ، قازى مەنەن قارتانى كىرگىزبەيتىن امەريكانىڭ زاڭىنا نەگە نەگىزدەلمەيدى؟ ءبىزدىڭ ەكونوميكامىزدىڭ ۇيىتقىسى بولىپ تابىلاتىن اۋىل شارۋاشىلىعىن قارقىندى دامىتۋعا نەگىز قالايتىن زاڭدىق قۇقىعىمىزعا جۇگىنەيىك. سىرتقى يمپورتىمىز – اۆستراليادان قوي، كانادادان – سيىر، امەريكادان – تاۋىق، قىتايدان – جەمىc-جيدەك، رەسەيدەن – ءسۇت، وزبەكستاننان – ورىك، قىرعىزستاننان – الما ساتىپ الۋعا، يمپورتىمىز – رەسەيگە سولتۇستىك ايماقتارداعى كاسىپتەستەرى وندىرەتىن دوڭىز ەتى مەن استىقتان قۇرالادى. ودان تۇسەتىن كەدەن سالىعىنىڭ، جانۇيالىق ءتۇسىمنىڭ قىزىعىن كورەتىن دە نەگىزىنەن  ازاماتتىعى ەكىۇشتى، «ۇلتتىق مۇددەدەن جوعارى تۇراتىن» الىپساتارلار.  سوندا، بۇل قاي مەملەكەتتىڭ مۇددەسىن قورعايتىن ەكونوميكالىق زاڭمەن جۇزەگە اسىرىلادى؟ گاز بەن مۇنايدىڭ الىس-بەرىسى «نولگە تەڭ» پرينتسيپكە قۇرىلعان. دەمەك، الساڭ – بەرەشەكسىڭ، ال بەرسەڭ – الاشاق ەمەسسىڭ. ونى قورعايتىن قۇقىق زاڭى ءوزىڭدى سولارعا جىعىپ بەرەدى. وسىدان كەيىن تاعى دا سول ابايدىڭ، «قىسقا كۇندە قىرىق جەرگە قويما قويىپ، قۋ تىلمەن قۋلىق ساۋعان زاڭى قۇرسىن» دەمەسكە شاراڭ بار ما؟

وكتەم ىرىق پەن نارىق  يەلەرىنىڭ زاڭدارىنىڭ ماتىندەرى قازاق مەملەكەتىنىڭ زاڭدارىنا باپ-بابىمەن بەيىمدەلىپ، ۇستىرىكتەلىپ، جونىلىپ، قىرىلىپ، زاڭدىق فورمۋليروۆكاعا يە بولعان.  سەنبەسەڭىز، زاڭ جيناقتىرىنداعى سالالاس زاڭداردىڭ ماتىندەرىن، ولاردىڭ زاڭدىق اياسى مەن دارمەنىن، سوت ۇكىمىنىڭ ورىندالۋ پارمەنىن سالىستىرىپ كورىڭىزشى وسىدان بەس-التى جىل بۇرىن تاۋەلسىز زاڭگەرلەر تۋرا سونداي قورىتىندىعا كەلگەن. قازىر وزگەرە قويدى دەگەنگە سەنبەيمىن. ەگەر ەندىگى شىعاتىن زاڭدار ەۋرازيالىق وداق پەن ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتىڭ مۇددەسىنە بەيىمدەلسە، زاڭ «ۇلتتىق قۇرىلىمنان تىس مەكەمەنىڭ» ىرقىنا ىقتاسا، وندا بۇرىنعى زاڭداردىڭ ءبارى كۇشىن جويادى، ۇلتتىق مۇددەنى كوزدەگەن مەملەكەتتىك زاڭ شىعارۋدىڭ دا قاجەتتىگى جوققا اينالادى. ءوز مەملەكەتىڭدى ءوزىڭ شىعارعان زاڭمەن بيلەۋگە دارمەنىڭ مەن پارمەنىڭ جەتپەسە، «ماڭگىلىك ەل» قالاي باسقارىلادى؟ ابايدىڭ: «وزدەرىڭدى تۇزەلەر دەي المايمىن، ءوز قولىڭنان كەتكەن سوڭ ەندى ءوز ىرقىڭ»، – دەگەنىنىڭ كەرى سوندا كەلەدى. ايتپاقشى، رەسمي مالىمدەمەلەردە، ەۋراپالىق ساۋدا ۇيىمىنا مۇشە بولۋعا قاربالاسا دايىندالىپ جاتىرمىز دەگەن حابار ايتىلدى، ويپىرماي، سوندا ەۋرووداعىمىزعا كىرمەي جاتىپ نەدەن سەسكەندىك؟ بەلورۋسسيا نەگە ەۋرازيالىق وداقتان باس تارتۋعا بەيىلدى، نەگە وزدەرىنىڭ  مۇددەلى شارتتارىن قويىپ، بوپساعا قارسى بوپسا كورسەتىپ وتىر؟ «ماڭگىلىك ەلدىڭ» ەكونوميكالىق قاۋىپسىزدىگىن قورعاۋعا ءتيىستى زاڭ قۇجاتتارىنىڭ قاي جەرىنەن كادىك شىقتى ەكەن؟

دەمەك، ءبىزدىڭ زاڭ عىلىمىمىز دا، زاڭ شىعارۋشىلارىمىز دا، قارجىلىق قۇقىقتانۋشىلار دا دەربەس ويلاۋ جۇيەسىنە يە ەمەس. ولاردىڭ ءبىلىمى مەن پايىمى، عىلىمي پارىقتاۋى مەن تۇجىرىمى سىرت جۇرتتىڭ ىرقىنا تاۋەلدى. ءبىزدىڭ نىسانامىز ۇلتتىق ءداستۇر مەن تاۋەلسىز عىلىمعا نەگىزدەلگەن، زاڭعى سۇيەنگەن ۇلتتىق دەموكراتيالىق مەملەكەت قۇرۋ. سوندىقتان دا بارلىق زاڭدارىمىز تاۋەلسىز عىلىمعا نەگىزدەلۋى قاجەت. نەگە تاۋەلسىز عىلىمعا نەگىزدەلگەن؟ «كۇلتەگىننىڭ» كىشى جازۋىندا: «سوندا ءوش ادامدار (قاعاناتتى كۇيرەسىن دەگەندەر) بىلاي يلاندىرىپ ەدى: «جىراق بولسا، جامان سىيلىق بەرەر، جاقىن بولسا جاقسى سىيلىق بەرەر» دەپ. وسىلاي يلاندىرىپ ەدى. ءبىلىمسىز كىسىلەر سول سوزگە نانىپ، جاقىن بارىپ كوبىڭ... ابدەن القىندىڭ، ارىلدىڭ. .... جەر-جەرگە قاڭعىپ ءولىمشى بوسقىن بولدىڭ» – دەپ نازالانا اتاپ وتىلگەن، جاتقا  «جاقىن بارعىزىپ، جاقسى سىيلىقتان دامەتتىرىپ، «القىندىرىپ، «قاڭعىتىپ، ءولىمشى» ەتۋگە مۇمكىندىك بەرگەن ء«بىلىمسىز كىسىلەرىمىز»، وسى: ايتسەك، بۇيتسەك شەتەلدىك وزىق عىلىمدى، ۇزدىك وندىرىستىك تەحنولوگيانى يگەرەمىز، انانى-مىنانى باسىپ وزامىز –  دەپ ءوزىنىڭ اقىل-ساناسىنان ەش پايىم قوسپاي وزەۋرەگەن، دەربەس ينجەنەرلىك ويلاۋ جۇيەسى جوق، ويى، ءبىلىمى، پايىمى باسىبايلى عالىمدار.  سوعان سەنىپ ءبىز دە «القىنىپ»، «الا دربا ارقالاپ» ء«ولىمشى» كۇي كەشىپ جاتىرمىز. جوعارىدا ءبىزدى كۇدىك پەن كادىككە كۇپتى ەتكەن تۇجىرىمداردى دا جازعان سول عالىمدار. «ماڭگىلىك ەل» ۇستانىمى دا سولاردىڭ  قالامىنان شىققانى انىق.

