مونعوليا قازاقتارىنىڭ جازبا ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى، قوعام قايراتكەرى، جازۋشى – دراماتۋرگ، اۋدارماشى ءتىل ءبىلىمىنىڭ بىلگىرى  قۇرمانحان ءمۇحاماديۇلى قىتايدىڭ التاي ولكەسىندە 1924 جىلى دۇنيەگە كەلگەن.

           قۇرمانحان اباق كەرەي تايپاسىنىڭ مولقى رۋىنىڭ ماشان بۇتاعىنان تاراعان  مۇقاماديدىڭ جان دەگەندە جالعىز ۇلى بولسا كەرەك.  قۇرمانقاننىڭ ەسەيۋ جىلدارى  مونعوليادا حالىق توڭرەرىسى ورناعانان كەيىن، جاڭاشا وكىمەتتىڭ وركەندەۋ  كەزىمەن تۇسپا تۇس كەلەدى.  جاڭا ۇكىمەتتىڭ ساياساتىنا ساي اۋىلدىق مەكتەپتە وقىپ، ساۋاتىن اشتى.  جاستايىنان قاعىلەز، قۇيما قۇلاق بالا ، اۋىل اراسىنداعى اقساقالداردىڭ اڭگىمەلەرىن، اۋىز ادەبيەتىن قۇنىعا تىڭداپ، وزىدە ويدان قۇراستىرىپ، ولەڭ جازاتىن بولادى.

سۋرەتتە: قۇرمانحان ءمۇحاماديۇلى اتا-اناسى: اكەسى ءمۇحامادي، شەشەسى وجىعاي.

                اۋىلدىق مەكتەپتە حات تانىسىمەن، زەرەك العىرلىعىمەن كوزگە ءتۇسىپ 1942 جىلى مونعوليانىڭ باتىسىن ءوڭىرىنىڭ ورتالىعى   قوبدا ايماعىنداعى مۇعالىمدەر دايارلايتىن جەدەل كۋرستى ءبىتىرىپ، ۇستاز، مەكتەپ ديرەكتورى قىزمەتتەرىن اتقارادى. وسى كەزدە قىتايمەن مونعوليانىڭ اراسىندا تالاس تارتىس ۋشىعىپ، كەڭەس وداعىنداعى زۇلماتتاردىڭ شارپۋى مونعوليادا شارپىپ  تۇرعان كەز ەدى. ۇكىمەتكەدە العىر، تازا نيەتتى، وتانىنا ادال، ەل باسقاراتىن، ازاماتتار اۋاداي قاجەت بولعان كەزدە قۇرمانحاندى ىشكى ىستەر ورگانىنا قىزمەتكە تارتادى. سول كەزدەگى ۇلى دەرجاۆالاردىڭ ساساتتاعى قۇيتىرقى ارەكەتتەرىنىڭ كورىنىسى بولعان شىعىس تۇركىستان مەملەكەتىن قۇرۋ ناۋقانىنا قاتىسىپ، پارتيزاندار وتريادىن باسقارادى.  ىشكى سىرتىقى جاۋدان ەلىن قورعاۋ جولىندا قۇرماش تالانت، جىگەرى ارقىلى كوزگە تۇسەدى.  ونىڭ ەرەكشە قابىلەتتىلىگىن بايقاعان ۇكىمەت ادامدارى  1948  جىلى   موسكۆاعا قىزىل چەكيستەر مەكتەبىنە وقۋعا جىبەرەدى.  چەكيستەر مەكتەبىندە ءتىل ۇيرەنۋ قابلەتىنىڭ ەرەكشەلىگىنىڭ ارقاسىندا، ورىس ءتىلىن تەز مەنگەرىپ،  ورىس جازۋشىلارىنىڭ ەڭبەگىمەن كەڭىنەن تانىسادى. كۋرستاستارى اراسىندا وزىق شىعىپ ا. فادەەۆتىڭ «جاس گۆارديا» رومانىنداعى جاستاردىڭ پاتريوتتىق سانا سەزىمىن، زەردەلەپ بايانداما جاسايدى.