وسىنشاما كۇدىك تۋدىرعان تۇجىرىمداردى جاساعان عالىمداردىڭ ويلاۋ جۇيەسى تاۋەلسىز، پايىمدارى ناقتى عىلىمي ناتيجەگە قۇرىلعان، جالعان عىلىمي پايىمداۋدان اۋلاق دەپ سەنىم بىلدىرە الامىز با؟ ءاي، قايدام، ءار جەردەن ءشيى سەلدىرەپ شىعىپ تۇرعانىنا قاراعاندا، كوز كۇماندى، كوڭىل كۇپتى. مۇحتار اۋەزوۆ دج.نەرۋدiڭ «ينديانى تانۋ»  اتتى كiتابىنداعى:  «ينديانىڭ بۇكiل بولمىسى مەنiڭ قانىمدا قايناپ تۇر، ونىڭ بويىنداعى قۇبىلىستاردىڭ بارلىعى مەنiڭ جاندۇنيەمدi قاتتى تەبiرەنتەدi. سوندا دا، مەن ءوز ەلiمە، ونىڭ بۇگiنiنە، ءوزiم بايقاعان وتكەننiڭ سارقىنشاقتارىنا جاتتىڭ كوزىمەن، جانە سونداي جەككورiنiشپەن قارادىم. مەن ءوز ەلiمدi باتىستىڭ كوزقاراسى ارقىلى تانىدىم جانە كادiمگi دوستىق پەيiلدەگi ەۆروپالىق وعان قالاي قاراسا – مەن دە سولاي قارادىم... ويتكەنi مەنiڭ ەلiمنiڭ تاريحى اعىلشىنداردىڭ كوزقاراسىمەن جاسالعان تاريح ەدi» – دەگەن  پىكىردىڭ تۇسىن  كوك قارىنداشپەن سىزىپ تۇرىپ: «مەنiڭ حالقىمنىڭ دا تاريحى سولاي جازىلدى» – دەپ بەلگi قويىپتى.

ءيا، ۇلىلاردىڭ ويىن ۇلىلار عانا تەرەڭ تۇسiنەدi. دەمەك، بiز قانشا دەربەس ويلايمىز، تاۋەلسiز جازۋشىمىز، تاريحشىمىز دەگەننiڭ وزiندە، جانىمىز بەن تانiمiزدەگi باسىبايلىلىققا بايلاۋلى ەكەنبiز. ۇلى ادامداردىڭ ۇلى جۇرەگiن كەۋلەپ كەتكەن تاۋەلدiلiكتiڭ كۇيدiرگiسi – عۇمىرىن تاۋەلسiزدiك ءۇشiن كۇرەسكە باعىشتاعان جانداردىڭ جانىن شىرماپ العاندا، قوبان بويىندا 80 مىڭ نوعايدى بالا-شاعا، شال-شاۋقان، ايەلiمەن قوسىپ قىرىپ تاستاعان سۋۆوروۆتى – ۇلتتىق قولباسشىمىز دەپ، اتالارىمىزدان باستاپ انالارىمىزعا دەيiن شوقىندىرۋدىڭ جوسپارىن جاساعان يلمينسكيدi – حالقىمىزدى اعارتۋشى دەپ پiر تۇتىپ كەلگەن «سوۆەتتiك جاس پيونەرلەردiڭ» جۇرەگiنەن تاۋەلسiز ۇلتتىق سەزiمنiڭ تامشىسى تابىلار ما ەكەن.

ارينە، وزىق ينجەنەرلىك ويعا، ۇزدىك تەحنولوگياعا، باسەكەلى، ابايشا ايتقاندا، «باقاس» عىلىمعا كىم قارسى بولسىن. بىراق كوشىرمە ويدى كوسەي بەرسەك، تۇبىندە كوسەۋ ۇستاپ قالمايمىز با؟ «جالعان عىلىم» دەگەن ءسوزدى جاي قىزىل ءسوز ءۇشىن ەمەس، جانىم ابدەن كۇيگەن سوڭ ايتىپ وتىر مىن. نەگە؟ ويتكەنى  قازىر ءبىزدىڭ  عىلىم  دەپ  جۇرگەنىمىزدىڭ كوبى، مەن بۇل ارادا قوعامتانۋ سالاسىن ايتىپ وتىرمىن،   كوپىرمە  يدەيا، كوبىك ناتيجە. جالعان تاقىرىپ پەن كولگىر تالداۋعا قۇرىلعان. ناتيجەسى عىلىمي وي رەتىندە ۇيىماعان. ويتكەنى ونىڭ  مايەگى – مايەك ەمەس، شالاپ. تۋرا ءبىزدىڭ قازىرگى سالىنىپ جاتقان عيماراتتارىمىز سياقتى. قابىرعانىڭ ەكى بەتى الەكوبوندپەن ادەمىلەنىپ قاپتالعان، ورتاسىندا سىلاق  جوق، جەر اڭىراپ تۇرادى. بۇل  ويىمدى مينيستردەن باستاپ، قاتارداعى قاراپايىم پروفەسسورعا دا   دالەلدى  دايەكتەر مەن   مىسالدار  كەلتىرە الامىن. سولاردىڭ بىردە بىرەۋى بۇل پىكىرگە قارسى كەلمەيتىنى كامىل. قايتا، مەنىڭ مىسالدارىما مىسال قوسىپ، ايتقانىمنان دا اسىرا تالداپ بەرۋى دە مۇمكىن. ويتكەنى وسى  جايدى ءار سالاداعى عالىمدار ءوزىنىڭ باسىنان كەشىرىپ وتىر، ال سول تاۋقىمەتتى ساياساتتى جاساپ وتىرعان دا عالىمدار نەمەس عالىمسىماق شەنەۋنىكتەر. ءتىپتى بۇل ساياساتقا عىلىم سالاسىندا ءجيى اۋىسىپ تۇراتىن كەزەكتى مينيستر دە وزگەرىس ەنگىزە الماۋى مۇمكىن.

نەگە؟ سەبەبى، عىلىم مەن ءبىلىم سالاسى تۋرالى دۇنيە جۇزىندە قانشا كەلىمشارت ۇلگىسى بولسا، سونىڭ بارىنە كەزىندە قول قويىلا بەرگەن. ەندى ودان باس تارتا المايدى. ال سونى كەزەكتى ءمينيستردىڭ پارمەنىمەن كەزىندە جۇزەگە اسىرعان ۇساق شەنەۋنىكتەر، قازىرگى كوميتەتتەر مەن دەپارتامەنتتەگى ورتا شەنەۋنىكتەر وزدەرىنىڭ قاتەلىگىن اشكەرەلەپ الماس ءۇشىن، نىعىزداعاننىڭ ۇستىنە نىعىزداپ، قاسارىسىپ دەس بەرمەيدى. جۇمىرلانىپ كەتكەن ول تامىردى ءۇزىپ تاستاۋ تەك قانا پرەزيدەنتتىڭ عانا قولىنان كەلەدى. ول ءۇشىن تاۋەلسىز عىلىم تۋرالى جارلىق كەرەك. ال عىلىم تۋرالى جاڭا زاڭنىڭ ۇلگىسى عىلىم مەن عالىمدى باسىبايلى ەتۋگە باعىتتالعان. ەگەردە عىلىم سالاسىنا بيۋدجەتتەن قاراجات بولىنبەي وتىرسا، وندا اركىم ءوز كۇنىن ءوزى كورسىن دەگەن قاتىگەز ساۋاتسىزدىققا كونۋگە بولار ەدى. ال قاراجات ءبولىنىپ وتىر عوي. ەندەشە ول نەگە قازاقستاننىڭ تاۋەلسىز عىلىمىن دامىتۋعا قىزمەت ەتپەيدى. ءار ءتۇرلى جوباعا كونكۋرس جاريالانادى. سول كونكۋرستاردىڭ جەتەكشىلەرى كىمدەر دەيسىز بە؟ كوميتەتتەر مەن دەپارتامەنتتەردىڭ پروتەكتسياسىنداعى جولبيكە عالىمدار، رەكتورلار مەن پرورەكتورلار، دەكاندار، ينستيتۋتتىڭ ديرەكتورلارى. ال كۇندەلىكتى تاجىريبەدە كورىپ جۇرگەنىمىزدەي، ولاردىڭ تۇراقتى عىلىممەن اينالىسۋعا ۋاقىتى جوق ادامدار. ال ولاردىڭ ءار قايسىسىندا كەمىندە ءتورت-بەس جوبا بار. ءتىپتى «بولاشاقتىڭ» دا باعدارلاماسىن سولاردىڭ ءوزى الىپ، ءارى باسقارىپ، ءارى شەت ەلدە وقىپ، ەكەۋىن قاتار جالعاستىرىپ جۇرگەندەر دە بار. سوندا عىلىممەن كىم اينالىسادى؟ ناپالەون مەن لەنيننىڭ قابىلەتى بويلارىنا بىردەي بىتكەن كۇننىڭ وزىندە دە، ءبىر اياعىن شەت ەلدە، ءبىر اياعىن قازاقستاندا باسىپ، ۇنەمى تالتايىپ تۇرا المايدى عوي. سونداي جولبيكەلەر اياعىن جيماي عىلىم تۇزەلەدى دەپ ايتا المايمىن.

بۇل تاۋەلسىزدىكتىڭ باستى نىساناسىنا جاسالعان بوپسا. نە  ءۇشىن؟ سونى تۇسىنبەيمىن. نۇرلان تەمىرعاليەۆ دەگەن بۇرىنعى وداققا بەلگىلى، قازىر دە حالىقارالىق ماتەماتيكا عىلىمنىڭ قابىرعالى تۇلعاسىنىڭ ءبىرى پروفەسسور بار. سول عالىم وسىدان  4-5 جىل بۇرىن: «قازاقستان عىلىمى بىرتە-بىرتە جالعان عىلىمعا بويىن ۇيرەتىپ بارادى، بۇل وتە قاۋىپتى باعىت» – دەپ كۇيىنە ايتقان ەدى. ءبىز ول كەزدە وعان: «راس، بۇگىندە جالعان  عىلىم تىرشىلىكتىڭ بار  سالاسىنا  كەۋلەپ  ەنىپ  بارا  جاتىر. توقتاتۋ كەرەك. ول ءۇشىن قايتپەك  كەرەك؟ سەندەردى قويشى، مىنا قوعامدىق عىلىم سوعان بەتىن مۇلدەم بۇرىپ الدى»، – دەيتىنبىز. اراعا ەكى-ءۇش جىل وتكەندە، باسقانى بىلاي قويعاندا، سول ماتەماتيكا عىلىمىنىڭ وزىنەن، جاڭاعى نۇرلان تەمىرعاليەۆ زار يلەپ  ايتقانىنداي، 5 ديسسەرتاتسيا جالعان فورمۋلامەن شىعارىلعان ەسەپكە قۇرىلىپتى. سۇمدىق قوي! بۇل تەمىرجولدىڭ بويىنان تىس جەردە ۆاگون تارتىپ  بارا جاتقان پاراۆوز سياقتى. تەمىرجول جوق، بىراق پاراۆوزبەن سوستاۆ كەتىپ بارا جاتىر. قايدا كەتىپ بارا جاتىر، قانداي جولمەن كەتىپ بارا جاتىر، جالپى ورىنىنان قوزعالدى ما، ونى ول اراعا كىم كوتەرىپ اپاردى، ەشكىم  بىلمەيدى.

مەن قازىر جاراتىلىستانۋ عىلىمىنىڭ ناتيجەلەرىنە دە، ولار دايىنداعان ينجەنەرلەر مەن ماماندارعا دا كۇمانمەن قاراي باستادىم. ديپلومىنا، عىلىمي اتتاعىنا ەمەس، سولاردىڭ ءبىزدىڭ قوعامدى عىلىمي-تەحنولوگيالىق تۇرعىدان دامىتا الاتىنىنا. وقىتۋشىلار ستۋدەنتتەردى وقىتۋىن وقىتادى-اۋ. شارتتى تۇردە قازاقستان بويىنشا جىلىنا بەس مىڭ ستۋدەنت ينجەنەر (بارلىق تەحنيكالىق، تەحنولوگيالىق، ونەركاسىپتىك، قولدانبالى عىلىم سالاسى بويىنشا) ماماندىعىن الىپ شىعادى. شيرەك عاسىردىڭ ىشىندە پالەنباي مىڭ ينجەنەر شىقتى. ال عىلىمي-ينجەنەرلىك وي سول ءپاس دەڭگەيىندە. مەنىڭ بايقاۋىمشا سولاردىڭ بارلىعى كادىمگى كوللەدج دايىنداۋعا ءتيىستى مەحانيكتەردىڭ مىندەتىن اتقارىپ ءجۇر.