              مەكتەبىن بىتىرگەن سوڭ ىشكى ىستەر سالاسىندا باسشىلىق قىزمەتتەر اتقارادى. قازاق جاقسى كورىپ ەركەلەتكەن ازامتارىن وزگەشە اتايدى. وسى سالتپەن ەل جۇرتى قۇرمانحاندى «قۇرماش» دەپ اتاپتى. مەندە اعانى قۇرمەتتەپ، سول ەركەلەتكەن اتىمەن اتاۋدى ءجون كوردىم. قۇرماش نەبارى وتىزعا جەتەر جەتپەس  جاسىندا ايماق تىزگىنىن ۇستاپ ايماقتىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى، ايماقتىڭ اكىمى قىزمەتتەرىن اتقارادى. محر حالىق ۇلى حۋرالىنىڭ دەپۋتاتىنا ءۇش مارتە سايلانادى. جوعارعى قىزمەت اتقارا ءجۇرىپ  شىعارماشىلىقپەن  اينالىسا باستايدى.  دارەجە، اتاق جۇرگەن جەردە ايتىس، تارتىس بىرگە جۇرەتىنىڭ تابيعات زاڭدىلىعى بولسا كەرەك. قۇرماشتا وسى تارتىستان شەت قالمادى. باقتالاس، قارسىلاستارى، رۋشىلدار اياقتان شالدى. ايقاستى. جەڭە ءجۇرىپ، جەڭىلگەن كەزدەرىدە بولدى. جاراتىلىسىنان شىعارماشىلىققا بەيىم بولعاندىقتان، ايتىس تارتىستان شەت ءجۇرىپ، شىعارماشىلىق پەن اينالىسۋدى كوكسەدى. وعاندا جول اشىلدى.  كەڭەس وداعىندا  1928- 31  جىلدارى جۇرگىزىلگەن ۇجىمداستىرۋ ( كولحوزداستىرۋ) ساياسي ناۋحان ، مونعوليادا 1955 جىلدارى مالشى حالىقتى بىرلەستىككە ۇيىمداستىرۋ  ناۋحانى رەتىندە باستالادى. قۇرماش ايماق باسقارىپ وتىرعان جوعارعى لاۋازىمىن، كوكسەپ جۇرگەندەرگە ءوز قولىمەن تابىستاپ، بىرلەستىك باسشىلارىن دايىندايتىن كۋرسكە اتتانادى.  ول وسى كەزدەن باستاپ، ايتىس تارتىس، اۋقىمدى جۇمىستىڭ ازابىنان، سالدە بولسا اجىرىپ شىعارماشىلىقپەن اينالىسۋعا بەل بۋادى. كۋرستى ءبىتىرىپ  جولداما الىپ باي- ولكەدەگى كوكونىس وسىرەتىن، ەڭ شۇرايلى جەر سانالاتىن باي-كول (بايان- نۋر) ەلىندە «گۇل» ( تسەتسەگت) بىرلەستىگىن ورناتۋعا بارادى. بىرلەستىكتى ويداعىداي ورناتىپ، جولداما مەرزىمى بىتىسىمەن ايماق ورتالىعىنداعى باسپا وندىرىسىنە باستىق بولادى. قۇرماشتىڭ شىعارماشىلىقپەن ناقتى اينالىسۋى وسى كەزدەن باستالدى دەسە ءجون.