قارابايىر مىسالمەن كەلتىرەيىن، ينجەنەر ماماندىعى بار ادام وندىرىسكە ءوزى ويلاپ تاپقان تەتىكتى ەنگىزۋگە مۇددەلى. ونسىز مەحانيكتەن قانداي ايىرماشىلىعى بار. ءبىزدىڭ ينجەنەرلەر دايىن بۇراندانى (گايكانى) بۇرايدى، اككۋمۋلياتوردى، دايىن دوڭگەلەكتى ورىنىنا سالادى، ال ءبىر بۇراندا جەتپەي قالسا ءىسى توقتايدى. ءوز بەتىمەن وزگەرىس ەنگىزۋگە مۇرشاسى دا، قۇقى دا، مۇمكىندىگى دە جوق. ويتكەنى ول جالدامالى ساۋاتتى جۇمىسشى عانا. قاي زاۆودتا قانداي عىلىمي شەبەرحانا بار، الگى ينجەنەر اۋەلى سول زاۆودتىڭ ىشىنە كىرىپ كوردى مە ەكەن؟ ەگەر دايىن جابدىقتاردى اكەلۋ توقتالسا، ءبىزدىڭ الگى ون مىڭداعان ينجەنەرىمىز ەكى قالتاسىنا قولىن سالعان جۇمىسسىزداردىڭ قاتارىنا قوسىلادى دا شىعادى.

وۋ، سوندا ءبىز، ينجەنەر ەمەس، مەحانيك دايىنداساق، وندا نەگە جالعان مامانعا شىعىن شىعارامىز؟ جوعارى ماماندىق يەسى مىندەتتى تۇردە ءوز سالاسى بويىنشا قوعامدى العا جىلجىتا الاتىنداي عىلىمي الەۋەتكە، دەربەس ويلاۋ جۇيەسىنە، ينجەنەرلىك شەشىمگە قابىلەتتى بولۋى ءتيىس. قانىش ساتباەۆتىڭ، شافيك شوكيننىڭ، شاھماردان ەسەنوۆتىڭ، ەۆىنەي بۋكەتوۆتىڭ، ابىلقاسىم ساعىنوۆتىڭ دانالىق قۋاتى –  ينجەنەرلىك ويدى وندىرىسكە ەنگىزۋىندە. عىلىمدى وندىرىستەن اجىراتىپ، الشاقتاتىپ، ماماننىڭ ءبىلىمىن سۇراۋسىز قالدىرۋ ارقىلى ەش ناتيجە بەرمەيتىن عىلىمي تاۋەلدىلىككە، جالعان عىلىمعا جول اشتىق.

ال ەندى  قوعامتانۋ عىلىمىنا، ونىڭ ىشىندە تاريح پەن ادەبيەتكە كەلسەك، ءبىز جالعان عىلىمعا تولىعىمەن كوشىپ بولدىق. ءبىر مىسال كەلتىرەيىن. قازاق  اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسى 1920 جىلى قازان ايىندا جاريالاندى. سونىڭ الدىندا، قازاق  جەرىنىڭ  شەت-شەگىن  بەلگىلەۋ  ءۇشىن احمەت  بايتۇرسىنوۆ  پەن  ءاليحان  بوكەيحانوۆ،  ءالىمحان ەرمەكوۆ  (بايانداماشى)  لەنينگە،  بىردە  ستالينگە  كىرىپ  ءجۇرىپ، 1920  جىلى  24  تامىز  كۇنى  قازاقستاننىڭ ۇلتتىق مەملەكەتتىك تەرريتورياسى بەكىتتىردى، وعان لەنين مەن ستالين  قول  قويدى.  ء(بىز سول  بەكىتىلگەن  تەرريتوريانىڭ  قازىر  15  پايىزىنان  ايرىلىپ  قالدىق. قاراقالپاقستان، شىرشىق –  وزبەكستانعا، ەلەك، التايدىڭ ارعى بەتى،    جازاتىر جوتاسى رەسەيگە بەرىلدى). بۇكىل ادەم مەملەكەتەرى 1991 جىلى سول تەرريتوريانى قازاقستان مەملەكەتىنىڭ جەرى رەتىندە تانىدى. سونداي تاريحي وقيعانىڭ  90  جىل تولۋى اتاۋسىز قالدى (بەس-التى جىلدان كەيىن ءجۇز جىل تولادى). قازىرگى گەوساياسات تۇرعىسىنان العاندا اسا ماڭىزدى داتا. ءۇنسىز قالدىق. ءۇنسىز عانا قالىپ قويماي، بارلىق تاريحي-ساياسي، جاعىراپيالىق رەسمي باسىلىمدارعا قازاق مەملەكەتىنىڭ تەرريتورياسى  1991 جىلدان كەيىن بەكىدى دەپ جازدى. سوندا، بۇل قىرىمنىڭ كەبىن قۇشۋعا ۇرىندىراتىن تاريحي دولبار ەكەندىگى الگى «وقىمىستىسىماقتاردىڭ» ويىنا كەلمەگەنى مە؟

تاريحي فاكتىلەرگە سۇيەنسەك، «الاشوردا» 1917 جىلى تامىز ايىندا بولاشاق ۇكىمەتتىڭ جوباسىن بەكىتىپ، جەلتوقساننىڭ 13-جۇلدىزىندا ءوز تاۋەلسىزدىگىن جاريالادى. ياعني، ولار سانالى تۇردە ۇيىمداستىرۋ جۇمىسىن ءۇش ايعا  كەشىكتىردى. ال، كەڭەس تارقاعان تۇستا، 1991 جىلى تامىزدىڭ 24-دە وزبەكتەر، ودان كەيىن تۇركىمەندەر، سوڭىنان قىرعىزدار تاۋەلسىزدىگىن  جاريالادى. ءبىز عانا جەلتوقساننىڭ 16-سىنا سوزدىق. ەكى جاعدايدا دا، بىرىنشىدە، نيكولاي مەن لەنين، ەكىنشى جولى ەلتسين مەن گورباچەۆ  باسقاعا مويىن بۇرا الماي جاتقاندا، تاۋەلسىزدىكتىڭ ءساتى ءتۇستى. ال الاش اسىقسىن، اسىقپاسىن، ەندى ءبىر اي كەشىكسە، كەڭەس وكىمەتى ورناپ، اۆتونوميا الا المايتىن ەدى. قالىڭ جۇرت، سونىڭ ىشىندە، تاريحشىلار تۇركى يدەياسى مەن كەڭەستىك تۇركىستان رەسپۋبليكاسى اراسىنداعى ءتۇبىرلى ايىرماشىلىقتى تۇسىنبەي، «الاشوردا» ۇكىمەتىن تۇركىستاندى قوستاماعانى قاتەلىك بولدى – دەپ ساۋەگەيسيدى. احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ: «تۇرار رىسقۇلوۆ پەن  سۇلتانبەك قوجانوۆتىڭ   تۇركىستان مەملەكەتىن قۇرامىن دەگەنىنە قارسىمىن» – دەگەن جاۋابىنا وراي رىسقۇلوۆتى جاقتاۋشىلار احاڭدى تۇككە العىسىز قىلىپ تاستادى. بۇل فاكتى. مۇستافا شوقايدىڭ دا ورتاق تۇركىستان يدەياسىنا بايتۇرسىنوۆ پەن بوكەيحانوۆتىڭ قارسى بولعانى دۇرىس. ويتكەنى، الاشورداشىلاردىڭ ارەكەتى ارقىلى قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىندەگى جانە وڭتۇستىگىندەگى  بەس وبلىس ەلىمىزدىڭ قۇرامىنا ەندى. 1920 جىلى 4-17 تامىزدا كرەملدە ءاليحان بوكەيحنوۆ، ءالىمحان ەرمەكوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ لەنينمەن مامىلەگە كەلىپ، قازاقستاننىڭ بۇگىنگى اۋماعىن قورعاپ قالعان. ەگەر دە تۇرار رىسۇلوۆتىڭ تۇركىستان مەملەكەتى  جۇزەگە اسسا، وندا الماتى، شىمكەنت، جامبىل، قىزىلوردا جانە حيۋا (ماڭىعىستاۋ) وبلىستارىنىڭ جەرى   تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنا (بۇگىنگى وزبەكستاننعا), پەتروپاۆل، كوكشەتاۋ، قاراعاندى، اقمولا، سەمەي جانە وسەكەمەن – باتىس ءسىبىردىڭ اۋماعىنا قارار ەدى. تەك قوستاناي، تورعاي، ورال وبلىستارى – قازاق اۆتونومياسىنىڭ نەگىزىن قۇراپ قالار ەدى. سوندا كىمدىكى دۇرىس؟ مەنىڭ ءبىر تۇسىنبەيتىنىم، وسىنداي جالعان يدەيا مەن جالعان تۇجىرىم، جالعان نامىس، جالعان عىلىم كىمگە كەرەك؟ تاريحي وقيعا بۇگىندە نەگە بۇرمالدانىپ ايتىليدى.  ال ورىس باسپاسوزدەرى بۇلاردى ارانداۋت رەتىندە پايدالانىپ، جيرينوۆسكيدىڭ اۋىزىمەن ءجيدىتىپ وتىر.  

بۇل  جاسىرىپ  قالۋعا  بولمايتىن اششى  شىندىق. تاۋەلسىز كۇشتى زاڭنىڭ بواساعا شىداپ بەرەتىنى تۋرالى تاعى ءبىر ءۋاج كەلتىرەيىن. ءجۇز جىلعا جالعا بەرگەن تايۋان ارالىن قىتاي وتكەن عاسىردىڭ اياعىندا قايتارىپ الدى. ول ءۇشىن: ء«بىر مەملەكەت، ەكى ءتۇرلى قوعام» دەگەن تۇجىرىم ەنگىزدى. ياعني، قىتايدىڭ ءبىر بولىگى – سوتسياليستىك، ەكىنشىسى بولىگى كاپيتاليستىك قوعامدا قاتار ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. قىتايدىڭ تۇتاستىعىن ساقتاۋ ءۇشىن دەن سياۋ پين وسىعان دا باردى. قاسىمجومارت توقاەۆ ءوزىنىڭ «شۋاق پەن كولەڭكە» اتتى مەمۋارىندا شەكارانى انىقتاۋ تۇسىندا، اسىرەسە، وزبەكستانمەن اراداعى جايلاردى كەيىنگە قالدىرۋعا بولاتىنىن، بىراق ساۋاتسىز ەلشىلەردىڭ كەسىرىنەن ونىڭ ادىلەتسىز شەشىمگە بارعانىنا وكىنەتىن اشىپ جازدى. دەمەك، ەلۋ جىلعا جالعا بەرىلگەن جەردى حالىقارالىق زاڭ ارقىلى قالپىنا كەلتىرۋگە مۇمكىندىكتىڭ كەزىندە بولعانى عوي. ماقتاارالا اۋدانى قازاقستانعا قايتقان تۇستا دا وسىنداي اسىعىستىقتاردىڭ جاسالعانى انىق. ءبىز، التاي ءۇشىن، مۇزتاۋ ءۇشىن ماقتانامىز. ال ول شىڭعا باراتىن جەر دە، جول دا رەسەيگە ءوتىپ كەتتى. سونىڭ كەسىرىنەن بايانولگەيلىك قانداستارىمىزدىڭ قانىن قارايتىپ، جانىن جانالقىمعا كەلتىرىپ وتىرمىز. ءتىپتى، قورعانىستىق، حالىقارالىق ماڭىزدى نۇكتەنى قولدان بەرىپ الدىق. دەسەك تە،  ءبىز  سول  لەنين  قول  قويعان  جەردىڭ  نەگىزىن  ساقتاپ  قالدىق.

ال ەندى  وسىنداي ماڭىزدى وقيعانى  مەملەكەتتىك  تۇرعىدان  ەسكەرۋگە  بولار  ما  ەدى.  بولار  ەدى.  وكىنىشتىسى، بىزدەگى  بارلىق ساياسي پارتيالار ءوزىنىڭ قايدان  شىققانىن  بىلمەيدى، بىلگىسى  دە  كەلمەيدى. سونداي-اق، الاش  پارتياسىنڭ  قۇرىلعانىنا 90  جىل  تولىپ كەتتى. ونىڭ باعدارلاماسىمەن كىم  تانىسىپ،  كىم  ەسىنە  الدى؟ مەملەكەت  بولار  بولماس    كىشكەنتاي  عانا  قاۋلى  شىعاردى.  ول  قاۋلى  سول  قالپى  قالدى.  ونى  ەسكەرىپ  ىسكە  كىرىسىپ  جاتقان  ەشكىم  جوق.  سول  الاشتىڭ   يدەياسى  نە  ەدى؟ ەشقانداي  پارتيا ەسىنە دە المادى، ءتىپتى كەيبىرىنىڭ قاپەرىندە دە بولعان جوق. ونىڭ ەسەسىنە حالىق اسسامبلەياسىنىڭ اتىن جامىلعان ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنىڭ ءبىرى «الاش» پارتياسىن جەككورىنىشتى ەتىپ ەڭبەك جازىپ، ونى جاريالاۋعا ۇمتىلدى. مەنىڭ ءبىر دوسىم قازاقستان كازاكتاردىڭ دا وتانى، ولار دەموكراتيالىق پرينتسيپتەردى ورناتۋ ءۇشىن، ينتەرناتسيونالدىق بورىشىن وتەۋ ءۇشىن قونىستاندىرىلعان دەگەن ماعىنادا كىتاپ جازۋعا تاپسىرىس بەرىلگەنىن ايتتى. ۇمىتپاسام،  وسىندان  بەس جىل بۇرىن ستۋدەنتتەر  كەزدەسۋگە شاقىردى. ولاردى الاش  ءبىرتۇتاس الاش يدەياسىمەن     تانىستىردىم.  ءبىر اي  وتكەن  سوڭ، جاڭاعى  بالالار تاعى كەلىپ:  ء «بىز ەكىگە  ءبولىنىپ  تالاسىپ  جاتىرمىز. تەڭ جارتىمىز: «قازاق  حالقىنىڭ  جاۋى – ءاليحان بوكەيحان. «الاشوردا» ۇكىمەتى – قازاق  مەملەكەتتىگىن  ساتقان ۇكىمەت. 1991  جىلعا  دەيىن  قازاق  مەملەكەتتىگى دە، شەكارا دا بولعان  جوق. 1991 جىلى  قازاقستان  تاۋەلسىزدىك  جاريالان سوڭ  عانا  شەكارا  انىقتالدى» – دەيمىز.   ال قالعان  جارتىمىز      شىر-پىر  بولىپ  ولارعا  قارسى  شىعىپ جاتىرمىز. قايسىمىزدىكى دۇرىس؟» – دەيدى. سويتسەم، سول جىلدارى قازاقستان تاريحىنان بەرگەن  وقىتۋشى جالعان عىلىمي نەگىزگە سۇيەنىپ ءدارىس وقىپ، وسى پىكىردى جالعان وقۋلىقسىماعىنا ەنگىزىپتى. بۇل، الگى، حالىقتار وكىلى رەتىندە سايلانعان دەپۋتاتتىڭ «الاشوردا» ۇكىمەتىنە قارسى جازىلعان پىكىرىنەن دە اسىپ تۇسكەن ارانداتۋ.