سۋرەتتە: جازۋشى قۇرمانحان ءمۇحاماديۇلىنىڭ شىعارمالارى

مەملەكتتىك جۇمىستان بوساي سالا وندىرە جازدى، ارتىندا ورنەگى اسەم، ءسوزى سازدى، شىعارمالارى دۇنيەگە اكەلدى. سولاردىڭ بىرنەشەۋىن اتاساق: - «قىس»، «وكتيابر تويىنا» ولەڭدەرى، «جۇت الاما،جۇرت الاما؟»، «العاشقى قادام»، ء«سات ساپار» وچەرك اڭگىمەلەرى، «بوكەن جارعاق» پوەماسى، «كەزەڭ ۇستىندە»، «جاسىل ءدوڭ»، «تۇلباكول شايقاسى» درامالارى، «قارعا قارعانىڭ كوزىن شۇقىمايدى» ، «التىباقان» ليبرەتتوسى جانە مونعوليانىڭ كلاسسيك جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىن اۋدارىپ حالقىنا تارتۋ ەتتى. ول، مونعول ءتىلىن شەبەر مەڭگەرگەن، مونعول حالقىنىڭ  ادەبي  ءتىلىنىڭ   قىر سىرىن اشا بىلگەن، قالامگەر. ولاي دەۋدىڭ نەگىزى مونعولدىڭ اسا تالانتى اقىن – جازۋشىسى د. ناتساگدورجىنىڭ «عاشىقتار» جايىندا جازعان وپەراسىن اۋدارعاندا، ارىپتەستەر اراسىندا تالاس تۋادى. مونعول ءتىلىنىڭ قىر-سىرىن بىلمەيتىن،  سىڭار جاقتار بۇل درامانى، سوزبە، ءسوز  «سەبەپتى  ءۇش باس» دەپ اۋدارىپ بولماپتى.  شىنىندادا مونعول تىلىندەگى «ۋچيرتاي گۋرۆان تولگوي» دەگەن، سويلەم وسىلاي سوزدىك تۇرعىدان اۋدارىلاتىنى شىندىق. ماعىنالىق، ماندىك تۇرعىدان مۇلدە باسقا ەدى. درامانى مۇقيات وقىپ، تۇسىنگەن قۇرماش  جازۋشىنىڭ كلاسسيكالىق تۇرعىدان قاراپ، درامانىڭ ايتپاق سىرىن ۇققان سوڭ «جۇمباق توبەلەر» دەپ اۋدارعان ەكەن. وسى جايىندا ءبىراز تاريح ەستىگەنىم، مەن پاقىردىڭ ەسىمدە تام-تۇم قالعان ەكەن. قۇرمانحان مارقۇمنىڭ مەنىڭ ەسىمدە تاعى ءبىر ەستەن كەتپەس ەستە قالارى قۇرمانحان اۋدارعان مونعول جازۋشىسى چ. لودويدامبانىڭ «تۇنىق تامير» (تۋنگالاگ تامير) رومانىن وقىعانىم ەدى. رومان وتە قىزىقتى، تارتىمدى، دالا باتىرلارىنىڭ ەرلىگى سۋرەتەلگەن، كوركەم شىعارما بولسادا، شىن سياقتى سەزىلىپ تۇراتىن ەدى. پۋشكيننىڭ «دۋۆروۆسكي» - تارىزدەس..  «تۇنىق تامير» ەكى كىتاپتان تۇرادى. ءبىرىنشى كىتابىن مارقۇم اۋدارىپ ۇلگەرسە، ەكىنشىسىن اۋدارىپ ۇلگەرە الماي كەتتى. كىتاپتىڭ قىزىقتىسى سونشالىقتى، اۋدارىلماي قالعان  ەكىنشى كىتابىن، مونعولشا  سوزدىككە قاراپ وتىرىپ وقىپ شىققانىم ەسىمنەن كەتپەيدى. ول كەزدە كىتاپ حانادان كىتاپتى ۇيگە بەرمەيتىندىك تەن، ساباقتان سوڭ قالىپ تۇرىپ  وقىپ ەدىم. مونعول حالقىنا ۇران بولىپ، بەسىكتەگىدەن، بەلى بۇكىرەيگەن كارىسىنە دەيىن جاتقا بىلەتىن،