مۇنى ءتۇرتىپ  وتىرعان تۇينەك قۇرتى – ءبىلىم جۇيەسىندە. ءوز باسىم نەسيەلىك تەحنولوگيا دەگەندى – قازاقستان ءۇشىن ساۋاتسىزدىقتىڭ باسى دەپ ەسەپتەيمىن. ويتكەنى، بىزدە ونىمەن وقيتىنداي نەگىز دە، مەنتاليتەت تە، وقۋلىق تا، ءبىلىم دە جوق. ءوز بەتىڭشە وقيتىن وقۋلىعىڭ بولماسا، ءبىرىنشى كۋرستان باستاپ قانداي تاجىريبەلىك جۇمىس تۋرالى ايتۋعا بولادى؟ ءبىز ستۋدەنت كەزىمىزدە ل.تولستويدىڭ «سوعىس جانە بەيبىتشىلىك» رومانىن ءبىر سەمەستر وقىعانبىز. ال، قازىر 40-60 جىلدارداعى قازاق ادەبيتەتىن ءبىر بلوك وقيمىز. ءبىر بلوك دەگەنىمىز – 1 اي، 20 كۇن. ونىڭ ىشىنە اۋەزوۆىڭ دە، مۇقانوۆىڭ دا، مۇسىرەپوۆىڭ دا كىرىپ كەتەدى. ءبىر بلوكتا باسقا ەمەس، م. اۋەزوۆتىڭ «اباي جولىن» وقىپ شىعۋعا مۇمكىندىك بار ما؟ سويتسەك، ءبىزدىڭ وقىتۋ جۇيەمىز رەسەي مەن بولون جۇيەسىنە بەيىمدەلگەن باكالاۆرلىقپەن، ماگيسترلىقپەن سايكەستەندىرىلىپ قويىلعان كورىنەدى. تاۋەلسىز عىلىم جوق. ونسىز تاۋەلسىزدىك تە، زيالى دا، بولاشاق تا جوق.

ياعني، ءبىر سوزبەن تۇيىندەسەم، الاشتىڭ وسى بەس اماناتى جۇزەگە اسپاي قازاق قوعامى قالپىنا كەلەدى، قازاق العا باسادى دەۋ – بەكەرشىلىك.  «ماڭگىلىە ەل» ۇستانىمى تاۋەلسىز عىلىمعا جول اشا ما، جوق پا، ونىڭ ومىرشەڭدىگى سوعان تىكەلەي بايلانىستى. مەنىڭ بۇل پىكىرلەرىمە وسىدان بەس جىل بۇرىنعى القالى پىكىر الىسۋدا امانكەلدى ايتالى اعامىز ايتقان: «ارينە، الاشتىڭ بارلىق يدەياسىمەن كەلىسەمىز. بىراق، جوعارىداعى بەس مۇراتقا جەتە الماي وتىرمىز. عاسىرلار بويى قوردالانعان ماسەلەلەردى 18 جىلدا شەشە الامىز با؟ مۇمكىن، شىن مانىندە ۋاقىت از بولىپ جاتقان شىعار. بىراق، وسى ۋاقىتتا ءبىراز ماسەلەنى شەشۋگە بولمايتىن با ەدى دەپ تە ايتۋعا بولادى. ءبىز بۇگىن ورىسشا ويلايمىز، ورىسشا سويلەيمىز. ءبىزدىڭ كوپ ادامدار ۋكرايندىقتاردى، گرۋزيندەردى، شەشەندەردى ايىپتايدى. نەگە ولاي؟ سەبەبى، ءبىز الگى ورىسشالاعاندا «زومبىلانعانبىز». بۇل مىنە، بار دۇنيە. نەگە سول ۋكراينادا، گرۋزيادا ءبىزدىڭ ءبىر تەلەارنانىڭ ءجۋرناليسى وتىرمايدى؟ ولاي ەمەس، بۇلاي دەپ. ماسكەۋدە بار. ويتكەنى، ولارعا ءتيىمدى، ال ءبىز تولىق اقپارات الا الماي وتىرمىز. وسىلايشا كوپتەگەن جاعدايلاردا ءبىز ورىستىڭ جەتەگىندە كەتتىك. سودان سوڭ ىشىمىزدەگى ورىستار رەسەيدىڭ وسەتيا، ابحازيا، گرۋزيامەنەن قاقتىعىسىن تۇگەلدەي قولداپ وتىر عوي. ءبىزدىڭ سىرتقى ساياساتىمىز بار. بىراق، ورىستار ونى قولدامايدى. جاڭاعى اقپاراتتىڭ دا ىقپالى بار. سوندىقتان تۇرسىن جۇرتباي ايتقانداي، ۇلت-ازاتتىق كۇرەس (رۋحاني تۇرعىداعى – ت.ج) بارلىق سالالاردا جالعاسىپ كەلە جاتىر دەۋگە بولادى. شەكارا بار، ال رۋحاني سالادا شەكارا جوق. سودان كەيىن قول-اياعىمىزدى بايلاپ تۇرىپ، ەقىۇ ء«دىني سەنىم جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭىمىزدى قابىلداتپادى عوي. ول دا سونىڭ كەسىرى. ال ءبىر جىل توراعالىق ەتەمىز دەپ، 1000 جىلدىق قۇندىلىقتان ايرىلىپ قالامىز با؟.. قۇرساۋ سول. سوندىقتان، كوتەرىلگەن ماسەلەلەر وتە ورىندى، ويلاناتىن جاعدايلار كوپ. ءبىر جاعىنان «ۋاقىت از» دەپ اقتاۋعا بولادى، ءبىر جاعىنان سول 18 جىلدا باسقا مەملەكەتتەرمەن سالىستىرعاندا كوپ جاعدايدا بىتىرەتىن ىستەردى سالعىرتتىققا سالدىق. ەندى ماسەلە، شىن مانىسىندە فيلوسوفيالىق تۇرعىدان ايتقاندا، «نە ستراشنو تو، ۆ كاكوم وبششەستۆە مى جيۆەم، ا ستراشنو تو، يز كاكوگو وبششەستۆا مى ۆىشلي». كوممۋنيستىك، اتەيستىك پسيحولوگيا، ۇلتقا دەگەن سالقىندىق جالعاسىپ كەلە جاتىر ءالى. ءيا، بۇرىنعى ساياساتتىڭ ىقپالى ءجۇرىپ تۇر دەۋگە بولادى.»، –  دەگەن پىكىرلەرى ءوزىنىڭ كۇشىن ءالى جويعان دەپ ەسەپتەيمىن. 

1990 جىلعى «قازاقستاننىڭ سۋۆەرەنيتەتى» تۋرالى مالىمدەمەدە قامتىلعان وسى بەس ءتۇرلى ۇلتتىق ۇستانىم بۇتاقتالا كەلىپ، 2002 جىلعى جەردى ساتۋ تۋرالى زاڭ جوباسىنان كەيىن قازاق مەملەكەتى ۇلتتىق يدەيادان تولىق ارىلىپ، بەيمارال مەملەكەتتىڭ قۇرىلىمىنا كوشتى. سونشاما ازاپ شەگە ءجۇرىپ اڭساعان تاۋەلسىزدىك يدەياسىنان ناعىپ سونشاما تەز جەرىندىك؟  «الاشتاپ» ءجۇرىپ «اق جول» پارتياسى ايتالى اعامىز باستاتقان قازاقتىڭ مارقاسقا زيالىسىن «سۋدان وتكەنشە پايدالاندى» دا، سۋدان وتكەن سوڭ سۋعا لاقتىرىپ كەتتى. لەنيننىڭ: بۋرجۋازيا جالتاق. وندا ار-وجدان جوق، پايداكۇنەمدىك مۇددە عانا بار – دەگەنى راس بولىپ شىقتى.  كەيدە، ماعان كەڭەس تۇسىنداعى بالتىق جاعالاۋى، وزبەكستان، قازىرگى بەلگيا سياقتى ءۇنسىز ازاماتتىق مويىنسىنباۋ قوزعالىسىن باستاپ كەتسەك قايتەدى – دەگەن وي دا كەلەدى.

مۇنى، اسىرەسە ءورىستىلدى باسىلىمدار، سونىڭ ىشىندە ءورىستىلدى شالاقازاقتار، «قازاقتىڭ قاراجۇزدى ۇلتشىلدىعى» (ماحروۆىي كازاحسكي ناتسيوناليزم) دەپ اتايدى. تازا ۋكرايندىقتاردىڭ ءبىر كۇننىڭ ىشىندە «فاشيستىك ۇلتشىلدار»، «باندەروۆشىل ۇلتشىلدار»، «قاراجۇزدى ۇلتشىلدار» اتانىپ شىعا كەلگەنى سياقتى، قازاقتىڭ مۇددەسىن كوزدەسەڭ ءبىتتى، تۋرا سونداي قارعىس تاڭباسى باسىلعالى تۇر.  ۇلتشىلدىق  – يمپەريالىق وكتەمدىككە، ءبىر ۇلتتىڭ وزگە ۇلتتى ەزىپ، قاناۋىنان تۋىندايتىن، لەنين ايتقانداي، ۇلتتىق-بۋرجۋازيانىڭ ىشىندە تۋىپ، حالىقتىق سىپات الاتىن كۇرەس جاعدايىندا تۋىندايدى. يمپەريالىق بيلەۋشى ۇلتتان ءوزىنىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن ورىنداۋدى تالاپ ەتكەن ازاماتتى –  ۇلتشىل دەپ اتايدى. ال قازاق مەملەكەتى تاۋەلسىز ءومىر ءسۇرىپ وتىرعاندا، قاي قازاقتى ۇلتشىل دەپ ءبولىپ تاستايسىڭ. قوعامدىق قۇرىلىمعا، مەملەكەتتىك بيلىككە، جەكەلەگەن ماسەلەگە، مىسالى جەردى مەنشىككە بەرۋ كەرەك پە، جوق پا دەگەن ساۋالعا وراي، جەكە تۇلعاعا قاتىستى ءار ءتۇرلى كوزقاراس بولۋى مۇمكىن. ول ساياسي پارتيالار، ۇيىمدار، قوزعالىستار، توپتار، تۇلعالار ارقىلى جۇزەگە اسادى. ەگەردە قازاقستاندا ۇلتشىلدىق بار دەپ ەسەپتەيتىن بولساق، وندا قازاق ۇلتىنىڭ تولىق تاۋەلسىزدىككە قولى جەتپەگەنى، ءبىزدى وزگە ۇلت وكىلدەرى، مىسالى حالىق اسسامبلەياسى بيلەپ وتىر دەپ ەسەپتەۋ كەرەك. سوندىقتان دا قازاق مەملەكەتىندە قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ مۇددەسىن كوزدەگەن پاتريوتتار بار ما دەگەن ورىندى شىعار.

ءوز باسىم، تاۋەلسىز قازاق مەملەكەتىنە قارسى ەشقاشاندا قارسى شىقپايمىن، كەرىسىنشە، سول مەملەكەتتىڭ نىعايۋىنا بارىنشا كۇش سالامىن. ال ۋاقىتشا بيلىكتە وتىرعانداردىڭ مەملەكەت مۇددەسىنە، ۇلت مۇقتاجىنا، الەۋمەتتىك تەڭدىگىنە نۇقسان كەلتىرەتىن قاتە شەشىمدەرىنە قارسى پىكىر بىلدىرەمىن. مۇنى ۇلتشىلدىق ەمەس، پاتريوتتىق پارىزىم دەپ ەسەپتەيمىن. ونداي ازاماتتار قازىرگى قازاق قاۋىمىنىڭ جەتپىس پايىزىن قامتيدى. تەك ولاردىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن جانە سەنىمدى قوزعالىس پەن تۇلعا عانا جەتپەي تۇر. مەن سونداي تۇلعالاردى ىزدەپ ءجۇرمىن. ەن سالىپ قويعاندارىم دا بار. كۇندەردىڭ كۇنىندە ونداي قايراتكەر مەن قوزعالىستى حالىقتىڭ ءوزى ەكشەپ شىعارادى. مەن بۇعان انىق سەنەمىن. جالپىعا ورتاق حالىقتىق مۇددە سوعان ەرىكسىز ءماجبۇر ەتەدى. الگى ورتا قاباتتاعى الەۋمەتتىك تەڭدىككە قولى جەتپەگەن جاستار سونىڭ ۇيىتقىسىنا اينالادى.