 د. ناتساگدورجىنىڭ «مەنىڭ ەلىم» تولعاۋىن ناقىشىنا كەلتىرە اۋدارعانى ءالى ءمانىن جوعالتقان جوق. قالامگەر بولماساقتا، قالام ۇستاپ جۇرگەنىمىز شىن. بىراق، مونعولدىڭ ەل جەر، ۇلتتىق رۋح تۋرالى  ءمان، ماعىنالى تولعاۋلارى كوپ.   سول تولعاۋلاردان ءدال قۇرمانحانداي   « مەنىڭ  ەلىم » سياقتى  شەبەر اۋدارعاندى ازىرگە كورمەدىم.  بار شىعار، بىراق ەلگە جايلعانى ازىرگە جوق.  قۇرمانحان مونعول، قازاق تىلىندە عانا اۋدارما جاساماعان. ول ورىس اقىنى

 ا. كارداشوۆانىڭ «كىشكەنتاي روب» پوەماسىن جانە شاعىن اڭگىمەلەرىن قازاقشالاعان ورىس ءتىلدى اۋدارماشى.

قۇرمانحان مۇقاماديۇلى مونعوليا قازاقتارىنىڭ جازبا ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قالادى.  قۇرمانحان مونعوليا عانا ەمەس، قازاقستاناعادا تانىلعان، ايتىسكەر اقىن بابيۇلى اقتانمەن بىرگە، مونعوليا قازاقتارىنىڭ اۋىز ادەبيەتىن قاعاز بەتىنە ءتۇسىرۋدى قولعا العان بىردەن ءبىر تۇلعا. ەكى تۋما تالان تىزە قوسا وتىرىپ، مونعوليا  قازاقتارىنىڭ اۋىز ادەبيەتتىن، اقتاننىڭ كوپتەگەن، ولەڭ، پوەمالارىن قۇرمانحان قاعازعا ءتۇسىرىپ، تاسقا تاڭبالاپ بەرگەن. اقتان اعاسى سۋرىپ سالىپ ولەڭدەتە بەرسە، ونىسىن قۇرمانحان قاعاز بەتىنە ءتۇسىرىپ وتىرعان. اقتان جايلى ناقتىلاساق: - 1960 جىلدارى مونعوليانىڭ باي- ولكە ايماعىنا ءسابيت مۇقانوۆ العاش بارعاندا « سەن اقتانسىڭبا، مۇرتىڭنان تانىدىم» - دەيتىن اقتان ءدۇلدىل وسى . 

سۋرەتتە وڭنان سولعا قاراي: بابيۇلى اقتان، قۇرمانحان ءمۇحاماديۇلى،  ماحفۋز قۇلىبەكۇلى.

          بىراق قوس تالانت، قوسىلىپ قاناتتارىن سامعاي الماپتى.  قۇرماش 1964 جىلى ناعىز كەمەل شاعى ەندى باستالعان، قامال الار  40 جاسىندا  دۇنيەدەن ءوتىپ كەتتى. ومىردەن ەرتە وزعان اسىل ءىنىسىن اقتان اقىن بىلاي جوقتاعان ەكەن.

ۋا، قاراعىم قۇرماشىم.

اقىلداسىم سىرلاسىم.

قالاۋلىسى حالىقتىڭ

مىڭمەن تەڭ ءبىر باسىڭ

ازاماتىم سىمباتىم

تۇسپەيتىن قولعا  قىمباتىم

ارى بيىك اسىلىم... 

قۇرمانحان جايلى ەل اۋزىندا جاقسى قىرىنان ايتىلعان وي، پىكىردى تەرمەلەسە جەتەرلىك.

قۇرماش اعامىز ءبيجاميلا بايدولداقىزىمەن تۇرمىس قۇرىپ، 9 بالا دۇنيەگە اكەلەدى. بىراق، ءبيجاميلا جاستاي جەسىر قالىپ، 9 بالانى ءوزى اسىراپ جەتكىزەدى. ءبيجاميلا اپاي مەنىڭ، ياعني، وسى جولداردىڭ اۆتورى وقىعان مەكتەپتە ديرەكتور بولدى. ءبىز بيجكەڭ اپاي دەۋشى ەدىك. بالارعا ىلعى «قارعام، قاراعىم» دەپ سويلەيتىن. ۇلكەن ۇلى بامان اكە جولىن قۋىپ ادەبيەتشى بولدى. مونعوليادا ۋنيۆەرسيتەت ءبىتىردى. 1993 جىلى اتا جۇرتىنا قونىس اۋداردى. سول كەزدەگى كوكشەتاۋ وبلىستىق تەلەديدارىندا جۋرناليست قىزمەت اتقاردى. تۋعان ەلىندە «قىران تاعدىرى»، «كيەلى باستاۋ» پوۆەستەرىن جازدى. كوپتەگەن ولەڭدەرى جارىق كوردى.  اكەسى اۋدارىپ ۇلگەرمەي كەتكەن جوعارىدا ايتىلعان چ. لودايدامبانىڭ  «تۇنىق تامير» كىتابىنىڭ ەكىنشىسىن اۋدارىپ، قازاق جۇرتىنا تارتۋ ەتتى.  اتا جۇرتىنا كەلگەن سوڭ «ۇلى كوش» تاريحي رومانىن جازدى. بىراق، قىسقا عۇمىر روماندى اياقتاۋعا جەتكىزبەدى. ورنى بار، وڭالار دەگەن، اتاسى، اكەسىنىڭ جولىن قۋىپ شىعارماشىلىقپەن اينالىسىپ جۇرگەن الماگۇل، جۇراعات ەسىمدى ۇل قىزدارى ارتىندا ء وسىپ كەلەدى...

جازۋشىنىڭ زويا دەگەن قىزى، ىسكەرلىك قابىلەتىمەن ەلگە تانىلىپ، اكەسىنىڭ مول مۇراسىن جيناستىرىپ، ەلگە تانىتىپ، مەرەيتويلارىن وتكىزۋگە ات سالىسىپ ، ەل ىقىلاسىنا بولەنىپ ءجۇر...

    سۋرەتتە:  قۇرمانحان ءمۇحاماديۇلىنىڭ وتباسى

     مونعوليا قازاقتارىنىڭ ۇلتتىق جازبا ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قالاعان  قۇرماش اعامىز ءتىرى بولسا توقساننىڭ تورىنە شىعار ەدى. بىراق، ول جوق. عالىممەن، جازۋشىنىڭ  حاتى ولمەيدى. حاتى ولمەگەننىڭ مۇراسى ولمەيدى.... ويتكەنى ومىردە ءىزى بار..     جازۋشىنىڭ 90 جىلدىق مەرەي تويى تۋعان ەلىندە جانە اتا جۇرتى قازاق ەلىندە كەڭىنەن اتاپ وتىلۋدە. ءساۋىر ايىنىڭ اياعىندا  دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعىندا «قازاقتىڭ تالانتتى ۇلى، جازۋشى  - دراماتۋرگ قۇرمانحان مۇقاماديۇلى» اتتى ءىس شارا ءوتتى. ششارادا قوعام قايراتكەرى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور زاردىحان قينايات، باسقارۋ جانە اكىمشىلىك عىلىمدارىنىڭ  دوكتورى، پروفەسسور حابساتار ومار، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديتاتى، جۋرناليست ەسەنگۇل كاپقىزى جازۋشىنىڭ ومىرىنەن بايانداما جاساپ، جازۋشىنى بىلەتىن ەل اعالارى ەستەلىكتەر ايتىپ، سىر شەرتتى.

سۋرەتتە: دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعىندا قۇرمانحان ءمۇحاماديۇلىنىڭ تۋعانىنا 90 جىلدىق مەرەيتويىنا قاتىسقان قوناقتار

جازۋشىنىڭ 90 جىلدىق مەرەيتويىنا كەلگەن ۇرپاقتارى

داحان شوكشير

Abai.kz