كەزىندە پرەزيدەنتتىك قىزمەت اكادەمياسىندا ساياسي شەشەندىك پانىنەن ءدارىس بەرىپ جۇرگەندە، رەسەي عالىمدارىنىڭ: بولاشاق پرەزيدەنت قانداي قاسيەتتەرگە يە بولۋى ءتيىس جانە وعان قانداي ادام كەلۋى مۇمكىن دەگەن بولجامدارىمەن شاكىرتتەرىمدى تانىستىرىپ، سول قورىتىندىنى ساقتاپ قويعان ەدىم. ەشكىمگە بەلگىسىز پۋتين مەملەكەت باسىنا كەلگەندە، الگى بولجامدى تاۋىپ الىپ، سالىستىردىم. ءپۋتيننىڭ ءومىربايانى دا، قۇپيا اسكەري قىزمەتى دە، ءومىر سۇرۋ داعدىسى دا بولجاممەن ءدال كەلدى. مىنە،  ساياسي بولجام دەپ وسىنى ايتادى. ونى بوريس ەلتسيننىڭ ءوزى دە سول كەزدە اشىق ايتتى جانە قازىر دە رەسەي ەليتاسى كەلەشەك پرەزيدەنتتىڭ كانديداتۋراسىنا لايىقتاپ بىرنەشە ادامدى استىرتىن دايىنداپ وتىر. سەنبەسەڭىز، اسا قۇپيى «روسسيا جوباسى» اتتى بۇرىنعى قۇپيا جوبانى وقىڭىز. بىزدە ونداي ۇمتىلىس قىلمىسقا پارا-پار سانالادى. سوندا دا، بىزدە كەلەشەكتە،  اسكەري ءتارتىپ پەن ۇلتتىق رۋحتى بويىنا سىڭىرگەن، قاتاڭ دا ءادىل بيلىك يەسى كەلەدى دەپ جوريمىن. ازىربايجانداعى ەلشىبەي سياقتى ەلشىل دەموكرات قازاقستاندى جاڭا دەڭگەيگە الىپ شىعا المايدى. بولاشاق پرەزيدەنت: ەندى كاپيتاليزمدى سوتسياليزمگە اۋىستىرامىن دەپ اۋرە بولمايتىن، ەڭ باستىسى ۇلتتىق رەفورما جاساۋعا قابىلەتتى، الەۋمەتتىك تەڭدىك ءپرينتسيپىن ۇستاناتىن، دەكولونيزاتسيالىق باعىتقا، ۇلتتىق رۋحاني تاۋەلسىزدىككە قۇرىلعان ۇلتتىق يدەيانى ۇسىناتىن، قازاق ەلىن ۇلتتىق مۇددەگە ۇيىستىرا الاتىن، وجەت ءارى قولى تازا، جاسى قىرىق پەن ەلۋ بەستىڭ اراسىنداعى ازامات بولۋى ءتيىس. ەڭ الدىمەن: بۇرىنعى كپسس-ءتىڭ ورنىنا استىرتىن كولونيزاتورلىق، ميسسيونەرلىك ساياسات جۇرگىزىپ، بيلىك قۇرىپ، سايلاۋ تەڭدىگىن بۇزىپ وتىرعان حالىق اسسامبلەياسى سياقتى قۇرىلىمداردى جويىپ، ەتنوستاردىڭ پارتيالىق جولمەن – ءبىر، حالىقتىق سايلاۋمەن ەكىنشى رەت دەپۋتات پەن سەنات سايلاپ، ەكى جەپ بيگە شىعۋىنا جول بەرمەيتىن، وعان سولاردىڭ ءوزىنىڭ كوزىن جەتكىزەتىن، قازاق ۇلتىنىڭ قۇقىن سولارمەن تەڭەستىرە الاتىنداي باتىل دا بايسالدى، دەربەس تاۋەلسىز ويلاۋ جۇيەسىنە يە تۇلعا بولۋى ءتيىس. ءتۇپتىڭ تۇبىندە: بۇرىنعى وقشانتايداعى «وقسىز پەستونداردى»  اۋىستىرىپ، كاسىپكەرلەردى ىڭ-شىڭسىز ءوز جاعىنا شىعارىپ، حالىق مۇددەسىنە بەت بۇرعىزاتىن، ماسەلەنى ناقتى قويىپ، ناقتى ناتيجەگە قول جەتكىزەتىن، جالعان «جاساسىنداتپايتىن»، ءبىر بەتتى، الاشتىڭ بەس نىساناسىن شەشۋگە باعىتتالعان شارا قولداناتىن ادام كەلەدى دەپ ۇمىتتەنەمىن. ءبىز ۇلتتىق يدەيانى ىلگەرى دامىتاتىن، ەرتەڭگى ۇلت تاعدىرى مەن تاريحىنا جاۋاپ بەرەتىن، ونى كەلەر كۇندەرگە جالعايتىن مادەنيەت پەن مادەنيەتتى زيالىلار دايىنداۋىمىز كەرەك. ال ءبىز قالىپتاسقان مادەنيەتتى ءۇزىپ الۋعا بەت الىپ بارامىز.

قۋانىشتىسى، تاۋەلسىزدىكتىڭ اششى دا ءتاتتى ءدامىن بىلەتىن، الەۋمەتتىك تەڭدىكتى اڭسايتىن، جەر ورتاق، ىرىس ورتاق، نامىس ورتاق، ءتىل ورتاق، ءدىل ورتاق، ءدىل ورتاق، عىلىم يگىلىكتى بولسىن دەپ ويلايتىن، الايدا بيلىكتەن دە، بايلىقتان دا تىسقارى، تەك مۇقتاجدىقپەن ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ورتا بۋىن مەن جاڭا بۋىننىڭ ءسىڭىرى سياقتى زيالىلاردىڭ اۋقىمى باسىم جانە ولاردىڭ مۇددەلەرى دە ءبىرتۇتاس. قوعام مەن ەكونوميكا، ءومىر مەن الەۋمەتتىك شىندىق ءتۇبى ولاردى ەكشەپ وتىرىپ، بيلىكتىڭ تۇتقاسىن ۇستاتادى. ويتكەنى، الدىڭعى قاباتتار بۇرىنعىسىنشا باسىنا المايتىنداي، كەيىنگى تولقىن بۇرىنعىسىنشا باسىندىرا المايتىنداي قوعامدىق، ەكونميكالىق، ۇلتتىق قايشىلىققا تاپ بولادى. مىنە، قازاق قوعامىنىڭ ناعىز شىندىعى سول كەزدە اشىلادى. تەكتى دە سانالى زيالى قاۋىم، مىنە، سول تۇستا قاجەت. سول قايشىلىقتى شەشە الاتىنداي زيالى قاۋىم مەن  تۇلعانى تاربيەلەپ، تاڭداي الماساق، وندا، شىنىمەن قۇردىمعا كەتكەنىمىز. ول تۇلعا الاش يدەياسىن جۇزەگە اسىراتىنداي، زيالىلاردىڭ ويىن بىرىكتىرىپ، ۇلتتىق قوزعالىس دارەجەسىندەگى قۋاتتى كۇشكە اينالدىراتىنداي دەڭگەيگە جەتۋى ءتيىس. مەن، قازىرگى ساياسي پارتيالاردىڭ ءبىر دە بىرەۋى وسى ماسەلەلەردى شەشۋگە قابىلەتتى دەپ ەسەپتەمەيمىن. ءتۇپتىڭ تۇبىندە اعىمى باسقا  جاڭا ءبىر قوزعالىس ومىرگە كەلەدى، سول قوزعالىستىڭ باسىندا كىم تۇرسا، حالىق كۇشى سوعان اۋدادى دەپ ەسەپتەيمىن.

مىنە، وسىنداي وزەكتى ماسەلەلەرگە ءوزىنىڭ كوزقاراسىن بىلدىرگەن جانە سونى جۇزەگە اسىرا الاتىن پارتيانىڭ نەمەسە قوزعالىستىڭ سوڭىنان ەرۋگە حالىق دايىن. ايتپەسە، وزدەرىنىڭ ۇستانىمى انىق ەمەس جالعان ۇراننان حالىقتىڭ كوڭىلى قالدى.

(جالعاسى بار)

Abai.kz